Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
osteguna 2024ko abuztuaren 22an
Gregorio Biteri, Elosuko azken euskara hiztuna: "Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin"
Gregorio Biteri eta Segundo Jauregizuria, bi euskaldun Elosun. Adin handikoak biak. Ez bata ez bestea dira Elosu bertakoak. Lehena, Biteri, alegia, bertatik hur jaio zen, Nafarraten, eta inguruari dagokion euskararen jabe oso da oraindik. Hori du berezko altxorra. Bigarrena, Jauregizuria, Leioan jaio zen, eta hangoxe erara egiten du berba. Euskara hiztun bakarrak ziren Elosun. Aurten, ordea, alargunduta eta bakarrik, Gasteiza jo behar izan du Segundo Jauregizuriak. Engoitik ez dugu, Biteri ezik, euskaraz ondradu hitz egingo digun beste inor Elosun.
Bertako euskararen peskizan eta ez naiz zuregana jotzen duen lehenengoa...
Etorri izan dira lehenago ere nirekin hitz egitera. Azkena, irakasle bat. Segundo ere hor zegoela esan nion, Leioan jaioa zela... eta kito! "Nik Nafarrateko euskararen bila nabil, Leioakorik ez dut nahi!". Jende asko etorri da, galdezka. Hitzak zelan esaten diren jakin nahi dute gehienetan. Nik batzuetan jakiten dut zelan erantzun, eta beste batzuetan ez. Zuk ere, galdetu, eta ikusiko dugu. Ez dakit zelan ere ez zaidan ahaztu euskara.
Txikitandik dakizu euskara zuk...
Bai. Nik lehenengo ikasi nuena euskara zen. Nik ama ere giputza neukan. Bedoñakoa, Aretxabaletakoa. Aita hemengoa zen, Elosukoa. Ni Nafarraten jaio nintzen. Gurasoak Elosun bizi ziren hainbeste urtetan eta gero Nafarraten erosi zuten baserri bat eta hara joan ziren bizitzen.
1922an jaio zinen...
Bai. 85 urte ditut. Badira urteak. Baina sasoi ona daukat oraindik. Ortu handia daukagu eta neuk manejatzen dut dena... Gu sei neba-arreba izan ginen etxean. Neu bakarrik bizi naiz orain. Atzena izan nintzen ni, seigarrena. Etxean, euskaraz egiten genuen neba-arrebekin, aitarekin, amarekin eta guztiekin. Euskaraz. Orduan bederatzi auzo izango ziren Nafarraten. Eskolara Urrunagara joaten ginen. Ordu laurden, oinez. Mendia zen, baina samurra. Bidetxo bat zegoen hara joateko. Elizatik irteten genuen eta bide hartatik artez-artez-artez, Urrunagara. Ez naiz gogoratzen zenbat urterekin joan nintzen eskolara, sei edo zazpi urte edo edukiko nuen. Eta eskolara joan arte, olgetan pasatzen genuen denbora. "Jolasetan" edo zelan esaten duzue zuek?
Jolasean.
"Olgetan" guk. Eta beharrean ere egiten genuen, bai. Orduan iturrira joan behar zen uretan ere, eta ura eman amari edo, holako beharrak! Egurra, su egiteko eta! Eskolara hasi ginenean, dena zen erdaraz. Beti erdaraz.
Eta zuk, bazenekien erdaraz?
Bai, baina euskaraz hobeto. Nafarrateko beste mutiko batzuek erdaraz egiten zuten eta eurekin ikasi nuen. Eskolan erdaraz egiten genuen, eta olgetan ere bai, erdaraz. Urrunagan asko zeuden euskaraz ez zekitenak, nire edadekoak. Eskolan ondo ibili nintzen. Maisua ere bertan geneukan. Matematikan ona zen, baina beste gauzetan ez zuen batere balio.
Kastigurik bazen?
Bai, bazen kastigua. Makilatxo batzuk zeuzkan eta makilarekin eskuan jo eta...
Txarto portatzeagatik, edo euskaraz berba egitearren?
Euskararen gainean ez zigun sekula ezer esan. Bertakoa zen. Ziraungoa. Hortxe da Ziraun, herri txiki-txikia. Eskolan hogeita hamar ume edo izango ginen, denak batera, zazpi urtekoak eta hamalaukoak. Nik hamalau urte neuzkanean gerrak irten zuen eta orduan ia ez zen klaserik egon. Gerra. Nik hamalau urte neuzkan gerra hasi zenean. Gerra hasi baino lehen genekien guk gerra zetorrela, ze herriko abadea geneukan etxean. Hark periodikoa hartzen zuen egunero. Giputza zen.
Haren izena gogoan daukazu?
Don Domingo Jakakortexarena.
Txomin Jakakortexarena?!
Famatua, ezta? Gure etxean egon zen hiru urtean. Liburuak ere egin zituen euskaraz. Erleen gainean eta. Ni izan nintzen haren sakristaua Nafarrateko elizan. Mezak erdaraz ziren. Euskaraz, zer edo zer, zer edo zer, baina gauza gutxi. Dotrina bat bazen eta errezoak egiten euskaraz ikasi nuen nik, abadearekin.
Gerrarekin amaitu ziren kontu horiek...
Ollerieta eta Ubide aldean errepublikarrak zeuden. Gorriak esaten zieten orduan. Haiek Nafarrateraino sartu ziren. Elosun, Francoren soldaduak zeuden, konpainiaren bat edo. Egun batean, goizaldean, eguna zabaldu orduan edo lehenago, tiroketa. Elosuko abadeak ihes egin zuen Nafarrate aldera. Atzetik tiratu zioten eta eritu egin zuten. Auzo batek aurkitu zuen, iturrira zihoala pitxer handi batekin uretan. Bidean jausita zegoen abadea. Geure etxera ekarri zuten. Han, lehenengo osatzeak egin eta Lukura eroan zuten. Urrunagara edo Urbinara bazegoen bidea baina tiroak ere baziren Legutianon eta!, hemen eta!, eta ez ziren atrebitu handik eroaten. Geure burdi bat hartu, koltxoi bi burdian, bertan hartu abadea eta eroan zuten auzoek. Nik aita eta anaia kartzelan neuzkan, eta neu nintzen baserriko gizonik nagusiena, hamalau urterekin. Gure herriko abadea aitarekin eta anaiarekin eroan zuten erreketeek, baina obispaduak etxera bidali zuen.
Badakit gerratik majo probatu zenuela. Makina bat bonba eta tiro izan zen hemen hauetan eta ez zintuzten aparte harrapatu, hamalau urteko mutil gaztea zinena. Euskaratik jakin nahi dut nik gaur, ordea.
Artean Nafarraten ginenean, egun batean, mezatan geundela, kanoikada bat, elizan! Handik lau egunera Ubidera irten genuen. Handik, Zeanurira, herri hau ere hartu zuten arte. Barazarko erretira izan zenean, Bilbora joan ginen. Ikaragarria izan zen. Francorenek Bilbo hartu zutenean, hona etorri ginen berriz. Eta kontatuko dizut: oinez gentozen, Dionisio lehengusua, osaba eta neu. Hiru behi kontserbatu genituen, beraiek bi eta nik bat. Osabak burdia eta dena zeuzkan. Dionisio eta biok, geure artean berba egiten, biok euskaraz. Eta etorri zitzaigun halako mutil gazte bat, alkandora beltzarekin eta pistola paparrean ipini eta "íHable usted cristiano!". Ez dakit zer esan zigun gero. Barbaridaderen bat. Esan ere ez liteke eta!
Borroka latzak izan ziren hemen inguruan...
Bai. Hemen alde bietara joan zen jendea. Nazionalak esaten zitzaien orduan batzuei eta gorriak besteei. Denek zekiten euskaraz. Egin ere egiten zuten.
Eta gerra ostean?
Gerra ostean gure artean bai, egiten genuen euskaraz. Baina, bestela, buf!, euskaraz? Erdaraz dena! Abadeak musika apur bat eta txistu jotzen erakutsi zidan eta ederto! Aberri Egunean neu joaten nintzen koadrilarekin, dozena bat urteko mutikoa nintzela, txistu jotzen Gasteizera, Aberri Egunean.
Gerra aurreko Aberri Eguna Gasteizen... 1934. Euskaraz bazenekiten baina ez zenuten egiten. Galarazita zegoen euskaraz berba egitea?
Ez, galarazita ez, baina ez zen egiten, galarazi gabe ere... Nahiko galarazita hala ere, txarto hartzen zuten eta! Etxean egiten genuen, bai, eta kalean ere bai, baina geure artean. Gero, hemengo gazteek, apur bat zekitenek, ahazten utzi zioten euskarari. Guk ez!
Hemen ondokoa, Ollerieta auzokoa egin zenuen andrea.
25 urte egin baino egun batzuk lehenago ezkondu nintzen. Andreak aditu bai, aditzen zuen euskaraz. Haren aitak eta amak euskaraz zekiten, baina ez zuten egiten eta! Guk seme bi daukagu eta ez dute euskaraz egiten, ez segidoan egiteko moduan.
Hortxe galdu da, beraz, hemengo euskara...
Gure semeen eskola beti erdaraz zen. Eskola hemen bertan geneukan, plazan. Ume asko egon zen han. Berrogeitaka egongo ziren, batera. Maisuak Zamorakoak eta, asturianoak eta, ziren. Ez zuten ezer esaten euskararen kontra ez alde.
Noizkoa da, hortaz, euskararen aldeko giroa Elosu bueltan?
Legutianon, ikastola eta eskola publikoa hasi zirenean hasi zen. Ez dut uste hogeita hamar urte izango denik. Horrenbeste ez. Nire lau ilobak horra hasi ziren, eskola publikora, eta ederto ikasi zuten. Orain, laurek dakite ederto euskaraz. Eskola publikoan eta neurekin ikasi dute. Nire seme nagusienak esan zidan: "Hauei hitz bat ere ez erdaraz, Euskaraz dena!". Eta orain dena euskaraz! EGA daukate laurek. Haiek batua egiten dute, baina ondo aditzen diogu bata besteari. Apur bat neurekin ikasi dute eta gauza asko neuk egiten dudan moduan egiten dute eurek ere.
Herrian inorekin euskaraz egiteko modurik baduzu?
Nik, euskaraz, hemen, Segundorekin egiten nuen. Eta anaia hil arte, anaiarekin. Baina anaia urte asko da hil zela. Gero, Segundo egon zen hemen, euskaraz zekiena. Baina Segundorekin ere... igual aste guztian ez ginen batzen eta! Gainera, orain Segundo Gasteizen dago, erresidentzian... Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin euskaraz!
Muga aldeko euskara
Legutiano inguruetako euskararen gaineko azterlana (Legutiano aldeko euskara) kaleratu zuten iaz Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak. Lanari sarrera egiten dion testuan, honela mintzo dira egileak: «Jende gehienak pentsatzen duenaren kontra, Arabako alderdi honetan [Legutiano-Billerle, Elosu, Nafarrate, Urrunaga, Goiain eta Urbina] gaur egun ere oso erraz aurki daitezke bertako euskara duten euskaldunak. Hauetako batzuk inguruko herrietan bizi dira, edo Gasteizera etorri dira bizitzera. Beraz, Aramaio ez da Araban daukagun udalerri euskaldun bakarra, euskaldunena baizik. Aipatzekoa da herri hauek guztiak Gasteiztik oso gertu daudela eta dagoen hizkera Arabako jatorrizko euskararen muga litzatekeela».
Muga aldeko euskararen jabe bakarrenetako da Gregorio Biteri.
Muga aldeko euskararen jabe bakarrenetako da Gregorio Biteri.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#2
El Salto-Hordago
#3
#4
Euskalerria irratia
#5
Behe Banda
Azkenak
2024-08-21
Manex Usarralde Garmendia
Euskal preso politikoei espetxe politika arrunta aplikatzeko eskatu dio Sarek Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Giza Eskubideen Sailari
"Jarrera proaktiboagoa" eskatu dio Eusko Jaurlaritzaren Justizia Sail berriari Sarek, abuztuaren 20an egindako prentsaurrekoan. Espetxeetako normalizazioa "oraindik urruti" dagoela salatu dute, ikusita 148 presoetatik "ehun preso baino gehiago" egon... [+]
2024-08-21
Julen Ugartemendia Carcedo
Energia-enpresa nagusiek biodibertsitateari eragindako kalteen %47 ezkutatzen dute, EHUren ikerketa baten arabera
"Irudia zuritzeko" estrategiak erabiltzen dituzte energia arloko enpresa nagusiek. Ekintza positiboak azpimarratu eta inpaktu negatiboa "estaltzen" dutela ondorioztatu du ikerketan parte hartu duen EHUko doktoregai Goizeder Blancok.
2024-08-21
ARGIA
Udaltzaingoak kaleko saltzaileekin duen “jarrera oldarkor eta bortitza” salatu dute Bilboko konpartsakideek
Udaltzaingoaren azken egunotako "gehiegikerien" aurrean, Bilboko Konpartsen Federazioak elkartasuna adierazi die manteroen kolektiboko lagunei, Areatzan egindako elkarretaratzean.
2024-08-21
Euskalerria irratia
Eneko Etxeberria: “Hitz bakarrean, inpunitatea bilatzen du Gobernuak”
Maiatzaren 30ean Nafarroako Gobernuak zenbait biktimaren aitortza egin zuen eta senitartekoek Sekretu Ofizialen Legea bertan behera uzteko eskatu zuten. Horien artean, Mikel Zabalza eta Mikel Arregiren familiak. ‘Naparraren’ anaiak ere egina du eskaera hori. Eneko... [+]
2024-08-20
Julen Ugartemendia Carcedo
AEBek diote Israelek onartu duela “trantsizio proposamena”, baina Hamasek kritikatu du baldintzak aldatu dituztela
Hamasek salatu du talde islamistak aurretik onartutako akordio proposamenetan Israelgo lehen ministro Netanyahuk baldintza berriak jarri dituela. Iran su-etenaren alde agertu da, baina Israel “zigortzeko eskubidea” aipatu dute, uztailaren 31n Hamaseko buruzagi Ismail... [+]
2024-08-20
Manex Usarralde Garmendia
Emazteari eraso zion ertzainak tratu txarrak ea lehenagotik ematen zizkion ikertzen ari da Fiskaltza
Ertzaina emakume bezala erregistratu zen Trans Legearen bitartez, baina inori ez zion aldaketaren berri eman. Fiskaltzak uste du indarkeria matxista leporatzetik libratzeko asmoarekin aldatu zuela sexuz.
2024-08-20
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
Kongok espero du tximino baztangari aurre egiteko adina txerto emango dizkiola Mendebaldeak
Kongoko Errepublika Demokratikoa ari da gehien jasaten tximino baztanga edo mpox-en epidemia. Urtea hasi zenetik 16.700 kasu atzeman dituzte, eta ia 600 pertsona zendu dira herrialdean; gehien-gehienak, haurrak.
2024-08-20
Julen Ugartemendia Carcedo
Hainbat gizon atxilotu dituzte asteburuan indarkeria matxistagatik
Tuteran 30 urteko gizon bati 23 urteko bikotekideari erasotzea leporatu diote, eta Ondarroan 31 urteko gizon bati lankide bati ukituak egitea, herriko osasun etxean. Bilboko jaietan bi sexu eraso salatu dituzte, eta Donostian 20 urteko gizon bat atxilotu dute, hiriaren... [+]
2024-08-20
ARGIA
Osakidetzan tratamenduari ekin nahi dioten transek psikiatriatik pasa behar dutela salatu dute
Hainbat kolektibok salatu du Gurutzetako ospitaleko Genero Identitatearen Unitatean arreta jasotzen duten transei lehen harrera psikiatrikoko profesionalek egiten dietela, horrek transak patologizatzen dituela eta harrera endokrinoak egin beharko lukeela. Harrera endokrinoak... [+]
2024-08-20
Euskal Irratiak
Bigarren etxebizitzen kontrako aldarria entzun da Miarritzen
Etxebizitzen %20 baino gehiago jadanik bigarren etxebizitzak dira Ipar Euskal Herrian. Larrialdi klimatikoaz sentsibilizatzeko lau hilabetez, Nantesetik abiatu Alternatiba txirrindula itzulia, kostaldean zen aste buruan.
Eguneraketa berriak daude