Plazatik hasiko dugu ibilbidea, udaletxe berrituaren pareko kioskotik. Garai batean errebotean jokatzen zen plaza honetan eta Oriok ere izan zuen bere taldea. Oria ibaiaren ondoan dago eta normalean jubilatuek betetzen dituzte bertako bankuak.

Moila gainera hurbildu eta arrantza ontziak izango ditugu ikusgai errioko ur bareetan deskantsuan. Itsasorantz joko dugu poliki-poliki eta arrantzaleen kofradiako arkupetako usainak baieztatuko digu arrantzale herrian gaudela, bai horixe!

Errio bazterretik aurrera segi eta Orioko herri ikastola eta kiroldegiaren ondotik pasatuko gara. "Itsaso zahar, olatu berri..." jai handia inondik ere 2004ko urrian inguru hauetan ospatu zena. Kilometroak bai! Egin zirenak eta egiteko dauzkagunak. Animo eta goazen herritarrok gustuko dugun paseotik aurrera. Ezkerrera beti ere Oria, eskuinean berdea, baratzeak eta belardiak Orioko erriberan. Autopis... ññian... agertuko zaig... ññian...; geldi, lehor, inguru orain ez horren ññian... isil honetan. Pasa dugu eta bagoaz hondartzara, itsasora. "Nola aldatzen diren gauzak... -kirol portua, futbol zelaia, kanpin txikitua, hotela, etxeak...- kamarada".

Iritsi gara hondartzara. Merezi du barra muturrera bueltatxo bat emateak; Oria, Orio itsasoratzen den puntura hurbiltzeak. Puntara heldu eta hantxe dago faroa, zain. Faroak badaki itsasoak eman asko, baina kendu ere egiten duela eta XX. mendean zehar hil direnen izenak dauzka soinean idatzita. Fabian Loidi apaizak eginiko bertsoa ere irakurri daiteke, itsasoaren gazia bikain laburtzen duela. Konturatuko zineten itsasorako bista beste barra erraldoi batek oztopatzen duela, puto muro bezala ezagutzen denak. Arrantzaleei herrirako sarrera errazteko primeran datorkie, surfistak berriz kexu dira. Ditxosozko oreka!

Buelta hartu eta atzera hondartza zeharkatuko dugu. Nahi bada hondarretatik edo lehengo bidetik bestela, surflarien eta Dyako egoitzen pareraino. Hala ere behin toki honetan gaudela, hara Jorge Oteizak eginiko gogoetatxoa (ikus koadroa).

Akabo ordekak, gorako bidea hor dekank! Bai, gora jotzen duen bide horixe hartuko dugu. Hasiera malkartsua du baina ez kezkatu, ezta horrenbesterako. Zenbat eta gorago orduan eta nekatuago, baina paisaiak ere ederragoak. Segituan gara lehenengo talaian, itsasoaz gozatzeko leku ederra ederrik bada. Zorterik badugu ohikoak diren bi arrantza mota ere ikus ditzakegu: amukoa eta "trasmalluak". Kainaberarekin, amuarekin, barran edo arrokaren batean ariko da arrantzalea. Urraburuak eta lupiak arrantzatuko ditu maizen. Txalupetan txipiroi zaleak ere sumatuko ditugu agian. Trasmallutan, aldiz, sarearekin aritzen dira. Sarezko otartxoak mariskoa harrapatzeko botatzen dituzte: txangurroak, buiak, nekorak... Arrain zuria, berriz, -zapoa, barbarina, paneka, kabra...- otarrik gabe harrapatzen da. Sarea uretara bota eta kateatzen direnean jaso.

Abuztuan jokatzen diren estropadetan jende mordoa biltzen da talaia honen inguruan. Estropadok banku finkokoak dira; eserlekurik mugitu gabe egiten dute arraunean. Itsasoa behean eta arroilak goian egingo dugu Itxasperako bidea. Zertxobait gorantz egingo du bideak eta batez ere pinudiak izango ditugu bidelagun. Ohartzerako baserri handi batekin egingo dugu talka; itsas gainean dagoen Itsaspe. Kukuarripe behar luke izenak ondo izatera; Kukuarri mendiaren magalean baitago.

Segi bidean gora eta hamabost minutura bigarren talaiara iritsiko gara. Ibilbideko punturik altuenean dago berau. Ikuspegi paregabea dago eta bertatik itsasoa bere luze-zabalean ikus daiteke. Talaia honek pertsonak kaiotu egiten ditu. Askatasun sentsazioa ematen du eta eguraldi onarekin Matxitxakotik Txingudirainoko kostaldea ikus daiteke. Getariako arratoia ere paregabea agertzen da leku honetatik. Benito Lertxundi kantari ezagunak ere bere santutegia talaia hauxe dela adierazi izan du.

Paisaiaz gozatu ostean, beherantzako bideari helduko diogu, Andu baserriko bidegurutzeraino. Eukaliptoak mordo bat ikusi eta usaindu ahal izango ditugu bide honetan.

Iritsi da sasoia neurtzeko tenorea. Izan ere, Kukuarri mendira doan bidea hartu nahi duenak gora egin beharko du. Andu baserria pasa eta lehenengo bidegurutzean ezkerrera jo behar da (mapan bide morea). Ordu erditxo bat behar da tontorrera iristeko. Ez dago galbiderik. Gurutzera heldu aurreko azken malda borda baten ondotik igarota hasten da. Langa bat pasa behar da aurretik baina gurutzea behetik ikusten denez, erraz igartzen da zein langak izan behar duen. 1949an jarria da Kukuarriko gurutzea. Herriko sei lagun elkartu eta bururatu omen zitzaien ideia. Inguruko baserritarren laguntzarekin bukatu zuten eta inauguraziora hamazazpi guardia zibil etorri omen ziren. Gurutzearen ondoan Oteizak eginiko Ama Birjina ere badago.

Itsasoa alde batera eta lurra bestera, leku ederra da Kukuarriko gaina. Atseden txiki bat hartu eta lehengo bidetik behera itzuli behar da. Bide honek Done Jakueko kostaldeko bidearekin bat egiten du. Andura iritsiko gara berriz ere eta beherantz jarraituko dugu. Errepidea zeharkatu eta beherago jotzen duen bidezidorretik segiko dugu autopista azpiko tunelera iritsi arte. Behin tunela pasatuta, eskuinean gora doan bidea hartuko dugu.

Autopista egitean hainbat baserri bota behar izan zituzten, Lizargarate baserria kasu. San Martin auzoko festalekua zen Lizargarate garai batean. Hamaika erromeria izaten zen bertan baina 1972an bota zuten. Inguru honetan behar zuen lehengo baserriak, San Martin eliza baino lehentxeago. Aurrerago ikusiko dugun bezala beste toki batean dago orain.

San Martin eliza aldapa bukatzearekin batera ikusiko dugu. XIII. mendearen aurretik eraikia da, geroztik berritu badute ere. Orioko eliza nagusia izan zen garai batean eta baita erromesen aterbe ere. Egun, maiatzeko lehen larunbatero egiten den gau ibilaldian, Itziarko martxan, limoi ura banatzen zaie puntu honetan ibiltariei. Hemendik beherakoan bide bazterretan dauden gurutzeek arreta deituko digute. Herrirako bidea 14 gurutzez hornitua dago eta kalbarioetan San Nikolas eliza nagusitik San Martin ermitara gurutzbidea egiten da gurutzez gurutze geldialdiak eta irakurketak eginaz. Azken gurutzea ermita barruan dago.

Behin hemen gaudela, Oriko kostaldeari begira begiak gozatu ostean, ezkerrera, hegoaldera, belardi eder bat ikusiko dugu. Bada bidezidor bat zelaiaren bestaldean ikusten diren harrietara eramango gaituena. Nahi bada zelaia zeharkatu eta Oria ibaiarekin topatuko gara parez pare. Errioan egiten diren estropadak -banku mugikorrekoak- ikusteko ez da toki txarra. Aiako Santio auzoari eta Orioko San Martini ere begirada bat egiteko moduan izango gara. Buelta hartu eta herrirako bideari segiko diogu.

Arte eder batzuk ikusten badituzue, ondo zoazten seinale. Hilerria baino lehentxeago Aldape baserria agertuko zaigu eder asko. Gaur egun Done Jakue bidea egiten dutenentzat ere badute aterbetxo egoki askoa prestatuta. Hilerria pasa eta hurrengo etxea, Jose Luis Korta arraunlari eta entrenatzailearena da, ez bera bezain handia. Orioko herrira sartzear izango gara dagoeneko. Lizargarate Berri baserria ezkerrera utzi eta etxeak nagusituko zaizkigu, berri itxurako etxe zahar dotoreak. Garai bateko Oriren bihotzean sartu gara, kale nagusiak Primo de Ribera izena zuenekoa. Galtzarritik behera segiko dugu eta aldapan eskubitara ikusten den aparkaleku txikian, garai batean Pietateko ospitalea zegoen erromesen babesleku. Gaur pietatearen erreplika dago paretaren gainean. Alde zaharrera iritsi gara, Andu Lertxundiren Goiko Kale liburua girotua dagoen lekura. Hamaseigarrenean aidanez eta Kareletik filmeetan ere agertzen dira Goiko kaleko bazterrak. Aurrera goazela, iturri baten gainean Maria Maestraren irudia topatuko dugu, herriko haur gehienak eskolatu zituenaren omenez. Guruzbideko lehen gurutzea ere plaza polit honetan dago. Segi aurrera eta segituan gara San Nikolas Barikoaren elizaren aurrean. Orioko eliza nagusia errenazentista da eta eraikin gotiko baten gainean eraikia dago. Ezkerrera egiten duen bidea hartu eta han dira berriz ere Oria ibaia, arrantza ontziak, garai bateko errebote plaza... Ez ditu inork eraman.

Guk, merezi dugulakoan, bisigurako adina ez eta plazan bertan dagoen Kolon Txiki tabernan hartu dugu tragoxka. Kalamareak ere ez daude batere txarrak, ze arraio!