Gregorio Biteri, Elosuko azken euskara hiztuna: "Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin"


2021eko uztailaren 27an
Gregorio Biteri eta Segundo Jauregizuria, bi euskaldun Elosun. Adin handikoak biak. Ez bata ez bestea dira Elosu bertakoak. Lehena, Biteri, alegia, bertatik hur jaio zen, Nafarraten, eta inguruari dagokion euskararen jabe oso da oraindik. Hori du berezko altxorra. Bigarrena, Jauregizuria, Leioan jaio zen, eta hangoxe erara egiten du berba. Euskara hiztun bakarrak ziren Elosun. Aurten, ordea, alargunduta eta bakarrik, Gasteiza jo behar izan du Segundo Jauregizuriak. Engoitik ez dugu, Biteri ezik, euskaraz ondradu hitz egingo digun beste inor Elosun.

Bertako euskararen peskizan eta ez naiz zuregana jotzen duen lehenengoa...
Etorri izan dira lehenago ere nirekin hitz egitera. Azkena, irakasle bat. Segundo ere hor zegoela esan nion, Leioan jaioa zela... eta kito! "Nik Nafarrateko euskararen bila nabil, Leioakorik ez dut nahi!". Jende asko etorri da, galdezka. Hitzak zelan esaten diren jakin nahi dute gehienetan. Nik batzuetan jakiten dut zelan erantzun, eta beste batzuetan ez. Zuk ere, galdetu, eta ikusiko dugu. Ez dakit zelan ere ez zaidan ahaztu euskara.

Txikitandik dakizu euskara zuk...
Bai. Nik lehenengo ikasi nuena euskara zen. Nik ama ere giputza neukan. Bedoñakoa, Aretxabaletakoa. Aita hemengoa zen, Elosukoa. Ni Nafarraten jaio nintzen. Gurasoak Elosun bizi ziren hainbeste urtetan eta gero Nafarraten erosi zuten baserri bat eta hara joan ziren bizitzen.

1922an jaio zinen...
Bai. 85 urte ditut. Badira urteak. Baina sasoi ona daukat oraindik. Ortu handia daukagu eta neuk manejatzen dut dena... Gu sei neba-arreba izan ginen etxean. Neu bakarrik bizi naiz orain. Atzena izan nintzen ni, seigarrena. Etxean, euskaraz egiten genuen neba-arrebekin, aitarekin, amarekin eta guztiekin. Euskaraz. Orduan bederatzi auzo izango ziren Nafarraten. Eskolara Urrunagara joaten ginen. Ordu laurden, oinez. Mendia zen, baina samurra. Bidetxo bat zegoen hara joateko. Elizatik irteten genuen eta bide hartatik artez-artez-artez, Urrunagara. Ez naiz gogoratzen zenbat urterekin joan nintzen eskolara, sei edo zazpi urte edo edukiko nuen. Eta eskolara joan arte, olgetan pasatzen genuen denbora. "Jolasetan" edo zelan esaten duzue zuek?

Jolasean.
"Olgetan" guk. Eta beharrean ere egiten genuen, bai. Orduan iturrira joan behar zen uretan ere, eta ura eman amari edo, holako beharrak! Egurra, su egiteko eta! Eskolara hasi ginenean, dena zen erdaraz. Beti erdaraz.

Eta zuk, bazenekien erdaraz?
Bai, baina euskaraz hobeto. Nafarrateko beste mutiko batzuek erdaraz egiten zuten eta eurekin ikasi nuen. Eskolan erdaraz egiten genuen, eta olgetan ere bai, erdaraz. Urrunagan asko zeuden euskaraz ez zekitenak, nire edadekoak. Eskolan ondo ibili nintzen. Maisua ere bertan geneukan. Matematikan ona zen, baina beste gauzetan ez zuen batere balio.

Kastigurik bazen?
Bai, bazen kastigua. Makilatxo batzuk zeuzkan eta makilarekin eskuan jo eta...

Txarto portatzeagatik, edo euskaraz berba egitearren?
Euskararen gainean ez zigun sekula ezer esan. Bertakoa zen. Ziraungoa. Hortxe da Ziraun, herri txiki-txikia. Eskolan hogeita hamar ume edo izango ginen, denak batera, zazpi urtekoak eta hamalaukoak. Nik hamalau urte neuzkanean gerrak irten zuen eta orduan ia ez zen klaserik egon. Gerra. Nik hamalau urte neuzkan gerra hasi zenean. Gerra hasi baino lehen genekien guk gerra zetorrela, ze herriko abadea geneukan etxean. Hark periodikoa hartzen zuen egunero. Giputza zen.

Haren izena gogoan daukazu?
Don Domingo Jakakortexarena.

Txomin Jakakortexarena?!
Famatua, ezta? Gure etxean egon zen hiru urtean. Liburuak ere egin zituen euskaraz. Erleen gainean eta. Ni izan nintzen haren sakristaua Nafarrateko elizan. Mezak erdaraz ziren. Euskaraz, zer edo zer, zer edo zer, baina gauza gutxi. Dotrina bat bazen eta errezoak egiten euskaraz ikasi nuen nik, abadearekin.

Gerrarekin amaitu ziren kontu horiek...
Ollerieta eta Ubide aldean errepublikarrak zeuden. Gorriak esaten zieten orduan. Haiek Nafarrateraino sartu ziren. Elosun, Francoren soldaduak zeuden, konpainiaren bat edo. Egun batean, goizaldean, eguna zabaldu orduan edo lehenago, tiroketa. Elosuko abadeak ihes egin zuen Nafarrate aldera. Atzetik tiratu zioten eta eritu egin zuten. Auzo batek aurkitu zuen, iturrira zihoala pitxer handi batekin uretan. Bidean jausita zegoen abadea. Geure etxera ekarri zuten. Han, lehenengo osatzeak egin eta Lukura eroan zuten. Urrunagara edo Urbinara bazegoen bidea baina tiroak ere baziren Legutianon eta!, hemen eta!, eta ez ziren atrebitu handik eroaten. Geure burdi bat hartu, koltxoi bi burdian, bertan hartu abadea eta eroan zuten auzoek. Nik aita eta anaia kartzelan neuzkan, eta neu nintzen baserriko gizonik nagusiena, hamalau urterekin. Gure herriko abadea aitarekin eta anaiarekin eroan zuten erreketeek, baina obispaduak etxera bidali zuen.

Badakit gerratik majo probatu zenuela. Makina bat bonba eta tiro izan zen hemen hauetan eta ez zintuzten aparte harrapatu, hamalau urteko mutil gaztea zinena. Euskaratik jakin nahi dut nik gaur, ordea.
Artean Nafarraten ginenean, egun batean, mezatan geundela, kanoikada bat, elizan! Handik lau egunera Ubidera irten genuen. Handik, Zeanurira, herri hau ere hartu zuten arte. Barazarko erretira izan zenean, Bilbora joan ginen. Ikaragarria izan zen. Francorenek Bilbo hartu zutenean, hona etorri ginen berriz. Eta kontatuko dizut: oinez gentozen, Dionisio lehengusua, osaba eta neu. Hiru behi kontserbatu genituen, beraiek bi eta nik bat. Osabak burdia eta dena zeuzkan. Dionisio eta biok, geure artean berba egiten, biok euskaraz. Eta etorri zitzaigun halako mutil gazte bat, alkandora beltzarekin eta pistola paparrean ipini eta "íHable usted cristiano!". Ez dakit zer esan zigun gero. Barbaridaderen bat. Esan ere ez liteke eta!

Borroka latzak izan ziren hemen inguruan...
Bai. Hemen alde bietara joan zen jendea. Nazionalak esaten zitzaien orduan batzuei eta gorriak besteei. Denek zekiten euskaraz. Egin ere egiten zuten.

Eta gerra ostean?
Gerra ostean gure artean bai, egiten genuen euskaraz. Baina, bestela, buf!, euskaraz? Erdaraz dena! Abadeak musika apur bat eta txistu jotzen erakutsi zidan eta ederto! Aberri Egunean neu joaten nintzen koadrilarekin, dozena bat urteko mutikoa nintzela, txistu jotzen Gasteizera, Aberri Egunean.

Gerra aurreko Aberri Eguna Gasteizen... 1934. Euskaraz bazenekiten baina ez zenuten egiten. Galarazita zegoen euskaraz berba egitea?
Ez, galarazita ez, baina ez zen egiten, galarazi gabe ere... Nahiko galarazita hala ere, txarto hartzen zuten eta! Etxean egiten genuen, bai, eta kalean ere bai, baina geure artean. Gero, hemengo gazteek, apur bat zekitenek, ahazten utzi zioten euskarari. Guk ez!

Hemen ondokoa, Ollerieta auzokoa egin zenuen andrea.
25 urte egin baino egun batzuk lehenago ezkondu nintzen. Andreak aditu bai, aditzen zuen euskaraz. Haren aitak eta amak euskaraz zekiten, baina ez zuten egiten eta! Guk seme bi daukagu eta ez dute euskaraz egiten, ez segidoan egiteko moduan.

Hortxe galdu da, beraz, hemengo euskara...
Gure semeen eskola beti erdaraz zen. Eskola hemen bertan geneukan, plazan. Ume asko egon zen han. Berrogeitaka egongo ziren, batera. Maisuak Zamorakoak eta, asturianoak eta, ziren. Ez zuten ezer esaten euskararen kontra ez alde.

Noizkoa da, hortaz, euskararen aldeko giroa Elosu bueltan?
Legutianon, ikastola eta eskola publikoa hasi zirenean hasi zen. Ez dut uste hogeita hamar urte izango denik. Horrenbeste ez. Nire lau ilobak horra hasi ziren, eskola publikora, eta ederto ikasi zuten. Orain, laurek dakite ederto euskaraz. Eskola publikoan eta neurekin ikasi dute. Nire seme nagusienak esan zidan: "Hauei hitz bat ere ez erdaraz, Euskaraz dena!". Eta orain dena euskaraz! EGA daukate laurek. Haiek batua egiten dute, baina ondo aditzen diogu bata besteari. Apur bat neurekin ikasi dute eta gauza asko neuk egiten dudan moduan egiten dute eurek ere.

Herrian inorekin euskaraz egiteko modurik baduzu?
Nik, euskaraz, hemen, Segundorekin egiten nuen. Eta anaia hil arte, anaiarekin. Baina anaia urte asko da hil zela. Gero, Segundo egon zen hemen, euskaraz zekiena. Baina Segundorekin ere... igual aste guztian ez ginen batzen eta! Gainera, orain Segundo Gasteizen dago, erresidentzian... Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin euskaraz!

Muga aldeko euskara
Legutiano inguruetako euskararen gaineko azterlana (Legutiano aldeko euskara) kaleratu zuten iaz Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak. Lanari sarrera egiten dion testuan, honela mintzo dira egileak: «Jende gehienak pentsatzen duenaren kontra, Arabako alderdi honetan [Legutiano-Billerle, Elosu, Nafarrate, Urrunaga, Goiain eta Urbina] gaur egun ere oso erraz aurki daitezke bertako euskara duten euskaldunak. Hauetako batzuk inguruko herrietan bizi dira, edo Gasteizera etorri dira bizitzera. Beraz, Aramaio ez da Araban daukagun udalerri euskaldun bakarra, euskaldunena baizik. Aipatzekoa da herri hauek guztiak Gasteiztik oso gertu daudela eta dagoen hizkera Arabako jatorrizko euskararen muga litzatekeela».
Muga aldeko euskararen jabe bakarrenetako da Gregorio Biteri.


Azkenak
Lanbide Heziketako praktikak arazo-iturri izaten ari dira

Sistema duala abian da ikasturte honetan Hego Euskal Herriko Lanbide Heziketan, eta eredugarri saldu duten arren, arazotsua izaten ari da hainbat zentrotan: ikasle guztiek derrigorrezko praktikak egin ditzaten enpresak bilatzen “gorriak pasatzen ari dira” irakasleak,... [+]


Justizia feminista garatzeko beharra aldarrikatu du Emakumeen Mundu Martxak

Euskal Herriko Emakumeen Mundu Martxak indarkeria matxistari buruzko jardunaldiak egin ditu asteburuan Atarrabian. Sistema judiziala jarri dute ezbaian, justizia eta autodefentsa feministaren balioak aztertu dituzte.


2025-01-28 | UEU
Itsaso Bakedano Moreno
“Denok gara sexu-hezkuntzako erreferenteak”

"Sexu-hezkuntzaikasgeletatik haratago" ikastaroa emango du UEUrekin online Itsaso Bakedano Moreno (Baldorba, 1992) sexologoak. INCISEXeko Sexu-hezkuntza eta -aholkularitza masterra du, Biko Arloak-eko Training sexologia klinikoko formakuntza du eta Lanbide Heziketako... [+]


Bilboko Axel Hotelaren irregulartasunak salatu eta itxiera eskatu du EHGAMek

EHGAMek Axel hotelaren irregulartasunei jarritako helegitearen inguruko isiltasun administratiboaren ondoren, hotelaren itxiera eskatzen du eta hainbat eragileekin batera prentsaurrekoa eman dute.


Bretoierak hiztunen erdia galdu du sei urtean, azken ikerketaren arabera

Bretainian, bretoiera oso ondo edo nahiko ondo hitz egiten duten herritarrak %2,7 dira, 2018an baino hiru puntu gutxiago. 107.000 dira gaur egun. Hiztunak gazteagoak dira. Galo hiztunen kopuruak ere behera egin du, baina ez bretoierak bezainbesteko abiadan.


2025-01-27 | Julene Flamarique
Autoeskolaz kanpo gidatzen ikasten aukera planteatzen ari da Espainiako Gobernua, autoeskolak aurka daudela

Eredu berriak ikasleek milaka euro aurreztea ekar lezake. Autoeskoletako irakasleek plana kritikatu eta errepideetan sor daitekeen arriskua mahaigaineratu dute. Neurri berriak “milaka irakasleren enplegua arriskuan jartzen duela” ohartarazi dute.


2025-01-27 | Leire Ibar
Langile klasearen batasuna eskatu du GKS-ek faxismoaren eta gerraren aurka

Milaka gazte bildu dura Gazte Koordinadora Solizalistak (GKS) urtarrilaren 25ean Bilbon eta Iruñean antolatu dituen mobilizazioetan, "Euskal Herrian agenda belizista eta faxismoa normalizatu ez daitezen". Jendetza bildu da bi hiriburuetan gerra inperialistaren... [+]


Zarauzko EAJko zinegotzi ohi baten txaleta eraitsi egin behar dela ebatzi dute, legez kanpo eraiki zelako

Epaitegietan hamar urte bete ditu auziak, eta azkenean EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi du beste epaitegi txikiagoek ikusten ez zutena: ez zela baserri zaharra "eraberritu", baizik eta askoz ere eraikin handiagoa altxatu zela eta behar zuen lekutik urrunago. Legez kanpo... [+]


Bengoetxeak errektore kargua hartu du eta EHUren finantzazioak segitzen du izaten eztabaidagai

Aparteko iragarpenik egin gabe, "askatasun akademikoaren eta izpiritu kritikoaren" aldeko aldarria egin du Joxerra Bengoetxeak EHUko errektore karguaren zina egin duenean, Ajuria Enean: "Ebidentzia zientifikoak ukatzen dituztenen aurkako euste-horma izango da... [+]


2025-01-27 | Leire Ibar
Dozenaka milaka palestinar Gaza iparralde suntsitura itzultzen ari dira

Su-etenaren akordioarekin barnean, Israelgo armadak Netzarim korridorea ireki du. Ia urtebeteko erbestealdiaren ondoren, milaka palestinar euren etxeetara abiatu dira bidaia emozional sakonean. Trumpek gazatarrak Egiptora eta Jordaniara desplazatzea proposatu du, eremua erabat... [+]


2025-01-27 | ARGIA
Migrazio politikak salatu eta auzipetuak kargugabetzea eskatu dute epaiketaren atarian

2.000 lagun inguru bildu dira urtarrilaren 26an, Irunetik Hendaiarako martxan, Europaren migrazio politika “hiltzaileak” salatzeko. Korrika igaro zenean hainbat migratzaileri muga igarotzen laguntzeagatik auzipetutako ekintzaileei babesa eman diete. Ekintzaileak... [+]


2025-01-27 | Ahotsa.info
EH Baterak Aberri Egunean erabakitzeko eskubidea modu bateratuan aldarrikatzera deitu du

Euskal Herria Baterak apirilaren 11an Donostiako Kursaalen egingo den ekitaldiaren berri eman du. Ekitaldia Aberri Eguna ospatu baino egun batzuk lehenago eginen da. Agerraldian Mireia Epelde, Xabier Euzkitze eta Carlos Etchepare bozeramaileek hartu dute parte, eta Manex Fuchs... [+]


2025-01-27 | Aritz Arrieta
Euskaldun harrera herria?

Egiari zor, ez dakit zergatik ari naizen hau idazten. Gaur egungo giro liskartsuan ez dira modu honetako iritziak ondo hartzen. Beharbada, ARGIAk ez du hau argitaratuko, ez baitator bat orain arte argitaratu dituzten iritziekin (baina, azkenean argitaratzea erabaki badute,... [+]


Ez ditzala diruaren hotsak bonben burrunbak isildu

Urtarrilaren 15ean Zedarriak izeneko lobby tekno-enpresarialak bere 6. txostena aurkeztu zuen, Euskadi eta Europar Batasuna, oparotasunaren eta lehiakortasunaren patu partekatua izenekoa. Finantzen mundutik ateratako aditu gorbatadunez osatutako Think Tank neoliberal horrek... [+]


Eguneraketa berriak daude