Irakurle aldra zuen zain Ilia Ehrenburg-ek garai hartan. Garai hartan, gerora beste hainbat bazterretan bezala, Espainiako gerran zebiltzan kazetariak ez ziren neutralak. Gerora Vietnamen edo Bosnian bezala, gerrak ez ziren bonbapean eta lubakietan bakarrik erabakitzen, eta Europako antifaxismoak behar zituen Ehrenburgen kronikak, gizatasunez sendotzen zen mundua hala. Gainera, Ehrenburg ez da erreportajegile hutsa, idazle maitatua zen gerra aurretik, halaxe izango da gerra osteko urteetan, Sobietar Batasunak duen ezagunena: Pasternak, jazarria zen; Grossman, baztertua; Xolokhov, "errealismo sozialistaren" arrastoan idatzi eta Nobel saria izanagatik, ez zen irakurria, hain zen mundu sinestezin eta geza erakusten zuena; gutxi ziren Bulgakov leitzera iristen zirenak... Ehrenburgekin, aldiz, algara ederrak egindakoa zen jendea Julio Jurenito eta haren jarraitzaileak-ekin.

"Errusiako hiri batean hazi nintzen, nire ama hizkuntza errusiera da. Errusiar idazlea naiz, eta errusiar guztiek bezala, nire aberria defenditzen dut. Baina naziek zerbait gogorarazi zidaten. Gure ama Hannah deitzen zen. Judua naiz. Harro diot. Hitlerrek gehien gorroto dituenak gara, eta gorroto horrek harrotzen nau" egin zuen aldarri 1941eko irrati-mitin batean. Hurrengo urtean, munduko juduen artean sobietarren kausa hedatuko zuen batzordearen zuzendaritzan izango da. Garai hartan, antipodetan, beste bazter askotan bezala, adiskide baten aitak Bahia Blancako Alderdi Komunista sortu zuen. Ehrenburg bezala, ukraniarra eta judua zen jaiotzez Merenson.

Egunotan, ezin akordutik erauzi garai hura. Ez da asko Merensonen semeak idatzi didala, aita hil zaiela dio Carlosek. Eta komunista zaharraz dudan azken oroimenak hartu nau, egongelako besaulki batean eseria, musika klasikoa entzuten, maite zutenak ezagutzeko gauza ez zela Quilmesko etxean, Buenos Aires Handian. Berrikiago, Carlosen alabak idatzi dit. Honetaz eta hartaz ari dela, honek ere aitaz argazkia: ez duela hau baino judu damutuagorik ezagutzen diost, ez duela antisionista handiagorik ezagutzen. Etxeko azken berriekin batera, Prozesu garaian preso izaniko emakumeen inguruan egin duen ikerketa bidali dit Silvinak. Gustura dabil antropologia tesiarekin. Brasil eta Uruguai artean dabil orain, kaina moztaileen gaineko lan batekin.

Ehrenburgena eta Merensonena, ez da kasu bakarra. Nazioartekotzaren eta gizarte solidarioago baten alde borrokatu ziren milaka judu XIX. eta XX. mendeak liburu baten gisa elkartzen diren bi orrialdeetan. Idazleak, obreroak, intelektualak... historiaren liburu horretakoa du Ehrenburg-ek Judu herriari poema, diasporari Palestinara itzul zedin deika.

Garai hura lizuntzen noiz hasi zen, ezin esan, baina nago Israelgo estatua askorentzat amets izaten hasi zen neurrian hasi zela desamets izaten kontzientzia sozial gaitzeko juduontzat. Antzeko mezua transmititu nahi du Zoaz, bizi eta itzuli filmean Radu Mihaileanu zuzendariak, etxeko aitonari hitza ematen dionean. Kibutz atarian, orduko ametsa zertan den azaltzen ari zaio Etiopiatik heldutako biloba hartuari: "Herri hau bahitu egin dute".

Gazako haur txikituek, Libanoko etxe suntsitu arteko katabutek zurirako edo beltzerako beste aukerarik eskaintzen ez digutenean, txikitasunaren handia kontatzen diguten kazetaririk gabe, Ehrenburg Espainiako gerran korrespontsal zeneko kronikak irakurtzen lotu nau iluntzeak, Merenson aita tarteka agertzen zaidala: "Obusak inguruan lehertzen hasi zitzaizkionean, gizonak, erotuta, pistola hartu zuen. Gerraontzia browning balez hondoratu nahi zuen. Komikoa eta ikaragarria zen. Horrelakoa izan zen atzokoan espainiar tragedia...".

Laket gaitezke eta baretu garai hartan gauzak beste era batera zirelakoarekin, baina ez litzateke zuzena harantzago ez egitea. Analogiek galtzen naute.