Haurrak eta gazteak dira, batik bat, euskara dakitenak -%14,4 eta %12,5, hurrenez hurren-, helduen %3,8 ahaztu gabe. Belaunaldi askotan egon da mutu euskara Tafallan, nahiz eta garai batean, euskaldun elebakarrak bazirela frogatuta dagoen. Tafallatik gertu, Orbaibar ibarrean, XIX. mendera arte euskaldunak ziren eta Tafallak harreman estua zuen ibar horrekin. Alboko herrian, Artaxoan ere, XIX. mendean euskara bizi zen. 1627an, epaiketa batean lekuko batek esan zuenez, «Tafallako San Pedro elizbarrutiko erdia eta gehiago baskongadoena da». Beste lekuko batek zera gehitu zuen: «Baskongado asko dago, batik bat artzainak, morroiak eta neskameak, eta horietako asko ikusi ditut komentura joaten, hor egon ohi diren fraide baskongadoekin aitortza egitera».

Orain, XXI. mendean, Tafallak Euskara Zerbitzu sortu berria du; urtetan eta urtetan eskatutakoa 2004. urtean iritsi zen. UPNk bizkar eman zion herritar askoren eskariari eta EA-EB-PSN koalizioari esker abiatu zen Euskara Zerbitzua, hainbat udalen eta Nafarroako Gobernuaren arteko hitzarmenaren bidez. Euskara Zerbitzuaren haritik tiraka biltzen da Euskara Batzordea, hau da, herriko 54 eragilek osatutako taldea. Eragile horietako hainbatekin hitz egin dugu, Tafallan euskara zertan den jakiteko asmoz. Argi-ilunak somatu ditugu etengabe.

Tafallako Ikastolak herriko haur eta gazteen datu soziolinguistikoetan eragin handia izan du. 1970ean ateak ireki zituenetik D ereduan ikasi dute haurrek. 2006-2007 ikasturtea hirutik 16 urte arteko 349 ikaslek hasi dute; ikasle kopuruak lehen urtetik egin du gora. Tafallako haurren laurdena ari da ikasten ikastolan. Ikastolako haur asko inguruko herrietakoak dira; Erriberrikoak, Orbaibarkoak... Ikasi bai baina erabili? Angel Iriso irakasleak, badu kezka hori. Duela 30 urte, helduen artean, hala omen zen: ikasi=erabili. Orain ez: «Ikastolaren helburua da ikasleek euskara ikas dezatela, maita dezatela eta ondorioz etorriko da erabilera. Egia da maitasuna gero eta txikiagoa dela: 'niri berdin zait euskara', 'ez dut ikasi nahi', horrelakoak entzuten dira». Nerea Biurrun AEK-ko irakasleak azkar erantzun dio Irisori: «Euskara eskolarekin lotzen dute, derrigor egitekoarekin. Adibidez, AEKn ez dugu lortzen guraso talde bat osatzerik. Haurrak ikastolara bidali bai, baina zenbat gurasok daki euskara?». Kontzientziak indarra galdu izana nabarmendu du Biurrunek, eta bai Biurrun, bai Iriso eta bai Olatz Zabaleta euskara teknikaria ados dira euskararen prestigioak behera egin duela, batez ere, Nafarroako Gobernuaren politikaren ondorioz.

Ezin esango dugu dena beltza denik Tafallako zeruan, bestela, urtean-urtean gora egiten ari diren euskaldun kopuruaren datuak sinetsiko dituenik ez da izango. A ereduak indar handia hartu du herrian. Tafallako Ikastolaz gain bi eskola dituzte, Eskolapioak eta eskola publikoa. Duela urte batzuk hasi ziren bi eskolak A eredua eskaintzen, hau da, euskara ikasgai gisa eskaintzen. A ereduak gora egiteari alde onak eta txarrak aurkitu dizkiote, batik bat Irisok eta Biurrunek. Irisok argitu digunez, herriko eskoletan A eredua jarri dutenetik Tafallako Ikastolara ikasle gutxiago doaz. AEKn udan hartu izan dituzte A ereduko 15-16 urteko ikasleak. Batzuk gogo txarrez doaz AEKra, gurasoek derrigortuta, euskara ikasgaia gainditzeko prestatzera. Biurrunen ustez, «ez dute euskara maite. Ez dakit bada A ereduak nolako mesedea egin dion euskarari ikasle hauen kasuan. Dena dela, batzuek euskara gorrotatzen dute eta beste ikasle batzuek gero ere euskara ikasten jarraitzen dute». Iriso Eskolapioetara Hizkuntz Eskolako azterketak jartzera joaten da eta berak giro ona somatu du A ereduko ikasleen artean. Hori bai, Lehen Hezkuntza amaitutakoan ikasle askok -euskararekin nolabait ibili direnek, batik bat- ikasteari uzten diote. A ereduan ez dute lortzen euskara ikasterik, baina Irisoren ustez, ikasleak zein gurasoak euskarara hurbiltzen dira. Itxaropena izateko arrazoiak laburbildu ditu Irisok: «A eta D eredua gora ari dira egiten, Baigorri Elkartea daukagu, Euskara Zerbitzua... Duela 20 urte espero genuen euskararen erabilera asko igoko zela eta azkar. Ez da horrela izan, baina gorantz ari gara». AEK-ko Biurrun irakaslea Korrikarekin akordatu da, jende askok hartzen baitu parte herrian.

AEK aspalditik dago Tafallan, gau eskolak 60ko hamarkadan hasi ziren. 130 ikasle izatera heldu zen, orain 40 bat dira. Euskaltegi gehienek izan duten beheranzko joerak eragin du Tafallan. Herriko bi eskolatan A eredua ezartzeak ere beherakada horretan lagundu duela uste du Biurrunek. Orain AEKra doazenak euskara maite dutelako omen doaz. Garai bateko ikasleek ere, maite zuten euskara. Alabaina, bazen euskara beharrezkoa izango zen ustea, lanerako adibidez, baina ez da hala gertatu. Euskaltegian Tafallakoak gero eta gutxiago dira eta gero eta gehiago inguruko herrietakoak.

Euskarak Tafallan aurrera egiteko arrazoi gehiago aurkitu dituzte gure solaskideek. Iaz, maiatzaren 27an, lehenengo aldiz antolatu zuten Euskararen Eguna. Orain, Euskara Zerbitzua Mintzakide programa ari da prestatzen: euskara erabili ahal izateko taldeak osatuko dituzte. Tafallan Haur Eskola ere bada, 0tik 3 urte arteko haurrak biltzen dituena. Bada, ia haurren erdiak euskarazko geletan matrikulatuta daude. Euskaldunak edo euskaltzaleak ez diren herritarren jarrera nolakoa den galdetu diegu Biurruni, Irisori eta Zabaletari. Hirurek azpimarratu digute arazorik ez dela, jarrera txarrik ez dela nabari.

Euskaldun eta euskaltzale ez diren herritarren jarrerari buruz iritzi bera du Baigorri Elkarteko Pedro Leraltak: «Gure ekintzetan elkartekoak eta euskaldunak elkartu ohi gara, besteak, erdaldunak ez. Ez daukagu arazorik, ez gara gaizki ikusiak, baina hau ia Erribera da». Duela bi urte sortutako elkarteko kidea da Leralta. Euskaldunak eta euskaltzaleak biltzen ditu elkarteak eta helburua euskara eta euskal kultura bultzatzea da. Talde hau ere Euskara Batzordeko partaidea da.

Tafallak 10.000 biztanletik gora ditu. 2005eko Udaleko erroldaren arabera, 1.074 etorkin bizi dira. Erdiak pasatxo latinoamerikarrak dira, Europa Ekialdekoak 381, eta kopuru dezente txikiagoak osatzen dituzte magrebtarrek, gainerako afrikarrek eta beste hainbatek. Haur eta gazte etorkin ia denak -Ikastolan bi etorkin baino ez daude- eskola publikoan eta Eskolapioetan ari dira ikasten. Ados dira gure hiru solaskideak: etorkinek euskara ikastea ez dute lehentasunen artean eta ez dute behar.

Euskara Zerbitzuak bi urte baino ez baditu ere, indar handia hartu du; herriko eragileen bilgune eta dinamizatzaile da, Udaleko langile talde bat euskara ikasten jarri du... Alabaina, etorkinen hizkuntz errealitateari ez dio heldu oraindik.

Tafallan euskara sustatzeko ahaleginean ari diren hainbat eragilerekin aritu gara berriketan, argi-ilunak mahai gainean jartzen saiatu gara, norberak ikusiko du argiei ala ilunei, zeini gehiago erreparatu. Guk Txillardegiri kasu egitea erabaki dugu. 2001ean SEI elkarteak Nafarroako erdialdeko ekialdeko herrietan egindako kale neurketak dio %4,30ek darabiltela euskara. Txillardegiren formula kontuan hartuz, Tafallan, erabilera portzentajea espero daitekeena baino altuagoa da ezagutzaren portzentajearekin alderatzen badugu. Horren ondorioetako bat hauxe omen da: tafallarrek motibazio altua dutela.