Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
ostirala 2024ko azaroaren 22an
Felipe Quispe: «Guk ereindakotik jaso du Evok uzta»
- Felipe Quispe Huanca (1942, Ajllata), 80ko hamarkadan, Ertamerikan barrena ibili zen gerrillak nola prestatzen ziren ikasteko. Boliviara itzultzean Ejercito Guerrillero Tupac Katari (EGTK) sortu zuen, eta 1990tik 1992 arte gerrilla buru izan zen. Bost urte kartzelan egin eta gero, komunitatera itzuli zen, eta Pachakuti alderdi politiko indigena sortu zuen. 2005ean presidente izateko lehiatu zen.
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Kontatu zure familiaren historia
Zure aita amek bazekiten gazteleraz?
Soldaduska egitera ere joan beharko zenuen. Han zer izan ikasi zenuen?
Eta noiz bihurtu zinen animalia politiko?
Zure anaiak ere politikoki engaiatuak dira?
Eta nola sortu eta landu zenuten pentsamendu indianista?
Txe ezagutu zenuen?
Baina, gaur egunean, borroka armatua praktikatzen duenari terrorista deitzen zaio.
Oaxacan egon zinen?
LPRkoekin?
Guerreron ere bai ezta?
Zein izan da ba zuen prestatzeko eta ekiteko modua?
Baina hauteskundeetan ez du fruitu handirik bildu.
Ezin al da iraultza egin borroka armaturik gabe?
Badira borroka armatua praktikatzeko modu ezberdinak.
Jendea hiltzeraino iritsi behar da?
Zein izan da munduko beste borroka armatuetan zuen eredua?
Euskal Herrian.
Maoista.
ETA ezagutzen duzu?
Independentistak dira.
Urteak oso azkar pasa ditugu. Kontatu nola izan zen kataristen borroka.
Kontatu bada nola izan zen.
Zure pentsamendua landu zenuenean Banzerren diktadura militarraren garaia zen. Nola oroitzen duzu hori?
1980a baino lehen mugimendu kataristan ildoak zatitu ziren, zer gertatu zen?
Siles Zuazorekin esperantza zenuen? Ezkerrekoa zen...
Eta orduan hasi zineten zelulak formatzen?
Orduan ezagutu zenuen Alvaro Garcia Linera?
Nola prestatzen zenuten gerrillari bat?
Nola egiten zenuten proba?
EGTK. "Edo guk hiltzen ditugu, edo haiek hiltzen gaituzte gu" esan duzu. Baina EGTKren borroka armatua ez zegoen inor hiltzera bideratua, ez zenuten inor hil.
Zuen fama da arerioa oso ongi ezagutzen zenutela.
Nola tratatu zaitu?
Inteligentziak irabazi zizuela diozu. Polizia inteligentea da?
Hasieran ez zenuten oihartzun nazionaleko mugimendu bat osatu, oso lokala izan zen.
Altxatu eta oso azkar erori zineten.
Paz Zamoraren gobernuak harrapatu zintuzten. Haiek ere jakintza handia zuten gerrilletan, haietako asko gerrillariak izan baitziren lehenago, CNPZkoak.
Gobernuak?
Nola finantziatzen zineten?
Lehendakari ordeak?
Zuen jo puntuak oligarkiaren guneak ziren.
Jendearen kontzientzia esnatzeko?
Zenbat zineten?
Nola antolatzen zineten?
Eta zu nor zinen?
Jose gerrillari ona zen?
Zuen erorketa besteen salaketen ondorioz izan zen?
Badakizu nork traizionatu zintuen?
>Ia ez zintuzteten egunkarietan agertu, leku guztietan zuen izena isilik pasatzeko ahalegina egin zen, existitzen ez balitz bezala. Zergatik saiatu dira gobernuak gerrillaren historia guztia ezabatzen?
Zuen gerrilla kideak zirenek zein bide egin dute gero?
Bitan zatitu zarete.
Ikusten da orain, Alvaro, Jose hura, ez duzula asko maite.
Andeetako izpirituak esaten du, liderrek aldatu egin behar dutela, txandakako sistema bat behar dela, zuk urte asko daramatzazu hor.
Borroka armatuak segituko du?
2000. urtetik aurrerako mobilizazioa zureak bezala kontatzen dituzu. Horrek esplikazio bat merezi du.
Eta Sanchez de Lozadaren proposamenak onartu izan bazenituzte?
Herriak bozkatu zuen.
Non egiten du negar indioak?
Ez zaizu esperantza handirik ikusten Evorekin.
Zer nahiko zenuke ondorengoek Felipe Quisperi buruz konta dezaten?
Zure burua ikusten duzu egun Evo Morales dagoen lekuan?
Eta baietz esaten badute?
----------------------------------------------------------------------------
www.argia.eus/bolivia helbidean, elkarrizketaren pasarte gehiago bideoan.
Ni naiz etxeko azken semea. Nire aita eta ama komunarioak ziren, eta aldi berean garai haietako azienda batean lan egin zuten. 1953an lurren erreforma iritsi zen, eta jendea errebelatzen hasi zen patroi feudalen aurka; lehenik aziendak hartzen, eta gero desegiten. Azkenean lurrak banatzen dira, animaliak banatzen dira, produkzioa banatzen da, dena, ez dago gehiago jaberik. Zenbait lekutan fisikoki eliminatu behar izan zuten jabea, beste leku batzutan ateratzen utzi zioten. Eskola ere hasten da, baina ez gure hizkuntzan, ez gure kulturan, gaztelera sartu ziguten guri, Espainiatik ekarri zuten hura, eta irakasleak oso krudelak ziren. Lengoaia espainiarra ikasteko guk odola isuri behar izan genuen. Jo egiten gintuzten, ikastera behartu, gazteleraz hitz egitera obligatzen gintuzten, gazteleraz ikastera, eta gazteleraz irakurtzera. Beraz letra espainiarra odolarekin sartu da hemen, eta nik orduko ikasgelak tortura gela bezala oroitzen ditut.
Zure aita amek bazekiten gazteleraz?
Ezta piperrik ere. Nire aitak ez zekien hitz bat bera ere gazteleraz, nire amak ere ez, aimaraz bakarrik hitz egiten zuten. Beraz guretzat eskolan jasotako horiek oso hezkuntza eta irakaspen arraroak izan ziren, inoiz entzun ez genituenak.
Soldaduska egitera ere joan beharko zenuen. Han zer izan ikasi zenuen?
Hemengo ejertzitoa beste odol isurle bat da, eta hor erakutsi ziguten lapurtzen, gezurra esaten, jendea bortxatzen, hiltzen. Menditik inozentea iristen da bat, ezer jakin gabe, baina, egonaldi horretan, guk gure kultura aldatu behar izan genuen. Komunitatean elkartasuna bizi genuen, anaiek bezala hartzen genuen elkar, erakusten ziguten ez egoista izaten, komunitatean altruistak ginen. Baina kuartelean dena aldatu zen.
Eta noiz bihurtu zinen animalia politiko?
Nire gurasoei beti entzuten nien: "noiz arte izango gara gu maneiatuak gutxiengo kolonial batengandik? Gure lurretan kolonizatu dira eta haiek dira azienda handien jabe, lur handien jabe, aberastasun naturalen jabe, haiek gobernatzen dute herria, haiek agintzen dute, legeen jabe dira. Egun batean guk gobernatu beharko dugu, edo autogobernatu beharko gara, autodeterminatu nazio bezala." Hori zen nire gurasoen diskurtsoa eta nik hortik edan nuen. Haurrak gurasoengandik jasotzen du lehen herentzia politikoa. Nik ez nintzen eskola iraultzaile batean hezia izan, baina gero, hortik hasi, eta pixkanaka joan nintzen indioaren pentsamendu filosofikoan sakontzen.
Eta inon baino gehiago kuartelean ikasi nuen. Han bazegoen ofizial goren bat, Aureliano Torres, guri papertxo batzuk banatzen zizkiguna. Komunisten aurkako papertxoak ziren. Han esaten zuten Marx ateo bat zela, komunismoak kenduko zizkigula gure animaliak, gure lurrak, gure gurasoak, dena galduko genuela. Baina pertsona berez kezkatia izaten denez, jakin mina izaten duenez, lizentziatu nindutenean eta kuarteletik atera nintzenean, kaleko liburuen artetik batzuk erosi nituen, bat "Alderdi Komunistaren Manifestua." Irakurri nuen liburu hura, Karl Marxen "Kapitala" ere bai, eta han ez zuten esaten guk kuartelean ikasi genuenik, gauzak ezberdinak ziren. Hola arrantzatu nuen militarren gezurra; guri burua jorratzen aritu ziren gu antikomunista izan gintezen, erreakzionario izan gintezen, eta herri hartan zegoen sistema kapitalista eta inperialista defenditu genezan.
Eta inon baino gehiago kuartelean ikasi nuen. Han bazegoen ofizial goren bat, Aureliano Torres, guri papertxo batzuk banatzen zizkiguna. Komunisten aurkako papertxoak ziren. Han esaten zuten Marx ateo bat zela, komunismoak kenduko zizkigula gure animaliak, gure lurrak, gure gurasoak, dena galduko genuela. Baina pertsona berez kezkatia izaten denez, jakin mina izaten duenez, lizentziatu nindutenean eta kuarteletik atera nintzenean, kaleko liburuen artetik batzuk erosi nituen, bat "Alderdi Komunistaren Manifestua." Irakurri nuen liburu hura, Karl Marxen "Kapitala" ere bai, eta han ez zuten esaten guk kuartelean ikasi genuenik, gauzak ezberdinak ziren. Hola arrantzatu nuen militarren gezurra; guri burua jorratzen aritu ziren gu antikomunista izan gintezen, erreakzionario izan gintezen, eta herri hartan zegoen sistema kapitalista eta inperialista defenditu genezan.
Zure anaiak ere politikoki engaiatuak dira?
Nire anaia zaharrenak MNRren milizia armatuetako kide izan ziren. Nire aita ere MNRko sinpatizantea zen, garai hartan hori zelako hemen zegoen aukera bakarra, ez zegoen alderdi indigenarik, ez zegoen diskurtso indianistarik.
Eta nola sortu eta landu zenuten pentsamendu indianista?
1969an edo 1970ean ni Ejercito de Liberacion Nacionaleko militantea nintzen. Militante aktiboa Txeren heriotzatik aurrera. Hiru pertsonatako zelulak osatzen genituen. Baina egun batean liburu bat erosi nuen, "Partido indio de Bolivia" zuen titulua, eta Fausto Reinagak idatzia zen. Ispilu batek bezala begiratu zidan liburu hark. Ordura arte klase arteko borrokaz bakarrik ari nintzen gogoetan, ez nazioen arteko borrokaz. Orduan jabetu nintzen ni nazio indigena baten parte nintzela, nazio horrek bere lurralde propioa zuela, bere kultura propioa, bere erlijioa, bere hizkuntza, bere usaiak, dena. Mugimendu indigenak bilatzen hasi nintzen, eta 1979an Tupac Katari mugimendu indioa sortu genuen, indianista bezala, indioa ere boterera iritsi daitekeenaren pentsamendu horrekin. Izan bide legaletik edo izan bortizkeriaren bidetik. Eta hola hasi ginen gidari nagusiekin lanean, Fausto Reinagarekin, Constantino Lima Chavezekin, Luciano Tapiarekin, eta beste askorekin.
Txe ezagutu zenuen?
Ez, pertsonalki ez nuen inoiz ezagutu. Baina niri gustatzen zait borroka armatua, nik maite dut borroka armatua, eta orain ere, nahiz eta zahartu naizen, lehen bezala pentsatzen segitzen dut. Herri honetan, gu nazio indio bezala autodeterminatzen baldin bagara, hori borroka armatuaren bidez izango da, ez dago beste biderik, bide legaletik ez dugu ezer egingo.
Baina, gaur egunean, borroka armatua praktikatzen duenari terrorista deitzen zaio.
Termino gringoa da hori, termino yankeea, haientzat edozein iraultzaile da terrorista. Ni ere termino hori leporatuta kartzelan egon naiz bost urtez. Baina indioa bere berezko izaeraz da errebeldea, indioa iraultzailea da. Eta beraz armen bidez bakarrik definitu daiteke. Horregatik pentsatu nuen 1980tik aurrera, ikasi egin behar nuela, eta beste herrialdeetan izan nintzen, Ertamerikan, Guatemalako indigenekin, Mexikon ere izan nintzen, baina garai hartan ez zegoen zapatistarik, beste alderdi iraultzaile batzuk zeuden.
Oaxacan egon zinen?
Bai, egon nintzen.
LPRkoekin?
Bai, ezagutzen ditut zenbait compañero.
Guerreron ere bai ezta?
Bai noski. Orduan hirian nengoen, Mexiko DFn, eta han ikasi nuen nola antolatzen diren, nola egiten zuten lan politiko ideologikoa, nola prestatzen zuten militante bat, gudari gerrillari bat. Hona itzuli nintzenean, 1984an, haiek imitatu nahi izan nituen, baina hemen beste kultura bat dago, beste sentimendu bat, ekiteko beste modu bat, eta ezin izan dugu haiek egin zuten gauza bera egin.
Zein izan da ba zuen prestatzeko eta ekiteko modua?
Handik itzuli nintzenean ayllu gorriak osatu genituen. Ayllu gorriena indioaren adar politiko ideologikoa zen, nazio indigenarena, eta hori ikusirik ezker osoa bildu zen, orain Evo Moralesekin bildua dagoen bezala, gure kontra. Haiek ez zutelako nahi aldaketa erradikalik herrian, bakar-bakarrik erreformak nahi zituzten, partxeak besterik ez. Horregatik atera ginen ondorengo urteetan izen eta abizenekin ekintzak egitera. Eta horregatik bukatu dugu azkenean kartzelan. Baina kartzelatik atera nintzenean CSUTCBko exekutibo aukeratu ninduten, (Confederacion Sindical Unica de Trabajadores Campesinos de Bolivia - mugimendu indigena eta laborari mugimendu guztiak elkartzen dituen taldea) eta orduan, mobilizazio handiak egiteko ideiarekin, komunitateetan genituen koadro politiko eta sindikalak berpiztu behar izan nituen. Lehendik zegoen argi indarra entxufatzea baino ez zen izan. Eta horrek eman zuen 2002. urteko iraultza handia. Baina hori dena prozesu bat izan da, 1970etik honako prozesu bat. Eta oraintsu, masa errebolta hau ikusirik, eta mugimendu indioa oholtza gainera igo dela oharturik, behartuak izan gara mugimendu politiko bihurtzera, alderdi bat erreminta bezala hartzera, eta Pachakuti mugimendu indigena sortu genuen 2000n.
Baina hauteskundeetan ez du fruitu handirik bildu.
Ez dira falta izan traidoreak, oportunistak, mugimendu indigenaren barrura sartu direnak, eta horregatik iritsi gara gaizki parlamentura, hauteskundeetara, eta azkenean gure nortasun juridikoa ere galtzera. Baina horrekin ez naiz esaten ari dena galdu dugunik, ideologia ez dugu galdu, kontsekuente izaten segitzen dugu, borrokatzen segitzen dugu, eta segituko dugu. Eta orain badugu plan estrategiko bat komunitateetako koadro politiko eta sindikalak berpizteko.
Ezin al da iraultza egin borroka armaturik gabe?
Ez, nik ez dut ikusten. Zergatik esango dizut gezurra? Nik ez diot gezurrik esan nahi iritzi publikoari, ez dut esan nahi "oh, gu bide demokratikotik aurreratuko gara, aldaketa ekarriko dugu bide demokratikotik." Ez. Hemen estatuaren konstituzio politikoa aldatu behar da, lurra eta lurraldea berreskuratu behar dira, Boliviaren izena ere aldatu behar da, atzera Qollasuyu izatera itzuli behar dugu, lehen izan ginena, eta hori ez dugu aldatuko bide demokratikotik. Evo Moralesek Asanblada Konstituziogilean aldatuko du? Ez du aldatuko. Guk boterea erreskatatu nahi dugu, 1532ko inbasio espainiarrarekin galdutako lurraldea, lur azpikoaren kontrola, lur gainekoarena, airekoarena, hori dena berreskuratu behar dugu. Guk uste genuen Evok itzuliko zigula, baina ez digu itzuliko. Bera lurreko 30 zentimetrorekin soilik ari da hizketan, lur fiskaletaz ari da, ez gehiagoz, eta hori traizioa da. Horregatik esan dugu guk ezetz, bide demokratikotik ezin dugula ezer egin.
Badira borroka armatua praktikatzeko modu ezberdinak.
Noski baietz. Guk frogatu duguna da masen mobilizazioarekin, eta inon baino gehiago hemen, La Pazeko departamenduan, nazio indigena aimaran, aldaketa etortzen dela. Hemen masen borroka armatua eman da, 2000. urtetik aurrera jende armatua ateratzen zen bidea mozten zutenekin batera, eta hola bota genituen Gonzalo Sanchez de Lozada, eta Carlos Mesa Gisbert. Beraz bide bat izan daiteke masak antolatzea, masekin irabazi daiteke.
Jendea hiltzeraino iritsi behar da?
Noski, behartuak gaude, edo guk hiltzen ditugu haiek edo haiek hilko gaituzte gu.
Zein izan da munduko beste borroka armatuetan zuen eredua?
Lehen-lehenik esan behar dizut guk munduan existitzen ziren mugimendu iraultzaileen analisi bat egin genuela, baita ETArena ere, Espainian dagoena.
Euskal Herrian.
Jakina, Euskal Herrian. Analisi horretan guk ikusi genuen sandinistek irabazi egin zutela, eta gero galdu, aztertu genuen Salvadorreko gerrillen gerra, Frente para Farabundo Marti de Liberacion Nacional, Guatemalako Pobreen Ejertzito Gerrillaria ere ikusi genuen, Rolanto Moran komandantearekin. Aztertu dugu Peruko Tupac Amaru mugimendu iraultzailea, eta Sendero Luminoso ere bai, gerrillarik odoltsuena.
Maoista.
Maoistak, bai, maoismoa sartu nahi zuten, ez zuten inken kultura errekonozitzen. Eta hor tronpatu ziren. Horiek denak ikusi eta guk esan genuen: "herrialde bakoitzak baldin baditu bere gizon handiak guk ere badugu gizon bat borroka egin zuena: Tupac Katari." Hala, ildo katarista hartu eta Tupac Katariren bandera altxa genuen, eta oraindik ere pentsamendu horrekin segitzen dugu. Ni borroka armatuaz hitz egitean katarista kontsideratzen naiz.
ETA ezagutzen duzu?
Bai, beren borrokatzeko moldea dute. Nik ezin dut esan haiek terroristak direnik, iraultzaileak dira, bide hori hartu dute, hori da beraien borrokarako kultura, konbatea.
Independentistak dira.
Noskiiiii. Eta gu ere behartuak gaude haiek bezala ekitera, guk ere nazio bezala autodeterminatu nahi dugulako, gure bandera propioa eduki, sinboloak, himnoak, hizkuntza, filosofia, unibertsitatea. Eliza hauek esate baterako espainiarrek eginikoak dira, eta ni Espainiara baldin banoa berdin-berdinak aurkituko ditut, agian handiagoak, baina modeloa berdina da. Eta barrura sartzen banaiz han daude santuak, Kristo odoletan, torturatua, baina gure jainkoak ez dira holakoak. Guk adoratzen ditugu errekak, eguzki aita, ama lurra, ilargia, izarrak, ura, sua, airea. Horiek dira gureak.
Urteak oso azkar pasa ditugu. Kontatu nola izan zen kataristen borroka.
1990ean pentsatu genuen herriaren babes bezala jartzea, pobreen, zapalduen, baztertuen, eta arrazagatik diskriminatutakoen babes bezala. Baina 2000tik 2003ra arte gertatu diren erreboltek lezio bat eman digute, eta orain lezio horiek ari gara irakurtzen. Alegia, kataristena ez zela sinpleki ikasle talde txiki baten borroka izan, baizik eta herri osoaren borroka izan zela.
Kontatu bada nola izan zen.
Guk gure inkek egin zutena egin behar izan dugu, egun batean komunitate bat tokatzen da eta komunitate hori batzuk armekin eta beste batzuk armarik gabe zaindu, bidea babestu, eta bitarte horretan besteak lanean aritu komunitate horietan, eta hola doa itzultzen lana, txandaka. Horren emaitza askoz ere hobea izan da, jendeak elkar zaintzen zuelako, eta hala denak zirelako kataristak, denak errebelde. Nik uste dut borroka molde hori hartu beharko dela. Nik alde horretatik miresten ditut kolonbiarrak, FARC eta ELN, berrogei urte baino gehiago dira borrokan ari direla, eta inongo gerrillak ez du hola eutsi, ezta guk ere, ezta ELNak ere garai haietan. Urte bete egin dugunerako jada likidatu gaituzte. Baina kolonbiarrek maisutasun handiz egin dute, jakintza handiz borrokatu dira, eta horregatik merezi dute errespetu handia. Ildo hori landu beharko litzateke hemen, eta beste leku askotan. Ez Evo Moralesen ildoa, soilik erreforma hutsa bilatzen baitu, herri honi makillajea ematea baino ez, eta deus ez gehiago. Evo Morales transnazionalen administratzaile hobea izango da, baina guk ez dugu horretan erori nahi, herri honek aldaketa osoa behar du. Anestesiarekin edo anestesiarik gabe baina operatu egin behar da.
Zure pentsamendua landu zenuenean Banzerren diktadura militarraren garaia zen. Nola oroitzen duzu hori?
Ni indio lur laborari bat nintzen. Confederacion de Campesinosen kongresua egin zen Potosin, eta Genaro Flores atera zen buru, indigena aimara bat. Banzerren estatu golpea hasi zenean Genaro Floresek konbokatu gintuen Juan Jose Torresen gobernua babestera, eta guk menditik etorri behar izan genuen. Iritsi ginen hirira, eta zazpi pertsonako eskuadratan antolatu ginen, Mauser fusil batekin bakoitza. Ejertzitoaren lehen rafaga hasi zen, eta jende guztia desagertu zen. Bi baino ez ginen gelditu, El Arion Quispe eta ni, baina ezin genuen ezer egin. Babesa bilatu behar izan genuen, lurrean etzan, ez zegoen zeini tirarik ere, konfusioa izugarria zen. Azkenean, "palazioa banzerristek hartu dute -entzun genuen-." Komunitatera erretiratu ginen, eta handik aste betera jakin nuen gure bila zebiltzala gu kartzelara sartzeko. Ayar, semea, hirian utzi amaginarrebarekin, eta Santa Cruzera joan nintzen. Han bizi izan naiz edozein laborari bezala, zafran lan eginez, kotoia bilduz, Banzer erori zen arte. Banzer erortzean, hona itzuli eta Tupac Katari mugimendu indioa osatu genuen.
1980a baino lehen mugimendu kataristan ildoak zatitu ziren, zer gertatu zen?
1978ean bi mugimendu politiko sortu ziren, bat ildo katarista, Genaro Flores Santosena, eta bestea Tupac Katari mugimendu indioa, bestea baino indioagoa. Genaroren ildo katarista alderdi politiko tradizionalei, zurien alderdiei, mestizoen alderdiei aliatuagoa zegon. Haiek alderdi haiekin batasun fronte bat osatzea erabaki zuten, UDP bezala adibidez, Unidad Democratica Popular. Gu berriz, bakarrik mantentzen eta hauteskundeetan parte hartzen saiatu ginen. Ideia ezberdinak genituen, baina bide demokratikora sartu ginen eta diputatu bat atera genuen. Garai hartan indigenak edo indioak ez zuen konfiantzarik guregan, pentsatzen zuten gu azpiko etapa batean geundela, ez geundela prestatuak herri hau gidatzeko. Hala egon ginen 1978an eta 1979an, 1980 arte, eta 1980an nortasun juridikoa galdu genuen Tupac Katari mugimendu indio bezala. Orduan erreminta politikorik gabe gelditu ginen. Eta aldi berean estatu golpea gertatu zen, Luis Garcia Mesarena.
Siles Zuazorekin esperantza zenuen? Ezkerrekoa zen...
Ez hainbeste. Nik banekien gobernu erreformista bat izango zela, Evo Moralesena den bezala. Baina Silesek irabazi zuen, eta hari biderik ez uztearren militarrek kolpea jo behar izan zuten, eta hola segitu zuen gobernatzen oligarkiak, goiko klaseak. Eta nola kolpea izan zen gu atzerrira atera ginen, klandestinoki beste herrialde batera atera nintzen.
Eta orduan hasi zineten zelulak formatzen?
Noski, ikasi egin baikenuen beste herrietan. Mexikon, Guatemalan eta Salvadorren egon, eta 1983an itzuli nintzen, eta 1984an hasi ginen antolatzen ayllu gorrien talde bat, hiru pertsona zituela buru, Fernando Surco, Calisto Jeillita, eta ni neu. Hola hasi ginen pixkanaka komunitateetan lanean, kongresuetan parte hartzen, gerora etorri zen mugimendu handia sortu aurretik.
Orduan ezagutu zenuen Alvaro Garcia Linera?
1984an ezagutu nuen, bera Mexikotik iritsitako mutiko bat zen. Eta edozein mutil gazte bezala oso entusiasta zen, borroka armatua praktikatzeko antsia hori zuen. Haiek ere hiru ziren, bere anaia Raul, eta beste meatzari txiki bat. Jakina, gure aldean haiek intelektualak ziren, Mexikoko unibertsitateko jakintza zekarten, baina guk beste esperientzia praktiko bat genuen, arlo politiko militarrean, beraz haiei hori erakutsi genien, hezi egin genituen, prestatu. Eta azkenean emaitza ona eman dute. Elkarrekin egin genuen borroka, Tupac Katari Ejertzito Gerrilleroa osatu genuen elkarrekin.
Nola prestatzen zenuten gerrillari bat?
Lehenik proba egiten genuen, ea balio zuen edo ez borroka armaturako.
Nola egiten zenuten proba?
Ekintzak eginez. Adibidez auto baten matrikula kendu behar zuen, baina auto horrek ejertzitoarena izan behar zuen, diplomatiko batena bederen. Hala, plaka pila bat genituen, eta horregatik ez gintuzten inoiz harrapatzen. Iristen ginen komunitate batera halako plakarekin, jendeak plakaren zenbakia hartzen zuen, idazten zuen, informea pasatzen zuen, baina bide erdian gelditzen ginen eta hirira beste plaka batekin sartzen ginen. Horretarako balio zuten proba horiek. Eta beste proba bat izan zitekeen lekurik zailenetan bonbak jartzea.
EGTK. "Edo guk hiltzen ditugu, edo haiek hiltzen gaituzte gu" esan duzu. Baina EGTKren borroka armatua ez zegoen inor hiltzera bideratua, ez zenuten inor hil.
Nik banekien hiltzea asko kostatzen dela. Eta nik bereziki ez hiltzeko pentsamendu hori nuen. Lehen-lehenik zuririk ez hiltzea, bestela arrazistak izatea leporatuko ziguten. Eta guk dirua eskuratzeko atrakuak egin izan ditugunean ez dugu inoiz poliziarik hil.
Zuen fama da arerioa oso ongi ezagutzen zenutela.
Guk planak ia perfektu egiten genituen, sarrera, irteera. Nik banekien poliziak zein arma mota erabiltzen zuen, adibidez subametrailadore batek zenbateko iritsiera duen maximoan, edo Fal fusil kargadore batek zenbatekoa duen iritsiera gehiena eta gutxiena. Nik banekien zein arma mota erabiltzen zituen poliziek, eta baita poliziaren psikologia nolakoa zen ere, nola zeuden prestatuak polizien akademiatik. Eta hori jakinik, bagenekien gure etsaien akzioa eta erreakzioa nolakoa zen. Horregatik, ekintzak egin ditugunean inongo momentutan ez dugu huts egin. Inoiz ez gara erori, ez atrakuetan, ez bonbak jartzerakoan ere. Gu gure lagunek traizionatu gaituzte. Polizia oso inteligentea izan da, jendea infiltratu du, Ramirito adibidez. Eta nik badut liburu txiki bat idatzia, oraindik ez dudan publikatu, "Mi captura" izena du, eta hor hitz egiten dut nola den tortura, nola tratatu nauen estatuko inteligentziak.
Nola tratatu zaitu?
Nik hiru polizia mota ezagutu ditut estatuaren inteligentzian. Bat oso jator portatzen da, zigarroa oparitzen dizu, janaria ekartzen dizu, ezkutuan dena. Eta orduan esaten dizu "nik karta hau eramango dizut eta eman zuk telefonoa." Eta tonto batek onartu egingo dio. Bigarren polizia politikoa da, esaten dizu "ni troskista nintzen, borroka armatukoa ere bai, Ejertzito de Liberacion Nacionalekoa izan nintzen" eta gero erantsiko dizu "ni hemen diruagatik bakarrik nago, estatuaren inteligentzian, konfiantza izan zenezake nirekin." Eta azkenekoa gaiztoa da, krudela, kolpeak ematen besteri ez daki, torturatzailea da. Hark elektrizitatea jarri zidan gorputzean, mingainean, sudurrean, barrabiletan. Eta hola atera nahi izan zuten guk genekien guztia. Haiek jakin nahi zuten armak non zeuden, diruaz hitz egiten zuten, non ezkutatu genuen, non lortu genuen hori dena. Hori da hemen informazioa ateratzeko modua. Eta gure kide asko erori egin ziren, aitortu egin zuten, "bai, hemen daude armak, hemen dago segurtasun etxea." Baina hala ere armen parte handi bat ez da erori poliziaren eskuetan. Indioa gogorragoa delako, indartsuagoa, poliziarekin jokatu duena zurien taldea izan da, Alvaro Garciaren taldea, horiei hitz asko erori zitzaizkien, asko aitortu zuten. Autoak ere bagenituen, irrati komunikazioak. baina haien eskuetan zegoen guzia erori da. Gure eskuetan zegoen guztia ez. Oraindik gure etxean ditugu oroitzapen moduan, eta beste leku batzuetan.
Inteligentziak irabazi zizuela diozu. Polizia inteligentea da?
Bai, polizia inteligentea da, pazientzia handia du. Pazientzia duen suge bat bezalakoa da. Nik ikusi dut sugea, eta martxoan edo apirilean jada lur azpian sartzen da, maiatza, ekaina, uztaila, abuztua han, eta irailera arte edo urrira arte ez da ateratzen. Zazpi hilabetean egoten da lur azpian, pazientzia du, dena jasaten du. Polizia ere berdin da. Aldiz, guk ez daukagu pazientziarik, oso eroak gara, ez dakigu analizatzen. Esperientziak hori erakutsi dit.
Hasieran ez zenuten oihartzun nazionaleko mugimendu bat osatu, oso lokala izan zen.
Lehen bonbak mormonen elizei jarri genizkien, eliza iparamerikar horiei. Tentsio altuko dorreei ere bai. Baina ekintza horiek guztiak gure burua ezagutarazteko soilik izan ziren, propagandarako. Ez beste ezertarako. Hasiera hartan inork ez zekien zer zen Tupac Katari Ejertzito Gerrilleroa, EGTK.
Hori izan zen lehen etapa, baina ordurako bagenuen terreno bat landua, nola hemen Andeetako mendi aldean, hala beheko lurretan ere, Caranavin, barrurago ere bai, leku horietan guztietan ari ginen lan politikoa egiten, jendearen kontzientzia esnatzen. Armak ere sartuak genituen, zutabe gerrillari bat ari ginen osatzen, eta horretarako prestakuntza bagenuen. Leku estrategiko eta taktikoak estudiatuak genituen, etsaia ateratzeko eta eliminatzeko. Eta hola armatu dugu gure burua pixkanaka-pixkanaka, segadak egin ditugu. Baina apirileko hilean erori zen Alvaro Garcia Linera, jende asko erori zen, eta niri deitu zidaten esanez: "begira, hemen jada ez dago inor, hirian." Eta nik hona etorri behar izan nuen EGTKko koadro politiko eta militarrak berriz antolatzera, eta gau horietako batean, 1992ko abuztuaren 19an, egun gutxi falta zirela nire urteetarako, harrapatu egin ninduten.
Hori izan zen lehen etapa, baina ordurako bagenuen terreno bat landua, nola hemen Andeetako mendi aldean, hala beheko lurretan ere, Caranavin, barrurago ere bai, leku horietan guztietan ari ginen lan politikoa egiten, jendearen kontzientzia esnatzen. Armak ere sartuak genituen, zutabe gerrillari bat ari ginen osatzen, eta horretarako prestakuntza bagenuen. Leku estrategiko eta taktikoak estudiatuak genituen, etsaia ateratzeko eta eliminatzeko. Eta hola armatu dugu gure burua pixkanaka-pixkanaka, segadak egin ditugu. Baina apirileko hilean erori zen Alvaro Garcia Linera, jende asko erori zen, eta niri deitu zidaten esanez: "begira, hemen jada ez dago inor, hirian." Eta nik hona etorri behar izan nuen EGTKko koadro politiko eta militarrak berriz antolatzera, eta gau horietako batean, 1992ko abuztuaren 19an, egun gutxi falta zirela nire urteetarako, harrapatu egin ninduten.
Altxatu eta oso azkar erori zineten.
Jesus Rojas eta beste batzuk erori ziren lehenik. Gero Raul, Alvaroren anaia, otsailean. Alvaroren emaztea ere bai ondoren, Raquel Gutierrez, Mexikon dagoena orain. Eta ni asteazken gau batean erori nintzen, hurrengo astelehenean atera behar nuen hemendik, oinez pasa behar nituen Andeak, eta Caranavira sartu, egoitzara. Nik badakit mendira sartu izan banintz ez nindutela harrapatuko, eta Kolonbian eta beste leku batzuetan bezala segituko genuen, zaila izango zen gu harrapatzea.
Paz Zamoraren gobernuak harrapatu zintuzten. Haiek ere jakintza handia zuten gerrilletan, haietako asko gerrillariak izan baitziren lehenago, CNPZkoak.
Bai, hor zegoen Raul Loayza, eta beste jende asko gerrillari jakintza zuena. Pentsa, armak saldu eta dena egin ziguten, munizioak beraiek saldu zizkiguten.
Gobernuak?
Noski. Hor bi frakzio daudelako.
Nola finantziatzen zineten?
Atrakuetatik dirua eskuratuz. Adibidez, Cochabambako San Simon unibertsitateko egoitza asaltatu genuen, eta handik milioi erdi bat dolar atera genituen. Uste dut hori sobratu ere egin zaigula, baina Garcia Lineratarrek daukate diru hori.
Lehendakari ordeak?
Bai, haiek zeramaten diru kontua. Guk bizitza guztia mendian egin genuen. Ia inoiz ez ginen jaisten hirira. Hiria tranpa bat zen.
Zuen jo puntuak oligarkiaren guneak ziren.
Jakina.
Jendearen kontzientzia esnatzeko?
Noski. Inoiz ez diogu jende pobreari eraso, komunitateak, meatzarien enpresak, langile jendea, ez ditugu hunkitu. Baina aberatsak bai.
Zenbat zineten?
Gutxi gora behera berrehuneraino iritsi ginen.
Nola antolatzen zineten?
Zelulaka, quipuka. Zelula bakoitzean hiru pertsona ziren, gehiago ez, eta zelulek ez zuten elkar ezagutzen. Hiruki moduan zeuden osatuta, A, B, eta C. Beraz, gure artean ez ginen ezagutzen. Nik ez nituen ezagutzen zelulak. Zuzendaritza nazionala bai, jakina, ezagutzen nuen, zein ziren, non zeuden, baina besteen aurpegiak ez genituen ezagutzen, eta gure artean ere ez genekien elkarren izenik. Gerra izena genuen, eta gerra izenez ezagutzen ginen. Adibidez Alvaro Garcia Lineraren kasua, nork zekien bera Alvaro Garcia Linera zela? Bera Jose zen, eta bere emaztea Maria.
Eta zu nor zinen?
Ni Marcelo, tata Marcelo esaten zidaten, eta Manuel ere bai.
Jose gerrillari ona zen?
Ez hainbeste. Baina bai, bazekizkien teoriak, bera hiriaz okupatu da bizitza guztian. Nola zuria zen poliziaren uniformez jantzi behar izan genuen askotan, hemen poliziak kasta horretakoak direlako, altuak eta sinpatikoak. Horretarako balio zigun Alvarok. Azkenean guretzat Alvaro konfiantzako kide bat zen, elkarrekin ere bizi izan ginen. Baina gero haiek kartzelan egon ziren, gu ere bai, eta kartzelatik atera ginenean, eta gure mugimendu indigena sortu genuenean, Pachakuti, legala dena, Alvaro Garcia poliki-poliki urruntzen joan zen MASen ondora.
Zuen erorketa besteen salaketen ondorioz izan zen?
Bai, salaketak egon ziren. Emakumeei bastoi elektrikoak sartzen zizkieten baginatik, eta beste asko ere torturatu dituzte sekretu militarra ateratzeko. Hori zen poliziaren lan modua. Polizia haiek AEBan prestatuak zeuden, garai hartan Javier Paz Zamorak jende asko bidali zuen Ipar Amerikara, indigenak gainera, gu bezalako indigenak, eta han prestatu zituzten. Hori badakit, kartzelan egon nintzenean beraiek esan zidatelako: "begira gu AEBra joan ginen, eta han prestatu gintuzten zuek harrapatzeko." Eta beraiek galdetzen zidaten: "zure ustez nork traizionatu zaitu?", eta beraiek erantzuten zuten, "ba halako pertsona izan zen. Hau, bai." Dena esaten zidaten.
Badakizu nork traizionatu zintuen?
Ramiritok. 200.000 dolar jaso zituen horregatik, baina ez omen zioten dena ordaindu. Nik geroztik ez dut ikusi bere aurpegia, eta ez dakigu hil ote den edo oraindik bizi den. Gaztetxoa zen, 30 urtekoa. Bera Caranavin gelditu zen, oraindik ere ekintzak egiten. Han bai baitziren hogeita hamar bat armamentu, berak gordeak zituenak, baziren Supametrailadoreak, Sigak, M2ak, erosi genituen arma mota guzia han zegoen gu berriz ere mendira sartzeko. Baina bere arrastoa galdu zen, eta ez dakigu bizirik dagoen ere.
>Ia ez zintuzteten egunkarietan agertu, leku guztietan zuen izena isilik pasatzeko ahalegina egin zen, existitzen ez balitz bezala. Zergatik saiatu dira gobernuak gerrillaren historia guztia ezabatzen?
Haiei ez zaielako komeni. Ez zaie komeni herri honetan pobreek bere adar armatua izan dezaten. Baina ez dute lortuko. Pobreak dauden lekuan beti egongo da gerra.
Zuen gerrilla kideak zirenek zein bide egin dute gero?
Garai horretako kideen gehiengoa Garcia Linerarekin batera joan da. Presidente ordetzan ari dira lanean orain. Kontsekuenteagoak direnak nirekin gelditu dira, kanpoan daude, lanik gabe, ezer gabe.
Bitan zatitu zarete.
Bai, praktikoki bitan zatitu gara. Batzuk ikusi dute bizitzeko modua ondoan boterean dagoen norbait edukitzea dela, eta han daude. Guk ez dugu zertan galtzak jaitsi, eta lanik galdetu. Indioaren harrotasunak ez digu hori egiten uzten.
Ikusten da orain, Alvaro, Jose hura, ez duzula asko maite.
Kartzelatik atera zenean oraindik hurbiltasun handia genuen. Lehen bilera batean, guk, proposatu genuen gure talde politiko legaleko hautagai izan zitekeela, baina berak ez zuen nahi izan, dena ukatu zuen. Esan zuen berak ezin zuela hautagai izan, ezta diputatu ere, ezta senatari ere, izatekoetan ere gure mugimendu indigenan partaide izan zitekeela, hori zen bere hitza. Bigarren bilerara ideia batekin etorri zen, eta esan zuen: "zergatik ez gara elkartzen Evo Moralesekin? Evok irabazi egingo du." Igarlea izango balitz bezala Evorekin elkartzen proposatzen zuen. Baina nik esan nion: "ez, Evo Moralesekin distantzia handia hartu dugu, eta gainera hori bilera batean eztabaidatu behar da." 2005ko abuztuan izan zen hori. Ni Venezuelara joan nintzen indigenek gonbidaturik eta han, Venezuelako telebista kate batetik entzun nuen Alvaro lehendakari orde bezala proklamatzen ari zela. Baina guk inongo momentutan ez genuen urrats hori eman, bera beste alderdi bateko hautagai izan zitekeela guk ez genuen inoiz erabaki. Beraz, oso forma partikular eta pribatuan egin du bide hori, gure taldetik kanpora. Zur eta lur gelditu ginen, "nola traizionatuko gaitu Alvarok?" Ba traizionatu gaitu. Eta horregatik esaten dut zuria traidorea dela. Bera bi kartarekin ari baitzen jolasten, batetik gurekin, eta bestetik Evo Moralesekin.
Andeetako izpirituak esaten du, liderrek aldatu egin behar dutela, txandakako sistema bat behar dela, zuk urte asko daramatzazu hor.
Orain komunitateetara itzuli naiz, zaharrek atseden hartu behar baitugu, eta belaunaldi berriari utzi. Prozesu horretan gaude momentu honetan, gazteak hezten, hala egin zuten gure arbasoek, inor ez baita betirako mundu honetan, dena aldatzen da, ezer ez da estatikoa. Beraz nik badakit aldaketa gertatuko dela, lider berriak aterako direla, eta lider horiek prestatuak egon behar dute proba guztietara, gu, zaharrok, laguntzaile modukoak izango gara. Orain, trantsizio hori bizitzen ari gara. Nik ezin dizut esan ni lider edo gidari eternoa izango naizenik, ez. Bila ari gara luparekin ea nork har lezakeen ardura goren hori, bere larrua arriskatu, ea nork dagoen prest bere odola emateko, bere gorputza, eta hola ongarritzeko gure ama lurra, gure munduan indioen errebolta erein ahal izan dadin.
Borroka armatuak segituko du?
Bai, segituko du, nik badakit segituko duela, pobre bat dagoen bitarte, arraza zapalkuntza hori dagoen bitarte, segitu egingo du.
2000. urtetik aurrerako mobilizazioa zureak bezala kontatzen dituzu. Horrek esplikazio bat merezi du.
Urrutitik hasi behar da. CSUTCBko exekutiboa hautatzeko zatituta zeuden indioak. Alejo Veliz ketxuaren taldea zegoen batetik, eta Evok zuen beste talde bat. Hori ikusirik jendea etorri zitzaidan, "Felipe, horiek zatituta daude, zergatik ez zara zu sartzen erdian". Ni alternatiba bezala jarri ninduten baina baldintza batekin, MAS alderdia sostengatu behar nuela. Taktikoki baietz esan nuen, baina han exekutibo bezala nengoenean MAS ez nuela sostengatuko azaldu nien. Orduan Evo haserretu egin zen, eta beste CSUTCB paralelo bat antolatu zuen. Alejo Velizekin aliatu nintzen, berak ez zuelako posizio politikorik, baina erretiratu egin zen eta berak utzitako militanteak nik adoptatu nituen. Horiekin guztiekin piztu nituen 2000tik aurrerako mobilizazioak. Evoren taldeak ez zituen bide mozketak egin nahi, esaten zuen interes kapitalistei kalte egiten geniela, eta Boliviarentzat atzerapen bat zela hori. Azkenean gure jendearekin egin genituen 2000ko mobilizazioak, 2001ekoak, 2003koak, armekin ere atera ziren Calachaca kuartelean, Warisatan. Eta Warisatan ejertzitoarekin aurrez aurreko enfrentamendua zegoela entzuteak El Altoko jende guzia zutitu zuen. Horrekin indartsuago jarri ginen. Gobernuak berak makurtu behar izan zuen, eta urriaren 15ean, "begira, planteatzen duzuen guzia emango dizuegu, 72 puntuak beteko ditugu" esan zuen. Baina politika ezagutzen hasia naiz, eta mundu politikoan bi aukera daude: engainatzen zaituzte, edo engainatzen dituzu. Eta nola indioa behin baino gehiagotan izan den engainatua, "oraingoan ez" pentsatu nuen.
Eta Sanchez de Lozadaren proposamenak onartu izan bazenituzte?
Proposamena onartu izan bagenu Sanchez de Lozada oraindik gobernatzen egongo zen. Evo ez baitzegoen hemen, Suezian, Libian, eta Venezuelan zebilen. Azkenean ekinaren ekinez bota genuen Gonzalo Sanchez de Lozada, eta Carlos Mesa izendatu zuten presidente. Evo harekin sartu zen gobernuan, eta bi ministerio hartu zituen. Beraz Evo hola sartu da pixkanaka gobernatzera, gure mobilizazioei esker. Evo El Altoko eta komunitateetako hildako eta zaurituei esker da presidentea.
Herriak bozkatu zuen.
Bai. Baina guk ereindako hazitik jaso du uzta. Gu sakrifikatu ginen, guk eman genituen bizitzak, eta berak jaso du uzta. Baina ez gaude horrekin haserre, ez gaude horrekin negarrez, indioak ez baitu negarrik egiten kalean.
Non egiten du negar indioak?
Bere etxean, jendeak ikusi ez dezan. Baina tira, ikusiko dugu Evok nola gobernatzen duen, indioen miran dago. Nik badakit herriak aukeratu duela, eta ez baldin badu ongi gobernatzen, badakit herriak berak botako duela.
Ez zaizu esperantza handirik ikusten Evorekin.
Ez daukat batere. Nik badakit berak ez duela herri hau aldatuko, ez ditu nazionalizatuko errekurtso naturalak, nik badakit ez dizkigula lurra eta lurraldea itzuliko, ezta boterea ere indioei, beste administratzaile bat baino ez da izango, Sanchez de Lozada izan zen bezala, eta beste gobernari batzuk izan diren bezala.
Zer nahiko zenuke ondorengoek Felipe Quisperi buruz konta dezaten?
Ni izan naiz abiarazlea, ni izan herri honetako txispa. Baina oraindik ez da borroka definitu, oraindik lan asko egin behar da, oraindik Felipe Quispek lanean segitu behar du. Felipe Quispek segitu egin behar du ereiten, jorratzen, eta egun batean agian Felipe Quispe berak jasoko du uzta. Edo bestela, belaunaldi berriek jasoko dute uzta, baina ez gaur egun Evo egiten ari den bezala.
Zure burua ikusten duzu egun Evo Morales dagoen lekuan?
Hori galdetu beharko zaie lurrari, eguzkiari, errekei, arbasoei, indioak inguratzen gaituen guztiari. Nik ezin dut esan ni egongo naizenik, inondik inora. Ikusiko dugu zer esaten duten gu zaintzen gaituzten jainkoek.
Eta baietz esaten badute?
Ah tira, gu egongo gara orduan, eta Qollasuyu izatera itzuliko gara, wipalak haizeak astinduko ditu leku guztietan, gure himno propioa kantatuko dugu, indioena, eta ditugun hizkuntzak hitz egingo dira leku guztietan.
----------------------------------------------------------------------------
www.argia.eus/bolivia helbidean, elkarrizketaren pasarte gehiago bideoan.
Polizia motak
«Hiru polizia mota ezagutu ditut: bat oso jatorra, zigarroa oparitzen dizu. Bigarrena politikoa da, «ni troskista nintzen »dio», ELNkoa ere bai» eta gero erantsiko du «ni hemen diruagatik bakarrik nago, izan konfiantza». Eta azkena torturatzailea da. Hark elektrizitatea jarri zidan, mihian, barrabiletan... Eta horrela atera nahi izan zuten guk genekien guztia. Gure kide asko erori egin ziren, «hemen daude armak...». Baina indioa gogorragoa da. Poliziarekin jokatu duena zurien taldea izan da, Alvaro Garciarena. Haien eskuetan zegoena galdu da. Gure eskuetan zegoena ez. Oraindik gure etxean ditugu oroitzapen moduan».
Evo, erreformista hutsa
«Evo Moralesek erreforma hutsa bilatzen du, herri honi makillajea ematea baino ez. Evo transnazionalen administratzaile hobea izango da, baina herri honek aldaketa osoa behar du. Anestesiarekin edo anestesiarik gabe baina operatu egin behar da».
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
#2
Larraitz Fagundez Osa
#4
Lander Arbelaitz Mitxelena
#5
Onintza Irureta Azkune
#6
Mikel Garcia Idiakez
Azkenak
2024-11-22
Estitxu Eizagirre
Amillubi proiektuak lehen urtea ospatuko du abenduaren 1ean
Zestoako Iraeta auzoko Amilibia baserria eta lurra kolektibizatzeko 100.000 euro batzea falta du Amillubi proiektuak, lehen urte honetan 290.000 euro eskuratu baititu. Biolurrek abiatutako proiektu agroekologiko honek dagoeneko jarri du lurra martxan, sektorearen beharrei... [+]
2024-11-22
Xabier Letona Biteri
Gazako %36 guztiz suntsitu dute, base militarrekin lurraldearen kontrola segurtatzeko
Forensic Architecture erakundearen ondorioetakoa da hori, ikusita Israelgo Armadak nola antolatu duen Gazaren egungo kontrola. Suntsiketa maila hori bakarrik litzateke Gazaren kontrola segurtatzeko, zeren eta, berez, txikitze maila askoz handiagoa da lurraldearen gainerako... [+]
2024-11-22
Andoni Burguete
Etekin egarriak itotzen duenean
Tanta hotzak Valentzian eragindako hondamendiak irudi lazgarriak utzi dizkigu; batetik, izan dituen berehalako ondorioengatik, eta, bestetik, nolako etorkizuna datorkigun aurreratu digulako: halako fenomeno klimatiko muturrekoak gero eta ugariagoak eta larriagoak izango direla,... [+]
Planifikatzen ez duen Nafarroako Energia Planaren kontra alegatu dugu
Nafarroako Energia Planaren eguneraketa oharkabean igaro da. Nafarroako Gobernuak jendaurrean jarri zuen, eta, alegazioak aurkezteko epea amaituta, gobernuko arduradun bakar batek ere ez digu azaldu herritarroi zertan oinarritzen diren bere proposamenak.
Gobernuak aurkeztu... [+]
2024-11-22
ARGIA
Languneko zuzendari Lohitzune Txarola
“Hizkuntza gutxituen pisu ekonomiko eta estrategikoa aldarrikatu nahi du Langunek”
Azaroaren 26an eta 27an, Langune Euskal Herriko Hizkuntza Industrien Elkarteak eta FUEN Federal Union of European Nationalities erakundeak antolatuta, ‘Hizkuntzen irabazia. Benefits of language industry in the economy’ kongresua egingo da Donostiako Kursaalean. Han... [+]
2024-11-22
Estitxu Eizagirre
Biriatuko Arbolaren Besta hemen da
Azaroaren 23an egingo dute tokiko arbola, fruitondo eta landare ekoizleen azoka. Horrez gain, egitarau oso indartsua prestatu dute 22 arratsaldetik hasita 23 iluntzera arte: bioaniztasunari buruzko mahai-ingurua, sagarrari buruzko mintzaldia, "Nor dabil basoan?"... [+]
2024-11-22
Onintza Irureta Azkune
Euskarazko testuak ahots bihurtzen dituen patrikako gailu inteligentea merkaturatu dute
Lup izeneko gailuak testuak ahots bihurtzen ditu adimen artifizialari esker. Hainbat hizkuntza bihurtzeko gaitasuna dauka. Teknologia gutxiko gailua da, hain zuzen aurrerapen teknologikoetatik urrun dagoen jendeari balio diezaion. Ikusmen arazoak dituztenentzat sortu eta... [+]
2024-11-22
Antxeta Irratia
“Feministon aurkako oldarraldia” gelditzeko indarrak batu dituzte Lizuniagan
Udan izandako indarkeria kasuen gorakada batetik, eta hainbat gizonezkok mugimendu feministak antolaturiko ekitaldiak boikotatu dituztela bestetik, Bortziriak, Xareta, Azkain, Bertizarana, Malerreka eta Baztango mugimendu feministek, erakunde publikoen konpromiso irmoa exijitu... [+]
2024-11-22
Gedar
Espainiako Gobernuak ez ditu harremanak apurtu Elbit Systems armagintza-enpresa sionistarekin
Espainiako Defentsa Ministerioaren 6 milioi euroko esleipen publikoak jaso ditu aurten enpresak. Margarita Robles ministroaren arabera, urriaren 7tik ez diote "armarik saldu edo erosi Israelgo Estatuari", baina indarrean zeuden kontratuei eutsi diete. Elbit Systemsek... [+]
2024-11-22
Joan Mari Beloki
Errusofobia lehen eta orain (II)
Sobietar Batasuna desagertu zenetik errusofobia handituz joan da. NBEko Segurtasun Kontseiluaren 2002ko segurtasun kontzeptua oso argia da, eta planetaren segurtasun eta egonkortasunak AEBei erronka egiteko asmorik ez duen estatuen menpe egon behar dutela adierazten du. AEBei... [+]
2024-11-22
Xabier Letona Biteri
Gemma Piérola
“Historiak ezin du ezikusiarena egin gu protagonista garen eguneroko arazo horien aurrean”
Duela 40 urte sortu zen Geronimo Uztariz Institutua, Nafarroako Historia beste era batera ikertzeko eta zabaltzeko helburuarekin. Jende anitza bildu du lau hamarkada hauetan, eta gai ugari ikertu ditu denbora horretan. Historialari gazteak ere batu zaizkie. Zahar eta berriaren... [+]
2024-11-22
Uxue Gutierrez Lorenzo
Añube
Elkar besarkatzeko musika
Aspaldi ezagutu genuen gaur gaurkoz Añube taldeko abeslari den Aitor Bedia Hans. Garai berean adiskidetu ginen egun Añube taldeko gitarra jotzaile ohia den Beñat Gonzalezekin. Unibertsitateko garaian izan zen, Debagoienako bi gazteak musika zainetan... [+]
2024-11-22
Sustatu
Euskarazko esamoldeak baloratzen lagundu online galdetegi honetan
Bi irakasle eta ikerlarik inkesta jarri dute sarean, euskarazko esamolde batzuen inguruko datuak biltzeko. Bost minutu hartuko dizu betetzeak baina adi, bi galdetegi daude, egun bakoitian jaio bazara 1A betetzeko eskatzen dizute, eta egun bikoitian jaioa bazara 1B delakoa.
2024-11-22
Julene Flamarique
Voxen aurka Bilbon protesta egiteagatik auzipetutako zortzik ituna egin dute Fiskaltzarekin eta bat epaiketara joango da
Atxuriko irakasle eta ekintzaile batek uko egin dio akordioari kontzientzia arrazoiak direla eta. Voxek bost urteko kartzela-zigorra eskatzen du auzokidearentzat, Fiskaltzak aldiz zazpi hilabeteko espetxe-zigorra hauteskunde-delituagatik eta hiru hilabeteko isuna mehatxu... [+]
2024-11-22
Ahotsa.info
Saskien bidez Nafarroako euskalgintzari inoizko ekarpenik handiena egingo dio Errigorak: 230.000 euro
Euskarari Puzka azken kanpainan 16.000 saski saldu dituzte, eta euskararen alde lan egiten duten elkarteentzat bideratuko zaie lortutako etekina.
Eguneraketa berriak daude