Liburu eder bat argitaratu da Parisen, Budapest 1956. La Révolution. Berrehun bat argazki zuri-beltz dakartza, Erich Lessing-ek eginak. Garaian garaiko emozioa dario: iraultza! Zeren eta Hungariako altxamendua ez baitzen altxamendu antikomunista, ez zen, ez, kapitalismoaren aldeko oldarra, eta ez da gaur egun ere komunismoaren gaiztakeria eta kapitalismoaren bertuteen etsenplu paregabea. Historia berridazten ari da eta ikusmolde anakroniko batek gezurrak sakatzen ditu lotsarik gabe. Egiaz, Hungariako altxamenduak bi dimentsio zituen, antiestalinista eta antikapitalista, eta horregatik dauka esanahi berezia: egin zitekeen eta egin ez zen iraultzarena.

Hungarian Sobiet Batasunaren armada gorria gelditu zen jaun eta jabe Bigarren Gerla Mundiala bukatu eta. Hauteskundeen bidez heldu ziren komunistak boterera, baina ez zuten «historiaren zentzua» bortxatzeko arazo handirik izan: behar ziren oztopoak baztertu, boterea osoki hartu eta 1948an ikaragarrizko errepresioa erabili zuten, ez nazien lagunen aurka, ez, baizik eta alderdi estalinistaren gustukoak ez zirenen aurka. Han exekutatu zuten Laszlo Rajk, alderdikoa, baina, omen, Tito eta titismoaren aldekoa, heterodoxoa...

Stalin hil eta giroa aldatzen ari zela, Hungarian arrapiztu ziren gogo berritzaile eta demokratikoak. Laszlo Rajk-en aldeko hiletetan 300.000 pertsona bildu ziren; Polonian ere aldakuntzan ari zirela eta, haren alde kaleratu ziren beste 200.000 jende, alderdien aniztasuna eta preso politikoen askatasuna eskatuz; armadak eta poliziak bat egin zuten manifestariekin, eta, gainditurik, gobernuak bertan ziren soldadu sobietarrei galdatu zien «ordenua» ezartzeko. Baina ezin, eta gobernu berri bat izendatu behar, populuak nahi zentzuan, Imre Nagy zuzendaritza pean.

Nagy komunista zahar eta ezaguna zen, eta tradizio demokratikoetatik estalinistak baino askoz hurbilagoa. Egun labur horietan, eta hemen datza mirakulua!: langileek, ikasleek eta funtzionarioek, besteak beste, kontseilu iraultzaileak sortu zituzten nonahi, hiri bakoitzak berea zuelarik. Horra beraz eduki unibertsala zeukan esperientzia, demokrazia zuzena eta sozialismoa lotzekoa, eta horra non dagoen, gaurko ere, egun horien esanahi nagusia.

Labur joan zen esperientzia. Sobietarrek 2.500 tanke eta 75.000 soldadu bildu zituzten Budapesteko ateetan, eta azaroaren 4an, egunsentiarekin, sartu, barrikadak lehertu, eta fusilez armaturiko hiritarrak sakabanatu. Lau mila hil, hogei mila zauritu, berrehun mila erbesteratu, eta geroko errepresioa. Nagyk ez zuen autokritikarik egin nahi, are gutiago hobendun zela onartu. 1958ko ekainaren 17an exekutatu zuten.

Eta kapitalismoa, non zen? Urteak zeramatzan Free Europe irratiak altxamendurako deiak egiten, baina Suez-eko krisia zela eta, Ameriketako Estatu Batuak gerla hotzaren logikan sartuak ziren: bakoitzak nahi duen bezala kudeatuko du bere baratza, eta Hungaria Sobiet Batasunaren baratz pribatuan eroria zen. Beraz, geldi; geldi, inbasio eta errepresioaren garaietan. Horra Mendebaldeko balore demokratikoen defentsa «sutsua», horra «etsenplua»...

Ez, Hungariako iraultzaileak ez ziren altxatu komunismoaren aurka eta kapitalismoaren alde. Kapitalismoaren onura eta komunismoaren gaiztakeria ez dira egia unibertsal eta betierekoak, oraingo irakurketa merkeek erakutsi nahi duten bezala. Komunismoaren barnean leninismoak eta estalinismoak landatu zuten autoritarismoak fruitu ustel eta ezkorrak eman ditu, egia da, eta kapitalismoari aurre egiteko ildo horiek ez dira berpiztu behar. Berriz, komunismoaren historian ugari izan dira esperientzia libertario eta demokratikoak, eta horien gainean, bai, horizonte berriak asma daitezke: hala nola gazte armatu haien begietan ispilatzen zirenak. Lau gazte, mutiko bat eta hiru neska, Europa Erdiko hiri handi baten goiz ilunean martxan, tranbiako errailen ondotik, tanke bat lehertua gibelean, etxe nabarren aitzinaldeak balek zulatuta inguruan, eta gure gazteak aitzina, fusila lepoan, eta begitartean irri zabal, magnifikoa, iraultzaren irria. Erich Lessingen argazki bat, 1956an Budapesten hartua.