Gerra bat irabazten duenak erabakitzen du beti, ez bakarrik nork eta nola gobernatuko duen herri hori, baita nork duen biktima izateko eskubidea, nor izango den heroi eta nor bilau. Oso garbi ikusten da hori Estatuaren eta horren kontrako matxinatuen arteko gerra izan den gizarteetan. Kuba edo Nikaraguakoa bezalako kasuetan, gerrillariek gobernua hartu ostean, garbiketa izugarria egin zuten armada eta polizian, beren hildakoak martiri bihurtu zituzten, eta galtzaileek, Miamira alde egin ezean behintzat, isilean gorde behar izan zuten beren mina, ezkutuan miazkatu beren zauriak, haiek ere diktaduraren tresna huts eta engainatuak zirela aldarrikatzen zuten bitartean.

Matxinadak Estatuaren kontrako borroka galdu duenean, berriz, oso bestelakoa da emaitza. Mendebaldeko Europan ditugu zenbait adibide argi: Alemania, Italia, Frantzian porrot egin zuen borroka armatuak, eta militante izandakoak kartzelan ari dira usteltzen -bertan hil ez zituztenak-, euskarri ideologikorik gabe eta beren ekintzen damua adieraziz askotan, Estatuaren errukia jasotzeko asmotan.

Eta Euskal Herrian, zer? Garbi dago hemengoa ez dela ez baten ez bestearen pareko. Gure borroka enpate tekniko batean blokeatua zegoen aspaldi, eta irtenbide bakarra "garailerik eta garaiturik gabeko bakea" zen, Joseba Egibarrek errepikatu ohi zuen bezala.

Hala ere, Espainiako Gobernukoak ez daude halakorik onartzeko prest, dirudienez behintzat. Ez dute ezer aldatu nahi eta, beraz, ez dute onartu nahi ezer aldatu behar zenik, horretarako borroka egiten zenik. Horrenbestez, amore ematea besterik ez dute eskaintzen, eta egindako hutsa aitortuz gero barkaberak izateko intentzioa.

Eskema horretan, ezinbesteko tresna dira beraientzat terrorismoaren biktimak, nor izan den gerra honetan gaiztoa argi gera dadin. Kalte-ordain ekonomikoak aspaldidanik eman zaizkie -ni ados nago, baina zergatik ez zabaldu neurri hori delitu arrunten biktimei ere?-; orain, aitortza moralak aipatzen dira: kaleen izenak, eskultura publikoak… Dinamika arriskutsua da hori, alde bateko eroriei monumentua eginez gero irain egiten baitzaie beste aldeko biktimei.

Horixe baita kontua: Estatuaren zapalkuntzaren biktimak ere ugari direla gure artean. GALek edo poliziak hildakoak ez ezik, hor dira urteotan torturaturiko milaka lagunak, demokraziaren kuarteletan oinazearen eta umiliazioaren behazuna dastatu dutenak. Diskrezioa maite dugu euskaldunok, ez da inoren gustuko izaten bere minak eta penak erakusten ibiltzea. Hala ere, gainera datorkigun zaparrada propagandistikoan oreka apur bat lortzeko, onuragarria litzateke alde honetako biktimek ere beren ahotsa izatea.

Adibidez, Gasteizko Legebiltzarrean edo Iruñekoan biktimentzako batzordea sortuz gero, Estatuaren eskuetan suplizioa jasan dutenek bertan egon behar lukete eta banan-banan hitz egin; ez luke ondorio penalik izango, desagerraraziak baitaude proba guztiak, baina jasota gera dadila beren lekukotasuna, Argentinan Ernesto Sabatoren Nunca más batzordeak edo Hegoafrikar Errepublikan Desmond Tuturen Adiskidantza eta Egiaren aldeko Batzordeak egin zuten bezala.

Ulertzekoa da geure zauriak erakutsi nahi ez izatea, baina orain ezkutatuz gero bihar agian lotsarazi egin gaitzakete, geronen zaurien errudun bihurturik.

Oharra: Artikulu hau 1999ko urtarrilean idatzi eta kaleratu nuen. Ia zazpi urte eta erdi igaro dira, baina esango nuke gauzak ez direla sobera aldatu.