Xabier Mendizabal EDBko presidentearen ustez, euskal folkloreak duen gabezietako bat dokumentazio-gune baten falta da. «Folkloreaz jakinmina daukana, nora joan kontsulta bat egitera? Non gorde ondare hori?». Sabin Egigurenek atsekabez dioskunez, euskal etxeetako ganbaretan hamaika jantzi, partitura eta Super-8ko pelikula zahar daude hauts azpian, norbaitek argitara ateratzeko zain. Nork ordea? »Juan Antonio Urbeltzek, Sabin Egigurenek berak... izugarrizko lana egin dute alde horretatik -diosku Mendizabalek-, baina beti ere norberaren borondatearen araberako lana izan da, ez da sistematizaziorik egon. Beharbada EDBk abiaraz lezake horrelako ekimen bat, baina ez dut uste bakar batena izan behar denik ardura hori. Hemen, zerbait egitekotan, denak hartu behar lirateke kontuan; Urbeltz eta Egiguren bezalako bik, esaterako, derrigorrez hartu beharko lukete parte, ondare izugarria daukatelako jasota». Azken batean, balizko dokumentazio-gune hori publikoa izan beharko litzateke Mendizabalen iritziz. «Gainera, baliabideak beharko dira halako zerbait sortzeko. Hau da, erakundeek diruz lagundu beharko lukete».

Gaur egun euskal dantza tradizionalak dituen arazoak anitzak eta konplexuak dira eta arazo horiei azken berrogeita hamar urtetan gertatu diren aldaketa sakonak gehitu behar zaizkie. Aldez aurretik gai horiei buruzko hausnarketarik egin gabe, zalantza handia dut irtenbide egokiak proposa daitezkeenik.

Beraz, garrantzitsuena hasieratik hastea da. Eta hasiera hori 30eko hamarkadan dago. Garai hartan, dantza ikuspegi selektibo batetik bideratu zen eta ez zen kontuan hartu euskal kulturaren baitan zeuden era askotariko dantza adierazpenak, generozkoak edo dantza motak. Informazio egoki batek -orduan existitu ez, baina, dudarik gabe, beharrezkoa zena- dantza beste era batera lantzen lagunduko zuen. Bestalde, eta honek kontuan hartzeko balio du, garai hartan herriko dantzak sailkatzeko erabiltzen ziren sistemak -ezinbesteko lehen urratsa eskuartean dagoen ondarearen balantzea egiteko-, argi eta garbi erakusten du zein gogoeta eskasa egina zegoen. Egoera hori, Ilustrazioaren ondorio zuzena, herriko tradizioek orokorrean zuten ospe urriaren emaitza baino ez zen.

Ezpatadantza da ikuspegi selektibo horren adibide bat: antzinako dantzaren paradigma modura bultzatu zen, gerraren eta gizontasunaren paradigma modura, gaztetxoek dantzatzeko ezin hobea. Baina aldez aurretik dantza horren estiloari egindako moldaketak bere bizitasunaren zati bat kendu zuen.

Hogeita hamargarren hamarkadan, dantza sozialen praktikan bizi zen krisia antzemanda zegoen, baina ez zen aurkitu egoera bideratzeko irtenbide egokirik. Zera egin zen: lehiaketak sustatu dantza herrikoien hainbat estilo suspertzeko. Horrek gero eta manierismo estilistiko handiagoa sorrarazi du, zeinak, bere adierazpen kitsch gorenean, forma «garaikideak» erabiltzen dituen.

Lehenik eta behin, eta aztergai hau berriro bideratzeko, beharrezkoa da gaia ezagutzea eta aurrera egiteko borondatea izatea; errealitate bereko bi alde, zoritxarrez, elkarren ondoan ez doazenak, ikusten dudanez. Arazoak anitzak eta konplexuak dira, baina Europan baditugu gure egoera ezberdinetara aplika daitezkeen eredu bikainak -beti ere, hobera egin nahi bada, eta horretaz ere ez nago oso seguru-. Aurrekoari lotuta, dantza-taldeak ditugu. Gaur egun, herentzia kultural horren gordailuzainak dira, eta, ondorioz, eragile garrantzitsutzat hartu behar ditugu, denboran iraungo badute. Alabaina, orientazio egokirik gabe, ez dakit nola gordeko duten sentsibilitate eta ezagutza handiz zaintzea eskatzen duen ondare bat, bere izaera bereko beste edozein ondare bezala.

Azkenik, eta esandakoa esanda ere, itxaropenerako tarte bat gorde behar dugula uste dut. Buruz eta tentuz erabiltzen badugu, motibazioetan eta praktikan bizitzea egokitu zaigun garaira moldatzen badugu; eta, gainera, gure kultur identitatearen zati garrantzitsutzat hartzen badugu, dantza tradizionalak izan dezake, dudarik gabe, etorkizun bikain bat.

Eusko Jaurlaritzak euskal dantza tradizionalaren egoera ezagutu nahi du, eta horretarako ikerketa egiteko eskatu dio Xabide enpresari. Ikerketa amaituta dago, baina Jaurlaritzak ez ditu oraindik ondorioak ezagutarazi, eta litekeena da udazkenera arte ez egitea. Jaurlaritzak orain hiru urte jarri zuen abian Kulturaren Euskal Plana, Imanol Arana Kultura Sustatzeko Zuzendaritzako langileak azaldu digunez. «Dantzari dagokionez, sumatu egin genuen datu falta zegoela, eta ezer baino lehen alor horretan zer eta zenbat daukagun jakin behar genuela. Bai dantza tradizionalari zein bestelakoei dagokienez». Erradiografia egiteaz gain, Kultura Sailak dantza munduan dabiltzanen proposamenak jaso nahi izan ditu, etorkizunean sakonago aztertzeko xedez.

Oier Araolazaren ustez, beharrezkoa da Eusko Jaurlaritzak esku hartzea, «urteak daramatzatelako utzikeriaz jokatzen. Garbi ikusten dute sektorea ez dagoela ondo, baina ez da lehentasunezkoa beraientzat. Nahiko sektore desegituratua dela ikusten dute, eta orain hanka bat sartzen saiatuz gero zartako gehiago jaso ditzaketela laudorioak baino. Horrez gain, ez dute ikusten entitate handiko elkarterik, proiektu sinesgarri bat eskaintzen dionik, beraz ogi apur batzuk botatzen dituzte noizean behin, eta hor konpon». Orain abiatutako planari, berriz, primerakoa deritzo Araolazak, ez ordea egiteko moduari, «bitartekariak sartu dituztelako tartean, enpresak alegia, eta ez dakit horren emaitza zenbateraino izango den dantza tradizionalak behar duena».

Gauzak askoz okerrago daude Nafar Gobernuan, EDBko presidente Xabier Mendizabalen esanetan: «Lehen laguntza batzuk ematen zizkioten gure elkarteko nafar ordezkaritzari, baina orain erabat itxita daukate iturria. Betikoa da, izenean ‘Euskal Herria’ hitzak dauzkan edozeri bideak ixten zaizkio. Onartzen dute, noski, dantza asko beraien ondarea direla, baina gero laguntzak ukatzen dizkiote EDBren nafar ordezkaritzari». Zaharrak berri.

Zazpi alditan aurresku txapeldun izan den Jon Mayak kontraesan baten berri eman digu: dantzarien maila gero eta hobea den arren, edo hain zuzen horregatik, txapelketetan gainbehera dago azken urteotan. «Nik aurreskua ezagutzen dut batez ere, baina fandango eta arin-arinarekin ere antzera gertatzen dela uste dut: lehiakide kopurua urtetik urtera gutxituz doa. Lehen edozein dantza taldetakoak etortzen ziren, baina pixkanaka oso dantzakera eredu jakinak gailendu dira, eta estilo horretatik kanpo zeudenak urrundu egin dira, txapelketa elite txiki batentzat utziz».

Orain dela aste gutxi egin zen Euskal Herriko Aurresku Txapelketa (Euskal Herri osokoa den ere ezbaian dago), eta Mayak, aspaldiko partez, ez zuen parte hartu, iaz hartutako erabakiari kasu eginez. «Uste dut txapelketen nondik norakoa aztertzeko unea dela. Ea beharrezkoak ote diren. Eta beharrezkoak badira, nola, zer dantza eredurekin».

Txapelketak desagertzeari gehiegizko haustura deritzo Mayak hala ere, besteak beste badituztelako beren onurak. Esaterako, euskal dantza tradizionala gizarteratzeko tresna egokiak izan daitezkeela. «Hor daukagu bertsolari txapelketaren eredua: lau urtean behin sekulako eztanda eragiten du bertsolaritzan». Kontua da gaur egun, eta telebistari esker besteak beste, txapelketak dantza egiteko modu bakarra ari direla gizarteratzen, eta horri buruzko hausnarketa eskatzen du Mayak: «Aberastasuna galdu da». Eta aberastasuna ez ezik, indarra ere bai. «Gaur egun txapelketek gizartean dantza zabaltzeko ere ez dute balio, eta zalantza sortzen da: zertarako egin?».

Batzuek salatu egiten dute Euskal Herrikotzat aurkezten den txapelketa Gipuzkoakoa baino ez dela. Euskal Herriko Aurresku Txapelketa gipuzkoar aurresku txapelketa baita, izan. Are gehiago, azken urteotako parte hartzaile gehienak Gipuzkoako bailara bakar batekoak izan dira. Beste horrenbeste gertatzen da Seguran egin ohi den dantza solteko txapelketarekin. Euskal Herrikoa da izenez, baina hamabost bikotetik hamalau gipuzkoarrak izaten dira, orain dela aste gutxi Oier Araolazak ARGIAn idatzitako artikuluan agertu zuenez: «Funtsean, Segurako dantza txapelketa baino ez da», zioen eibartarrak, «dantza soltetan egiteko modu berezia garatu duen txapelketa: eredu gimnastiko, tente eta lerdena. Plazetako dantza soltearekin zerikusi gutxi dauka eredu horrek, baina txapela jantzi nahi duenak modu horretan aritu beharko du».