Auñamendiko gailurretik ikus daitekeen zerumuga berriaren aurrean, Euskal Herriko lurretako haranek eta herriek berdin jarraitzen dute, denborak aurrera egin izan ez balu bezala. Hala ematen du talaiatik, baina haranean behera abiatuz gero, gauzak zeharo ezberdinak dira, 2006ko martxotik ETAren su-etenak itxaropenerako bide berriak ireki baititu.

Halere, ez da helburu politikorik, funtsezkoetan funtsezkoena izanagatik, zuzenean prozesu baten azken xedetzat jo litekeenik. Gure izate indibidual hutsetik ondoriozta daitekeen moduan, baita herri gisa ere, prozesu baten ezinbesteko parte gara, inork ezin mentura lezakeen prozesu batena, prozesuak etengabe zimendatzen baitira. Horren ondorioz, ez indarrean dagoen erregimenaren jarraipena, ez erabakitasun askea, ezta independentzia ere, ezin dira prozesu zehatz baten azken xedetzat jo, taldean zein banaka izan. Bakea, berez, benetako prozesu bat da bere horretan. Erregimen totalitarioetan ez bezala, prozesu politiko demokratikoak etengabe aldatzen dira. Izaki aske eta irekiak dira. Hori da, hain zuzen, demokrazia ororen esentzia; gatazka sozial ezberdinei konponbideak bilatzeko, negoziaziorako eta elkarrizketarako gonbidapen iraunkor baten konstatazioa. Etengabeko metamorfosiaren beharrizana errealitate demokratiko ororen parte da; egoera berrietara moldatu beharra dago eta, jakina, ezinbestekoa da iritzi guztien gainetik herriaren jabe direnei galdetzea zer nahi duten: herritarrei, hain zuzen. Horra, ziurrenik, aurrez aurre dugun erronkarik handiena.

Horretan guztian, politika eta zuzenbidea oinarrizko elementuak dira euskaldunok behar ditugun aniztasun politikoa eta kohesio soziala bermatzeko. Hain zuzen ere, biak -politika eta zuzenbidea- gatazkak formulen bitartez ebazteko dauden mekanismo nagusiak dira; zuzenean ezer inposatu baino, interes eta asmo kontrajarriak uztartzen dituzte. Politika edo ordenamendua ezin dira -eta ez dira erabili behar- modu alderdikoi edo sektarioan erabili, are gutxiago euskaldunona bezalako gatazkak luzatzeko interesekin. Izan ere, bien interpretazio irizpideek parte guztientzako egokiak diren konponbideak bilatzen dituzte bake sozialaren eta justiziarekin batera. Fenomeno bera euskal gatazkaren markoa den Zuzenbide Konstituzionalari egotzi dakioke, bai Espainiako eta Frantziako maila konstituzionaletan, bai Europako Batasunaren maila makro-konstituzionalean. Gauza bera esan daiteke Nazioarteko Zuzenbideaz, ezinbesteko arloa baita erabakitasun askea bezalako gaiak lantzeko eta errealitate berriak onartzeko, edozein dela euren jatorria.

Euskal kasuan, gogoeta horien guztien manifestazioa ezin izan liteke nabarmenagoa guztion aldetik itxaropena hain agerikoa den garaiotan. Zuzenbideak, politikak eta gelditzen zaigun sen onak argi adierazten digute euskal arazoa ez dela euskalduna bakarrik; jakina, ETA erakundearen arazoa ere ez da arazo espainiarra bakarrik, euskalduna izateaz gain. Euskal gatazkaren parte diren elementu eta zauri historikoek ezin dute inoren ondare esklusiboa izan, horrek gatazkaren eta bere adarren irakurketa zeharo distortsionatzen baitu. Ziurrenik, hori izango da gure auzi politikoa konpontzeko beste gakoetako bat.

Benetako bake egoera batean, determinazio eskubideak erabat onartuta dauden oinarrizko eskubideak errespetatzen ditu. Hain zuzen, determinazio eskubideak mamitutako herriaren burujabetzaren indarrak eta birtualtasunak ekarriko dute -edo ekarri beharko lukete- gure herriaren etorkizuna. Ez da formula berria eta ez da gurea, Estatu demokratiko modernoaren teorian agertzen baita Rousseauren edo Lockeren moduko pentsalari garaikideen ahotan. Euren iritziz, gatazkak ebazteko formulan, hitza eta erabakia gizarteari dagozkio.

Horren zilegitasuna demokraziak berak ematen du, eskubide indibidualetan eta kolektiboetan oinarritzen den eraikuntza ebolutibo etengabea eta bizikidetza formula irekia izanik. Ezin da atzera egin.