Ihesi: Kurtzebarri eta Urkuluren magalean
- Gipuzkoan, arabar eta bizkaitarrak ezker-eskuin so dituela, Deba Goieneko bailaran dago Aretxabaleta. Leintz bailarari atxikita egon zen antzina, baina 1331tik bakarrik egin du bidea. Enpresa eta industria munduari begiratu dio sarri. Guk baina, ke artetik ihesi, Aretxabaletaren bihotzari, arteari eta arkitekturari erreparatu diogu. Natura ere indarrez sartu da herrian. Urkuluko urtegiari bira eman edo Kurtzebarri mendira igotzea da gure proposamena.
Deba ibaiaren sakanean, Aretxabaletan aisialdirako makina bat aukera dago. Industrializazio prozesuaren hondarrik ez da ia ageri herriaren inguruan eta Elgea eta Aizkorriko mendietako kaliza besterik ez dira grisak Aretxabaletan. Gainerakoan, berdea da nagusi.
Berdetasun horri darion arnas garbiaren bila joango gara Kurtzebarrira. 1.146 metro ditu eta mendi kuttun dute aretxabaletarrek. Orkatzategi, Hiruatx eta Murugain gainak ere ezagunak dira oso. Haritzak, astigarrak, gaztainondoak, urkiak, pagoak eta bestelako zuhaitzak eta landareak ikusiko ditugu Kurtzebarrira bidean. Hala ere, gaur egun azaleraren zati handi bat zelai eta konifera landaketek betetzen dute. Bertan megalito multzo ikusgarria dago gainera. Hareazko lurrean, Asuntzeta eta Puntiagako tumuluak daude. 1954. urtean deskubritu zuten baina oraindik ez dute industu. Handia da benetan, 12,90 metroko diametroa eta 0,90 metroko garaiera du.
Baina mendira igotzea baino lur lauean pausoak eman nahi dituztenentzat ere, bada aukerarik Aretxabaletan. Urkulu urtegiaren inguruan sei kilometro eta erdiko ibilbide bat dugu. Urtegi hau Deba Goieneko ur hornitzaile da baina horrez gain, aisialdirako gune ere bihurtu da. Jende andana biltzen da bertara Kurtzebarri mendi magalean, Udalaitz eta Anboto mendien babesean, paisaiaren ederraz gozatzera.
Antzinako parrokia Bedarretan zegoen, egungo hilerriaren ondoan. Eliza egokitu eta aldaketak egin dituzte aldare nagusian eta alboko kapiletan. Bedarretako Kristoa eta Salluenteko Ama Birjina daude orain aldare nagusian.
Udaletxeari ere harretaz geratu gatzaizkio so. Egungo udaletxea 1986an inauguratu zuten udaletxe gisa. Izan ere Arratabe Jauregia da zeregin horietara bideratutako egoitza. Idatziak sinatu eta oin-etxe modura 1726an eraiki zuten jauregi hau, parrokiaren alboan.
Parrokiaren inguruko beste jauregiak ikusiko ditugu ondoren. Otalora jauregia 1746tik dago bertan zutik. Kultur etxe izan ostean, Ama Agustinen komentuaren parte izatera pasatu zen. Egun, Lankide Aurrezki Kutxaren egoitza da eta goiko solairuan Gizabidea Fundazioa dago.
Dorretxeek ere xarma berezia dute Aretxabaletan, eta hauek ikusteko mendiko auzoetara jo beharko dugu. Otalorako dorretxea Aozaratza auzoan dago. Baserria da egun baina agerian ditu oraindik antzinako botere eta distiraren aztarnak: armarria, errenazentista itxurako begiratokia, sabai apaindura galanta teilatu-hegalean, silleri harrian egindako lana, ate eta leihoetako erremateak, itsu-leihoak. Banketxe batek erosi zuen eta "Ikasbide" izenpean, Kooperatiba Ikasketa Gunea da egun.
Galartzako dorretxea, izen bereko auzoan, XIV. mendean harri gorriz landutako eraikin mardula da. Erdi Aroan Leintz Bailaran izan zen leinu nagusiaren, Galartzatarren, bizitokia. Garai hartan, etxea baino gotorlekua eta babeslekua zen gehiago. Burdin Aroko aztarna esanguratsuak ditu agerian: saiaterak, leiho zorrotzak eta horma sendoak, besteak beste. Aro Modernoa urrezko aroa izan zen Galartzatarrentzat. 1825. urtean, baserri bihurturik, Oñatiko Plaza familiaren eskuetara pasatu zen dorretxea. 1990eko abuztuaren 2an sute batek eraikina suntsitu zuen. Orduan, Aretxabaletako Udalak eraikuntza historikoa berreskuratzeko ardura hartu zuen, eta 1997an berreraiki eta birgaitu zuen.
Aozaratza auzoa: San Juan Bataiatzailearen eliza dago Aozaratzan, Otaloratarren kaperarekin. Urkulu urtegia ere auzotik gertu dago.
Oro auzoa: Egun ez du elizarik baina garai batean San Martin eta San Juan ermitak (egun baserri bihurtuak) izan ziren auzo honetan.
Larriño auzoa: Herrigunetik 2 kilometrora dago. San Kristobal Eliza eta baserri interesgarri asko daude auzo honetan, Lekunberri, Etxe-berri eta Iturrioz Garai, besteak beste.
Isurieta auzoa: Aztarna erromanikoak ditu. San Pedroren eliza eta Isurieta Azpikoa etxea dira auzoko arretagune nagusiak.
Goroeta auzoa: Santiago da auzoko eliza neoklasikoaren zaindaria. 1556koa dela uste dute eta erretaula bakar eta ikusgarrian Santiago Apostoluaren bizitzaren pasadizoak daude jasota.
Galartza auzoa: Gipuzkoa eta Araba bereizten dituen mugatik gertu, inguru eta artegune ederra da Galartza. XIV. mendeko Dorretxea, eraikinaren hormetako kanoi zuloak eta Santa Luziaren Eliza ezin galduzko arretaguneak dira.
Apotzaga Etxeberri auzoa: Salluente edo San Lorenzo baseliza dago hemen. Egungo eraikina XVII. mendekoa da, antzina herriko parrokia zena. San Blas egunean, jende asko joaten da bertara janariak bedeinkatzera.
Arkarazo auzoa: San Millan Eliza eta abade etxea, eta orobat "Juana Etxeko" baserria dira arkitektura eraikin nagusiak.
Areantza auzoa: Erdi Aroko aztarnen usainarengatik agian, Natibitate Elizaren xarmak liluratzen ditu bertaratzen direnak.
1331tik Aretxabaletak eta Eskoriatzak osatu zuten Mankomunitatea baina 1374tik 1556ra Oñatiko Kondearen kontrolpean egon ziren bi udalerriak. Hain zuzen ere 1374an, Gaztelako errege Enrique II.ak harturiko erabakiak Leintz Bailarako historiaren pasarte ilunenetakoa ekarri zuen. Gaztelako erregearen nahiari men eginez, Beltran de Guevara Oñatiko Kondeari eman zitzaion bailara osoa. Herritarrek Jauntxoaren banderapean borrokatu behar izan zuten Urrexolagaray eta beste hainbat gatazkatan. Gainera, elkarren kontra jarri zituen bailarako eta Oñatiko bizilagunak.
Hori guztia gutxi ez eta, hamazazpi herriguneak Arabako Anaiarteetan barneratzeak eta beste hainbat erabakik bailarako biztanleen ondoeza areagotu zuten. Errege Katolikoengana jo zuten azkenean eta Errege Zedula baten bidez, Aretxabeleta Gipuzkoan barneratu zen berriro, 1497an.
Baina Oñatiko Kondeak ez zuen erabakia onartu eta arazo handiak sortu zituen bailaran, 1524ko alardean esaterako. Erregearen kontrako beste protesta batek askatu zuen Leintz Bailara jauntxoaren agintetik eta errege lurraldea izatera pasa zen. 1556an, Leintz Bailaran Erreala izenpean gauzatu zen independentzia.
Eskoriatzaren eta Aretxabaletaren arteko harremanak okerrera egin zuen, biek nahi zutelako nagusi izan eta pribilejioak lortzea. Azkenean, Felipe IV.ak bailara banatu zuen 1630ean. Alde batean Eskoriatza gelditu zen, eta bestean Aretxabaleta eta bere elizateak: Aozaratza, Arkarazo, Areantza, Bedoña, Galartza, Izurieta eta Larriño. Hala ere, bi udalen arteko arazoek ez zuten etenik izan XIX. mendera arte.
Aretxabaleta erabat biziberritu zen XIX. mende amaieran eta XX. mende hasieran, Madrildik Frantziarako Posten Errege Bidea eraikitzean. Madrilgo sozietate diruduna erakartzeko bainu-etxeak eraiki ziren eta turismoari harrera egiteko zerbitzu eskaintza areagotu zuen.
Nekazaritza eta abeltzaintzako sektorea izan zen Aretxabaletako ekonomiaren ardatza XX. mendearen lehen zatian. Baina jarduera hori industriak ordezkatu du eta 50eko eta 60ko hamarkadetatik, sarrailagintza eta metal lantzea dira nagusi.
PAIk sortutako biktimak ez dira bakarrik PAIren Legeak eragindako egonkortze prozesuari esker funtzionarizatutako irakasleak, baizik askoz gehiago. Batzuei nolabaiteko ikusgarritasun mediatikoa eman zaie Steilasek jarritako errekurtsoaren ondorioz; gehienak, alabaina, ikusezinak... [+]
Azken asteotan Castejón-Soria trenbidea berreskuratzeko eta Tuterako tren-geltokia gaur egun dagoen tokian mantentzeko edo, Nafarroako Erriberako hiriburuan Abiadura Handiko Trenaren ustezko geralekuak aitzakiatzat hartuta, hirigunetik kanpo beste bat egiteko... [+]
Gerra Urte, Gezur Urte!
Horrela dio esaldiak eta horrela berresten du errealitateak.
Munduan eta Europan dagoen gerra-egoera, horren gorakada etengabea eta horrek Euskal Herrian izan dituen eta izango dituen balizko ondorioak aurreikusita, joan den abenduan hainbat... [+]
Laga hondartzaren ezaugarri naturalen leheneratzea duela hiru hamarkada abiatu zen, eta aurrera darrai etenik gabe, erlojuz kontrako lehengoratze mailakatuan.
Laga (Bizkaia) gune aparta da, natura eta gizarte ikuspegitik oso esanguratsua. Kostaldeko legeak eta Urdaibaiko... [+]
Larunbat honetan egingo da Bilbon euskal preso politikoen aldeko urteroko manifestazioa. Gero eta preso gutxiago dago, baina 2011n ETAk bere jarduera armatua eten zuenean inork gutxik irudikatuko zuen handik hamabost urtera oraindik gatazka haren ondorioz espetxeratutako... [+]
Hainbeste urte borrokan horren atzetik ibili ondoren, 34 urte, hain zuzen, oso pozik gaude orain egun batzuk, abenduaren 28an Inuzente egunean, Iruñean, Nazioarteko Euskal Pilota Federazioak antolatu zuen batzarrean hartu zen erabakiagatik. Zeren ondo bidean,... [+]
Donostiako La Cumbre Jauregian bizi ziren orduan Juan Mari Jauregi senarra eta bera, lehena Gipuzkoako Gobernadore Zibila zen garaian, 1990eko hamarkadaren erdialdean. Jauregi 2000. urtean hil zuen ETAk Tolosan.
Jar gaitezen 2025erako proposamen politiko gisa, Espainiako Auzitegi Kolonialaren (AN) epai guztiak berrikusten hasteko eta makila bakoitzak bere belari eusteko.
Unionismoarekin lerrokatutako alderdi, sindikatu eta gizarte-erakunde gehienek, eta ez bakarrik horrela... [+]
PSNk, EH Bilduk, Geroa Baik eta Zurekin Nafarroak bat egin dute Borboiak Nafarroako kultura sari nagusitik at gera daitezen. Espainiako erregeak 2015etik, Uxue Barkos lehendakari zenetik, ez daude ekitaldi handi honetara gonbidaturik.
Vithas San José klinikak fitxatu du Jaurlaritzako Osasun sailburu ohia, kargu publikoa utzi eta urte eta erdira.
Hodeiak murrizten ari dira eta horrek eragin nabarmena du klima-aldaketan, NASAko ikertzaile-talde batek ondorioztatu duenez. Terra satelitearen datuak aztertuta, ikusi dute azken 20 urteetan, pixkanaka, baina etengabe, murriztu dela hodeien estaldura. Amerikako Batasun... [+]
Iazko martxoaren 14an, polizia operazio handi bat izan zen Martuteneko Agustindarren eraikin okupatuan, Udaltzaingoaren, Ertzaintzaren eta Espainiako Poliziaren eskutik: 56 lagun atera zituzten eraikinetik eta 29 Espainiako Poliziaren komisariara eraman zituzten,... [+]
Adimen Artifizialarekin egindako disparateen biltegia handitzen ari da. Erabiltzaile arruntok sortutakoak txorakeriak izan daitezke neurri handi batean, baina Interneteko erraldoiak berak ari dira halakoak errepikatzen eta horrek larriagoa dirudi, eragin globala izan... [+]
Garbiñe Elizegi baztandarra erizaina da. Abenduan, Zeelanda Berrian egin duten Osasun Ekitaterako Erizaintza Indigenari buruzko Ikerketa izenburuko bilkuran hartu du parte. Bere tesia aurkeztu du: Euskal emakumeek eta genero ez-normatiboek Euskal Herrian osasungintzan... [+]