Ihesi: Kurtzebarri eta Urkuluren magalean

  • Gipuzkoan, arabar eta bizkaitarrak ezker-eskuin so dituela, Deba Goieneko bailaran dago Aretxabaleta. Leintz bailarari atxikita egon zen antzina, baina 1331tik bakarrik egin du bidea. Enpresa eta industria munduari begiratu dio sarri. Guk baina, ke artetik ihesi, Aretxabaletaren bihotzari, arteari eta arkitekturari erreparatu diogu. Natura ere indarrez sartu da herrian. Urkuluko urtegiari bira eman edo Kurtzebarri mendira igotzea da gure proposamena.

2021eko uztailaren 16an
Aretxabaletara heltzeko hainbat bide dira. Adibidez, N-1 errepidez Beasaineraino joan, Deskarga zeharkatu eta Bergarara iritsita, Gasteizko norabidea hartu (GI-627) eta Arrasate igarotzean helduko gara Aretxabaletara. A-8 autopista hartuta, berriz, Bergararako irteera berria geratzen da herritik hurbilen. Bizkaitik, berriz, zuzenena Elorriotik datorren bidea da, Kanpazar igaro ondoren, Arrasate zeharkatu eta Aretxabaletara helduko gara. Eta Arabatik gatozela, Arlaban mendatetik Leintz Gatzagara iritsiko gara, Aretxabaleta 8 kilometrora izango dugularik.

Deba ibaiaren sakanean, Aretxabaletan aisialdirako makina bat aukera dago. Industrializazio prozesuaren hondarrik ez da ia ageri herriaren inguruan eta Elgea eta Aizkorriko mendietako kaliza besterik ez dira grisak Aretxabaletan. Gainerakoan, berdea da nagusi.

Berdetasun horri darion arnas garbiaren bila joango gara Kurtzebarrira. 1.146 metro ditu eta mendi kuttun dute aretxabaletarrek. Orkatzategi, Hiruatx eta Murugain gainak ere ezagunak dira oso. Haritzak, astigarrak, gaztainondoak, urkiak, pagoak eta bestelako zuhaitzak eta landareak ikusiko ditugu Kurtzebarrira bidean. Hala ere, gaur egun azaleraren zati handi bat zelai eta konifera landaketek betetzen dute. Bertan megalito multzo ikusgarria dago gainera. Hareazko lurrean, Asuntzeta eta Puntiagako tumuluak daude. 1954. urtean deskubritu zuten baina oraindik ez dute industu. Handia da benetan, 12,90 metroko diametroa eta 0,90 metroko garaiera du.

Baina mendira igotzea baino lur lauean pausoak eman nahi dituztenentzat ere, bada aukerarik Aretxabaletan. Urkulu urtegiaren inguruan sei kilometro eta erdiko ibilbide bat dugu. Urtegi hau Deba Goieneko ur hornitzaile da baina horrez gain, aisialdirako gune ere bihurtu da. Jende andana biltzen da bertara Kurtzebarri mendi magalean, Udalaitz eta Anboto mendien babesean, paisaiaren ederraz gozatzera.


Artea, turismogune

Kurtzebarri mendira igo edo Urkulu urtegiari bira eman ondoren herrira joko dugu. Bertan parrokia eta udaletxea ikusiko ditugu lehenengo, eta hiru jauregi gero: Arratabe, Otalora eta Arkarazo.

Antzinako parrokia Bedarretan zegoen, egungo hilerriaren ondoan. Eliza egokitu eta aldaketak egin dituzte aldare nagusian eta alboko kapiletan. Bedarretako Kristoa eta Salluenteko Ama Birjina daude orain aldare nagusian.

Udaletxeari ere harretaz geratu gatzaizkio so. Egungo udaletxea 1986an inauguratu zuten udaletxe gisa. Izan ere Arratabe Jauregia da zeregin horietara bideratutako egoitza. Idatziak sinatu eta oin-etxe modura 1726an eraiki zuten jauregi hau, parrokiaren alboan.

Parrokiaren inguruko beste jauregiak ikusiko ditugu ondoren. Otalora jauregia 1746tik dago bertan zutik. Kultur etxe izan ostean, Ama Agustinen komentuaren parte izatera pasatu zen. Egun, Lankide Aurrezki Kutxaren egoitza da eta goiko solairuan Gizabidea Fundazioa dago.

Dorretxeek ere xarma berezia dute Aretxabaletan, eta hauek ikusteko mendiko auzoetara jo beharko dugu. Otalorako dorretxea Aozaratza auzoan dago. Baserria da egun baina agerian ditu oraindik antzinako botere eta distiraren aztarnak: armarria, errenazentista itxurako begiratokia, sabai apaindura galanta teilatu-hegalean, silleri harrian egindako lana, ate eta leihoetako erremateak, itsu-leihoak. Banketxe batek erosi zuen eta "Ikasbide" izenpean, Kooperatiba Ikasketa Gunea da egun.

Galartzako dorretxea, izen bereko auzoan, XIV. mendean harri gorriz landutako eraikin mardula da. Erdi Aroan Leintz Bailaran izan zen leinu nagusiaren, Galartzatarren, bizitokia. Garai hartan, etxea baino gotorlekua eta babeslekua zen gehiago. Burdin Aroko aztarna esanguratsuak ditu agerian: saiaterak, leiho zorrotzak eta horma sendoak, besteak beste. Aro Modernoa urrezko aroa izan zen Galartzatarrentzat. 1825. urtean, baserri bihurturik, Oñatiko Plaza familiaren eskuetara pasatu zen dorretxea. 1990eko abuztuaren 2an sute batek eraikina suntsitu zuen. Orduan, Aretxabaletako Udalak eraikuntza historikoa berreskuratzeko ardura hartu zuen, eta 1997an berreraiki eta birgaitu zuen.

Hirigunetik at, mendiko auzoetan da bizia
Bederatzi auzo daude Aretxabaletako udalerrian, guztiak ere hainbat baserrik osatuak. Hauetara ere osteratxoa egiteak merezi du:

Aozaratza auzoa: San Juan Bataiatzailearen eliza dago Aozaratzan, Otaloratarren kaperarekin. Urkulu urtegia ere auzotik gertu dago.

Oro auzoa: Egun ez du elizarik baina garai batean San Martin eta San Juan ermitak (egun baserri bihurtuak) izan ziren auzo honetan.

Larriño auzoa: Herrigunetik 2 kilometrora dago. San Kristobal Eliza eta baserri interesgarri asko daude auzo honetan, Lekunberri, Etxe-berri eta Iturrioz Garai, besteak beste.

Isurieta auzoa: Aztarna erromanikoak ditu. San Pedroren eliza eta Isurieta Azpikoa etxea dira auzoko arretagune nagusiak.

Goroeta auzoa: Santiago da auzoko eliza neoklasikoaren zaindaria. 1556koa dela uste dute eta erretaula bakar eta ikusgarrian Santiago Apostoluaren bizitzaren pasadizoak daude jasota.

Galartza auzoa: Gipuzkoa eta Araba bereizten dituen mugatik gertu, inguru eta artegune ederra da Galartza. XIV. mendeko Dorretxea, eraikinaren hormetako kanoi zuloak eta Santa Luziaren Eliza ezin galduzko arretaguneak dira.

Apotzaga Etxeberri auzoa: Salluente edo San Lorenzo baseliza dago hemen. Egungo eraikina XVII. mendekoa da, antzina herriko parrokia zena. San Blas egunean, jende asko joaten da bertara janariak bedeinkatzera.

Arkarazo auzoa: San Millan Eliza eta abade etxea, eta orobat "Juana Etxeko" baserria dira arkitektura eraikin nagusiak.

Areantza auzoa: Erdi Aroko aztarnen usainarengatik agian, Natibitate Elizaren xarmak liluratzen ditu bertaratzen direnak.

Buzkantzak eta «karapaixoak»
Oso ospetsuak dira Arkarazo auzoan San Millan jaietarako prestatzen diren buzkantzak. Bestalde, "karapaixoa" da bertako beste ohiko produktu bat; garizuma garaian amabitxiek beraien besoetakoei oparitzen dieten arrautza eta txorizoz egindako opila, hain zuzen ere.

Independentziaren aldeko borroka
Aretxabaletari buruzko idatzizko lehen aipamena X. mendekoa da, Arrasate, Gatzaga eta Eskoriatzarekin, Leintz Bailarako Mankomunitateko kide zenekoa.

1331tik Aretxabaletak eta Eskoriatzak osatu zuten Mankomunitatea baina 1374tik 1556ra Oñatiko Kondearen kontrolpean egon ziren bi udalerriak. Hain zuzen ere 1374an, Gaztelako errege Enrique II.ak harturiko erabakiak Leintz Bailarako historiaren pasarte ilunenetakoa ekarri zuen. Gaztelako erregearen nahiari men eginez, Beltran de Guevara Oñatiko Kondeari eman zitzaion bailara osoa. Herritarrek Jauntxoaren banderapean borrokatu behar izan zuten Urrexolagaray eta beste hainbat gatazkatan. Gainera, elkarren kontra jarri zituen bailarako eta Oñatiko bizilagunak.

Hori guztia gutxi ez eta, hamazazpi herriguneak Arabako Anaiarteetan barneratzeak eta beste hainbat erabakik bailarako biztanleen ondoeza areagotu zuten. Errege Katolikoengana jo zuten azkenean eta Errege Zedula baten bidez, Aretxabeleta Gipuzkoan barneratu zen berriro, 1497an.

Baina Oñatiko Kondeak ez zuen erabakia onartu eta arazo handiak sortu zituen bailaran, 1524ko alardean esaterako. Erregearen kontrako beste protesta batek askatu zuen Leintz Bailara jauntxoaren agintetik eta errege lurraldea izatera pasa zen. 1556an, Leintz Bailaran Erreala izenpean gauzatu zen independentzia.

Eskoriatzaren eta Aretxabaletaren arteko harremanak okerrera egin zuen, biek nahi zutelako nagusi izan eta pribilejioak lortzea. Azkenean, Felipe IV.ak bailara banatu zuen 1630ean. Alde batean Eskoriatza gelditu zen, eta bestean Aretxabaleta eta bere elizateak: Aozaratza, Arkarazo, Areantza, Bedoña, Galartza, Izurieta eta Larriño. Hala ere, bi udalen arteko arazoek ez zuten etenik izan XIX. mendera arte.

Aretxabaleta erabat biziberritu zen XIX. mende amaieran eta XX. mende hasieran, Madrildik Frantziarako Posten Errege Bidea eraikitzean. Madrilgo sozietate diruduna erakartzeko bainu-etxeak eraiki ziren eta turismoari harrera egiteko zerbitzu eskaintza areagotu zuen.

Nekazaritza eta abeltzaintzako sektorea izan zen Aretxabaletako ekonomiaren ardatza XX. mendearen lehen zatian. Baina jarduera hori industriak ordezkatu du eta 50eko eta 60ko hamarkadetatik, sarrailagintza eta metal lantzea dira nagusi.


Azkenak
Naziek deportaturikoen oroimena, diru-zorro batean

1945ean Neuengammeko nazien kontzentrazio esparruan hil zen Jean Iribarne gamerearraren diru-zorroa berreskuratu eta bere senideei eman diete. Ipar Euskal Herrian gutxienez 350 herritar deportatu zituzten erresistentzian parte hartzeagatik, eta ia erdia ez ziren bizirik atera.


Elena Barrena, irakasle eta historialarien erreferentea

Gipuzkoako sorrera prozesuari buruzko bere doktore tesia aitzindaria izan zen, lurralde historikoen bilakaera ulertzeko. Deustuko Unibertsitateko irakaslea, historialari askorentzat eredu izan da bere lan egiteko eta irakasteko modua. Igande honetan hil da Elena Barrena Osoro... [+]


Gernikako gaztetxe zaharra hartu dute berriro, itxi eta hamar urtera

Gernikako "gazte langileen interes eta beharrei" erantzungo dien proiektu bat martxan jarriko duela adierazi du Egurre Gazte Asanbladak. Eraikina duela hamar urte itxi zuten, eta salatu dute Gernikako Udalak hiru legegintzaldi daramatzala esanez liburutegi bat jarriko... [+]


Mario Vargas Llosa idazlea eta Literaturaren Nobel sariduna zendu da

89 urterekin hil da, Liman, eta idazle perutarraren seme-alabek eman dute haren heriotzaren berri. Gaztelaniazko literaturaren egilerik ospetsuenetakoa izan zen, eta 1960ko eta 1970eko hamarkadetan Latinoamerikan literaturak izan zuen loraldian paper garrantzitsua jokatu zuen... [+]


2025-04-14 | ARGIA
Gabriel Arestiren “izaera komunista” azpimarratu dute, bere heriotzaren 50. urteurrena kari

Euskal Herriko Kontseilu Sozialistak (EHKS) antolatuta, egun osoko jardunaldia egin dute igandean, Bilboko Campos Eliseos antzokian. Hainbat hitzaldik osatu dute egitaraua, eta jardnualdia amaitzeko Bigarrenez Aresti etorkizunaren aurrean antzezlana estreinatu dute.


Daniel Noboa eskuindarra gailendu da Ekuadorko hauteskundeetan, eta oposizioak iruzurra salatu du

Bozen lehen itzulian pare-parean geratu ostean, inkesta gehienek aurreikusten zutena baino tarte handiagoa atera dio egungo presidenteak Luisa González hautagai correistari. Oposizioak "iruzurra" salatu eta botoak berriz zenbatzea eskatu du.


Analisia
Balantzaka gerrarantz

Gure amak beti esaten du: “Ez dut sekula ulertu zergatik gertatu zen Lehen Mundu Gerra”. Ez dio batere zentzurik harrapatzen. Ez du ulertzen zergatik inplikatu ziren Europako potentzia zaharrak halako basakeria batean eta ez zaio buruan sartzen nola konbentzitu... [+]


‘Oztopoen gainetik askatasunera’: Ernaik manifestaziora deitu du apirilaren 17an

Adierazpen askatasuna aldarrikatzeko eta "eskuin erreakzionarioaren ofentsibari aurre egiteko" batuko dira. Egun horretarako Euskal Preso Politikoen alde antolatua zuten hitzaldia eta ekitaldia salatu du UPNk, eta hura zelatatzeko agindu du Espainiako Audientzia... [+]


Lau maki, 1947 eta 1948 urteetan Donostian erailak

Maki gerrillari antifrankistek Euskal Herrian ez zuten presentzia bereziki nabarmena izan, baina batzuk pasatu ziren, baita erregimenaren errepresio bortitza pairatu ere. Guardia Zibilak hiru hil zituen Ibaetan 1947an eta bat Zubietan 1948an, ahaztuta badaude ere.


2025-04-14 | Uriola.eus
Gerra finantzatzeari uko egiteko zerga desobedientziaren ekimena abian da

Ekimenak bakea eta justizia soziala sustatzeko proiektuak finantzatzea du helburu. Sustatzaile diren gizarte mugimenduek mezu argi bat bidali diete gobernuei eta armagintza industriari: "Ez dugu gerraren konplize izan nahi".


Jardin bat zuretzat, Hipatia

Hainbat lorpen kolektiboan soilik egin daitezkeela esaten denean, lerro artean joan ohi da behin kolektiboan pentsatu, gogoetatu eta eztabaidatu ondotik heldu ohi direla, heltzekotan. Baina zerbait lortzeko, ezinbestekoa da pentsatzen jartzea. Ez baitira gauzak besterik gabe... [+]


Analisia
Mikrofonoak antzokietan

"Eskatu txanda eta egingo dugu bat zurekin", esan dio estudioetatik ari den esatari prestu eta animatuak Bilboko kaleetan dabilen berriemaile gazteari. Aurkezlea entzuleei zuzendu zaie segituan. "Bien bitartean, Iruñera goaz...". Han zabaldu dute linea... [+]


Euskal armagintza industria eztabaidagai (I)
Industria militarrari buruz Jaurlaritzak eta Zedarriak enpresari foroak planteatutako eztabaida irekitzen

Urtearen hasieran, Zedarriak taldeak "defentsaren" industriari buruzko "eztabaida irekitzearen" alde egin zuen publikoki (baita nuklearrari buruz ere), eta Eusko Jaurlaritzak berehala egin du bat horrekin. Lehenik, Mikel Torres lehendakariorde eta Ekonomia... [+]


Gu ere lugorri

Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]


Eguneraketa berriak daude