Ihesi: Infernuak borda dotorearen itxura du Baztanen
Kondairak kondaira, bertara txangoa egitea erabaki dugu. Iristeko, Orabidea errepidea hartu behar dugu (NA-4453). Oronoz Mugairetik bi kilometrora dagoen harrobitik joan gaitezke. Etxalar herritik abiatuta ere bai. Orabideak Etxalar, Baztan eta Zugarramurdi lotzen ditu. Otsondotik ere iritsi gaitezke bertara. Guk bigarren aukera hartu dugu, Etxalartik alegia. Hamalau bat kilometroko bidea egingo dugu autoan, estua eta bihurgune ugariduna, baina aldi berean paisaia zoragarriak dituena.
Bidean, Etxebertzeko Borda jartzen duten seinaleak jarraitu behar ditugu. Jatetxe sonatua da eta batez ere amuarraina jatera gerturatu ohi da jendea bertara. Autoa aparkalekuan utziko dugu. Dagoeneko Baztango lurretan gaude, Etxebertzeko Borda Lekarozko lurretan baitago. Hemendik hasiko dugu itzulia. Ibilbidea oso erraza da, seinale zuri-berdeei erreparatu behar diegu. Kilometro eta erdiko osteratxoa da gutxi gorabehera eta erreka parean doa. Infernuko errekak Baztango ipar mendebaldean du iturburua. Etxalarren, Tximista errekarekin bat egiten du eta Bidasoa ibaian bukatzen da.
Ehotzeko ardura duten errotarriak mugitzeko, errekako uraren indarra baliatzen zuen. Errota honek gurpil horizontala du, baina ez du ur gordailurik, ur jauziaren saltoaz soilik baliatzen zen martxan jartzeko. Hala, uraren indarraz gurpil horizontala mugitu eta honek errotarriak birarazten zituen. Egun, errota igarotzen duen ura Etxalarko zentraleraino bideratzen da, aurreko mende hasieran eraikitako kanalaren bidez.
Baina itzul gaitezen ibilbidera. Etxebertzeko Bordatik errotarantz goazela, ezkerrera zubi bat ikusiko dugu, eta geroxeago beste bat, baina guk aurrera egingo dugu. Hirugarren zubia, ordea, zeharkatu egin beharko dugu. Eta baita laugarrena ere. Azken zubi honek Baztango lurrak Etxalarkoekin mugatzen ditu. Izan ere, errotak sarrera bat Baztandik du eta bestea Etxalartik.
Konturatzerako, errotan izango gara. Eskuinetik bide zidor bat ikusiko dugu. Orizkitik etorriz gero horra iritsiko ginateke. Errota, harriz eta egurrez egindako mendi borda dotorea da. 60ko hamarkada amaieran erabiltzeari utzi zioten. Ordurako, gazte migrazioaren ondorioz inguruko baserri guztiak hustuak zeuden. Errotaren jarduerak ere behera egin zuen. Etxebertzeko Bordako jabeak erosi zuen eta 1999an berritze lanak hasi zituzten. Ordutik, errota erakustoki gisa baino ez da erabili eta guk horixe egin dugu: Infernuko errotaz eta inguruko bistez gozatu. Ondoren, bueltako bidea hartzeko ordua iritsi da. Etxebertzeko Bordara bide beretik itzuliko gara, lehen aurkitutako zubi eta basoan zehar.
Ordutik, Euskal Herrian 2000tik gora errota izan dira, ia denak ibai errotak. Itsas errotak denera hogeita hamahiru inguru baino ez dira izango eta hamabost bat haize errota. Ibai errotak errekako uraren indarraz baliatzen ziren errotarriak birarazteko. Itsas errota edo marea errota deiturikoek, aldiz, itsas uraren indarrarekin egiten zuten lan. Haize erroten hegal handiak, azkenik, haizeak mugiarazten zituen irina lortzeko.
Badirudi lehenik Ipar Euskal Herrian hasi zirela itsas errotak erabiltzen, XII. menden. Haize erroten kasuan, Bizkaian ditugu datu gehien, XVIII. mende ingurukoetan. Ibai errotak lehenagokoak dira: VII. mendean Tuteran bazeuden jada. Araban, IX. mendekoak dira aurkitutako zaharrenak eta Bizkaian berriz, XI. mendekoak dira jasotako lehen datuak. Mende bat beranduago azaldu ziren Gipuzkoan.
Ibai erroten artean, bi mota bereizten ditugu: gurpil handi bertikalak dituztenak -ur emari etengabea behar dute- eta gurpil horizontalekoak. Euskal Herrian, gehientsuenak bigarren motakoak dira. Hauek ur gordailua dute, ur emari gutxiko sasoietan erabili ahal izateko. Ur gordailuko atea irekita, ibai errota martxan jartzen zen. Bertatik ateratzen zen ur txorrotada itzelak gurpil horizontala mugiarazten zuen. Era berean, gurpil horizontalak goiko harria birarazten zuen eta goiko eta beheko harriaren artean, alea sartzen zen, harriek erabat txikitzen zutelarik. Errotariak harrien abiadura, irinaren lodiera edo kalitatea eta ehotze erritmoa kontrola zitzakeen.
Oraindik martxan dauden hainbat errota ezagutzen baditugu ere (Gipuzkoako Aiako Agorregi, Arabako Apellaniz eta Larrinoa, Bizkaiako Zeanurikoa...), gaur egun irina irinoletan lortzen da. Hauetan, prozesu guztia informatizatua eta mekanizatua dago eta txukunak dira, bai, baina arazo bat dute: ehoketa metalezko zilindro artean egiten denez, azala ez da behar bezala txikitzen. Ondorioz, irinolako irin integralarekin egindako ogia ez da errotakoa bezain osasungarria. Irinolan ehotutako azala ez da behar bezala xehetzen, zuntz luze eta zorrotz moduan geratzen da. Honek hesteak narritatzen ditu eta liseriketa ongi egitea eragozten du.
"Segurtasun gehiago, inmigrazio gutxiago". Bruno Retailleau barne ministro frantsesa argi mintzatu da, kargua hartu berritan. Etorkinen gaineko kontrola azkartu nahi du Michel Barnier lehen ministro eskuindar-kontserbadorearen gobernuak, eta jada Retailleauk aitzinatu... [+]
Premiazko txostena eskatu dio Nafarroako Kontseiluari. Behin betiko onartzeko aurretiazko urratsa da, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiak aurreko dekretuaren zati batzuk baliogabetu eta bost urtera.
Egun osoko egitarauarekin elkartuko dira, eta Euskal Herria feministaranzko bidean, nondik, nora eta nola trantsitatu nahi duten zehazten jarraitzeko konpromisoa berretsi nahi dute.
Antena3 telebista kate espainiarreko Espejo Público saioak erreportaje sentsazionalista bat eman zuen asteazkenean, Donostiako ustezko segurtasun faltaren inguruan eta fokua gazte magrebtarretan jarriz. Erreportajea publikoki salatu du Kaleko Afari Solidarioak (KAS)... [+]
ABRA Arabako Errioxako Upategien Elkarteko upategiek ekoitzitako ardo botilek bereizgarri propioa izango dute uzta honetatik aurrera. Markaren sustapen kanpaina ere egingo dute Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako hiriburuetan. Kontsumitzaileei lagundu nahi diete Arabako ardoak eta... [+]
Artikoari begira jarri eta XXI. mendeko erronka eta arazo handienez hitz egiten bukatzen dugu aski fite: geopolitika, edo hobeki erran gerlak eta klima larrialdia. Horretaz kontziente, Artikoko Batzarraren baitan egin ahala eraikitzaile eta bakezale izateko jarrera izan dute... [+]
Orain dela hogei bat urte izandako mehatxuak datoz Gipuzkoako mendietara berriro ere, eta ez nolanahiko neurrian, gainera; tamaina eta kantitate handiagoan baizik. Proiektuok –bakarren bat jadanik eraikia; Zubietako erraustegia, kasu– landa-eremuan edota mendian dute... [+]
Urriaren 10 eta 11n Gasteizko Europa Jauregian egingo dira Euskalgintzaren Kontseiluak eta Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak lankidetzan urtero antolatzen dituzten jardunaldiak.
Iturramako taberna herritarrari eraso egin zioten egunean bertan Iruñean ziren arren, salatutakoan parte hartu zutenik ezin dela frogatu dio epaileak. 2022ko azaroan Ezpala taberna txikitu eta bertan ziren bezeroak jipoitu zituzten Bartzelonako ultrek.
Realeko futbol taldeko entrenatzaile Imanol Alguacilek, Nizan, Europako Ligako partiduaren aurretik eskainitako prentsaurrekoan euskarazko hedabideei euskaraz erantzuten ari zela, hainbat kazetariren kexa entzun behar izan du. Duela astebete antzeko egoera gertatu zen... [+]
Osakidetzako lan eskaintza publikoen eredua "berrikustea" eta kontsolidazio prozesuak "bukatzea" galdatzen duen ekimen parlamentarioa adostu dute hiru alderdiek.
Nafarroan hezkuntza publikoko milaka irakasle greba egitera daude deituta ostegun honetan eta mobilizazio ugari iragarri dituzte sindikatuek. Ratioen jaitsiera, plantillak egonkortu eta gainzama arintzea eskatzen dute, besteak beste: "Gobernuari dagokio hezkuntza publikoa... [+]
