Hitzaldia iragarri zizuten Gasteizen. Han behar zenuen martxoaren hasieran baina, azkenean, ezer ez. Bertan behera utzi zuten zure saioa...

Artium museoan egotekoa nintzen, baina momentu txarrean harrapatu ninduten. Batetik, pattal xamar ibili nintzen, makal osasunez, alegia. Bestetik, lan mordoa atzeratu zitzaidan, eta atera egin behar! Saiatuko nintzela agindu nien baina, azkenean, esan nien: ez nuen indarrik. Gasteizkoa ez ezik, beste hainbat konpromiso ere bertan behera utzi behar izan nituen. Ez nengoen ondo.

Badakit, bestalde, Mozambikera joan zinela, Gasteizkoa anulatu eta berehalaxe. Emakumeen arteko topaketa izan zen, oker ez banago...

Emakume afrikarren eta espainiarren arteko topaketa. Oso hurre dauzkagu eta ez dakigu ezer haiei buruz. Elkarren berri izatea zen topaketaren helburua. Han zen Nobel sariduna ere, Wangari Maathai. Zazpi mahai antolatu zituzten. Ni, hezkuntzari buruzkoan izan nintzen. Oso ondo egon zen. Hala ere, hemen asto beltzarenak eta bi esan zituzten gure kontra, sektore batzuek ohi duten eran, alegia.

Zergatik kritika?

Egun batean emakumeen kooperatiba bat bisitatu genuen, landan. 5.000 emakume ari dira bertan lanean. Bisitaldian, soinean erabiltzen duten moduko oihala erregalatu ziguten. Eta janzten erakutsi ziguten. Argazkiak egin zituztenà eta akabo! "Axalkeria!" eta antzekoak esan zituztenà

Espainiako ministroa ageri zeneko argazkia ikusi nuela uste dut...

Hura izan zen lehena bertakoen erara janzten. Iruditzen zait inork ezagutzen ez duen profesional multzo bat joan izan balitz ez luketela zaratarik egingo. Baina, tira. Bidaia oso interesgarria izan zen: herria, eskolakà

Gizartearekin duzun konpromisoaren parte izan zen bidaia hori?

Bai. Gorriak ikusi nituen txikitan eta, harrezkero, gizarteari laguntzeko joera daukat. Ikasle nintzenean, Errepublikaren pedagogia-misioen berri izan nuen. Pedagogia Institutuan ari nintzen ikasten eta liburu bat zentsuratu ez zutena topatu nuen misio haiei buruz. Zoragarria iruditu zitzaidan asmoa. Eta beste zenbait lagunekin bildu, institutuko zuzendariak utzi zigun autoa hartu eta Errepublikak egin zituen zortzi, hamar bat misio berregin genituen, frankismo gorrienean.

Hezitzailearen konpromisoa. Eta idazlearena?

Konpromisoa beti dago bistan idazlearen obran. Alegia, konpromisorik baden, edo ez den. Badira idazle batzuk oso intimista, bere buruaren edo bizitzaren azterketa psikologiko edo pertsonala beste helbururik ez dutenak, baina, nire ustez, idazle serio guztiek dute konpromisoa, eta hori garbi ageri da beraien obran. 50eko belaunaldiari dagokionez, neurea, oso konprometitua zen, konpromiso sozial handikoa.

Garai ilun hartan, argi izpi bat: Estilo kolegioa.

1959an ireki nuen kolegioa baina frankismoa ez zen nirekin behin ere sartu. Kolegio txikia da, pribatua, liberalaà baina ez zidaten kasurik egin eta, uste dut hain txiki izateagatik utzi gintuztela bakean.

Madrilen ziren garai hartan Aurelio Arteta, Menchu Gal -Espainiako pintura saria 59an bertan-, zeuen belaunaldia...

Gerrako umeak ginen gu, hau da, gerra garaian ume ginenak. Nik neuk, hamar urte nituen orduan. Liburua ere egin nuen horri buruz. Garai hartan oso zaila zen Espainiatik irtetea eta, beraz, familia-giroa eta liburuak ziren ihesbide bakarra. Liburuak irakurtzeko, berriz, edo Amerikar ala Britainiar etxeko bazkide egin behar!

Euskal Herrian, erbestera bidali zituztenak dira gerrako haurrak...

Biak. Erbestekoak, eta gerra garaia hemen bizi zutenak. Mexikon izan nintzenean ere ikusi nituen zenbait eskola, espainolak; hemendik gerratik ihesi joandakoak haraxe joaten ziren.

Gure artean ezagunago da Josefina Aldecoa idazlea, hezitzailea baino.

Filosofia eta Letrak ikasi nuen 48an. Doktoregoa egin nuen gero, Pedagogian. Bien artean, 50ean, Londresen egin nuen egonaldia. Orduan erabat ezohikoa zen neska gaztea atzerrira joatea. Han nengoela, erakusketa bat: "Arte infantilaren erakusketa". Nik, neure artean: "Zer ote da hau? Arte infantila!". Joan nintzen eta erabat liluratu ninduen. Haurraren arte librea. Artea ez ezik, haren barrua ezagutzeko bidea da, problema jakinen bat duen jakiteko modua. Gai horrixe buruz egin nuen tesia eta horrelako lanak apalean uzteko joera bazuten ere, publikatu egin zidaten. Eta horrekin segitzen dugu kolegio honetan, arte librearekin.

Zure familian maistra bat baino gehiago izan zen zu baino lehen ere.

Maistra izan ziren bai ama eta bai amama, Leonen. Bertakoak ziren, Asturiasa bidean dagoen herri batekoak, La Roblakoak, Alba ibarrean. Amama maistra izan zen, artean Errepublika garaian, eta ama ere bai.

Eta maisu-maistren kontrako errepresioa gerra garaian?

Beldurgarria. Historia de una maestra-n kontatu nuen, partez bederen. Gerra hasi zenean aitaita-amamen etxean geunden umeok, La Roblan. Gurasoak, Leonen. Hamabost egunez inkomunikatuta egon ginen. Gurasoak etorri zirenean, lehenengo albistea: maisua fusilatu zutela. Ez dut bizian ahaztuko. "Ikasleak politizatzeagatik" hil omen zuten. Lorca, Alberti eta besteren bat irakurtzea, ez zen beste politikarik. Beraz, hamar urte nituela izan nuen nik politikaren lehenengo aztarna.

Gogoan duzu gerra.

Hamar urteko nintzen hasi zenean eta hamahirukoa bukatu zenean. Kondor legioa Leonen zegoela gogoratzen naiz. Alemanek bere agintariak etxe partikularretara bidaltzen zituztela. Inbasio moduko bat izan zen hura. Bonbardaketak izango zirela esaten zutenean, etxeko sotoan ezkutatzen ginen. Leonen ez zen bonbaketarik izan baino. Gauez BBC-a entzuten genuen, edo Radio Paris. Horrela jakiten genituen gerrako berriak, Espainiako gerrakoak eta, gero, Mundu Gerrakoak. La Roblan, errefuxiatuak, makiakà Gerraren oroitzapen garbia daukat.

Nola sartu zinen harremanetan garai hartako idazleekin? Carmen Martín Gaite, Sanchez Ferlosio, Jesús Fernández Santos, zeure senar Ignacio Aldecoa...

Fakultatean. Unibertsitateko lagunak nituen. Kafeetan eta tabernetan biltzen ginen. Hantxe, txakur-txikirik gabe. Carmen Gaite eta Ignacio, Salamancan egon ziren lehenengo. Gerora etorri ziren Madrilera.

Pedagogian doktoratu zineneko, abian jarri zenuen eskola hau, Estilo kolegioa.

1959an. Nire alabak bost urte zituen orduan, eta nire lagunen seme-alabek ere, hortxe-hortxe. Lanean ari ziren eta ez zekiten zer egin umeekin, nora eraman. Progreek frantses eskolara eramaten zituzten umeak. Ni ez nengoen horretarako prest. Ez zitzaidan egoki iruditzen umeak beste herrialde bateko ereduan heztea. Nire lagun batek lau seme-alaba zituen, guk bat besterik ez, eta haiek hasi ziren ni berotzen, eskola ireki behar nuela esanez. Horrelaxe hasi ginen, hoteltxo txiki bat alokatuta eta hogei umerekin.

Zeuen neurriko kolegioa nahi zenuten.

Bai, jakina. Laikoa. Erlijioa beharrean, Erlijioaren historia erakusten genuen, erlijioa eliza eta familiari lagata. Erlijioaren historia erakusten segitzen dugu, hura gabe ez dago eta gure kultura ulertzerik. Ezta islamaren inguruko konfliktoa ere.

Garai berean, Euskal Herrian ikastolak sortzen ari ziren, bertako eskola bat egin nahian. Arte librea, laikotasuna eta antzekoak ez ziren gai arrotzak izan ikastoletan.

Euskal Herria beti izan da oso independentea, oso aurreratua, Europari lotua -hurre ere badago eta-, eta normala bide berriak urratzea. Gure kasuan, senideren bat atzerrian izatea zen kanpoko joerak geureganatzeko bide bakarrenetakoa.

Zuk esana da, kolegioaren sorrerari buruz: "Kolegioak kulturari garrantzi handia ematea nahi nuen, librea, erlijioari buruz hitz egin behar ez izatea... garai hartan gauza pentsaezinak herrialdeko ikastetxe gehienetan".

Bai. Halaxe da. Eta bakean utzi gintuzten, txiki ginelako, seguru. Behin edo behin etorri ziren, bai, pare bat ikuskatzaile. Aldegiterakoan, esan zuten: "Kolegio txiki hauekà Nahikoa da hemen inguruan eskola bat egitea, kolegio modu hauek desagertzeko". Irauten dugu oraindik! Ikuskatzaile haiek, ez dakit.

Osasuna eta hezkuntza, beharrik behinenak, zure iritziz.

Osasuna -elikadura barne, jakina-, eta hezkuntza. Hezkuntza mailak erabakitzen du herrialde baten izatea. Beldurgarria da esku jakin batzuetan egotea hezkuntza.

Zein herrik konpondu du, egoki antzean, hezkuntza gaia?

Frantziak, adibidez, ahalegin handia egin du horretan. Dena dela, ikusi zer gertatzen den orain! Niri anglosaxoien eredua gustatu izan zait beti. Zalea naiz. Baita hango literaturarena ere. Gustatu egiten zait hizkuntza, literatura, bizimoldeaà Britainiar Institutuan izena eman nuenean, garai hartan, hiruzpalau ginen gela bakoitzean. Ingelesez ondo ikasteko amorrua neukan.

Hezkuntzaren helburuaz ere mintzatu izan zara. Zuk esana da: "Zoriontsu izan daitezen hezi behar dira haurrak. Zoriontsu, kasu honetan, zera da: merezi duen zerbait eginez pozik egotea. Berdin da arbolak aldatzea edo atomoa ikertzea".

Uste horretakoa naiz oraindik. Guk, institutura aurreko kurtsoan, gerra urtean orduantxe, koaderno bat genuen, bi aipurekin. "Dena eduki, baina ahaleginduta", eta "Egin izanaren poza izan". Juan Ramon Jimenezenak ziren aipuak, poetarenak, ez beste inorenak. Gogoan izan ditut biak neure lanean eta gogo horrixe eusten diogu oraindik kolegioan.

Gogo horri ez ezik, egoitzari ere eutsi diozu zuk. Garai bateko parrokia-etxe eta harako lokaletako ikastolaren giroa dago hemen. Euskal Herrian ikastolak aspaldi hasi ziren ikastetxe berriak egiten eta, esaterik baldin badago, sorrerako izpirituari -arte librea etaà-, eutsi dioten ez dakit.

Gu hasi ginenean hemen ere kolegio txiki mordoa zegoen. Gaur egun, kanpo aldean daude gehienak, zentro berriak eginda, mila ikasleko ikastetxetan. Hori ez da nire asmoa izan. Ikastetxe handia eginagatik, eutsi nahi diote lehengo asmoari, baina zaila da, nahiz eta lana ondo egin. Ikastetxe berriak, eta oso handiak...

Hezitzaile zara, eta idazle. Ezin ukatuzkoa da.

Erdibana gainera. Gizakia eta bere problemak izan dira beti nire interesak. Horregatik naiz hezitzaile, eta naiz idazle.

Erdibana hezitzaile eta idazle. Idazteak denbora asko eskatzen du.

Bai, baina ni "udako idazlea" naiz. Ez larunbat-igandeetakoa, udakoa baizik. Eskuartean idazteko zer edo zer izanda ere, ezin dut Madrilen idatzi. Kolegiora etortzen naiz egunero. Lehen, egun osoan. Orain, duela bi urtetik hona, goizez besterik ez. Baina berdin da, Madrilen ez daukat idazteko girorik. Hemen, hitzaldiak, topaketak edo dena delakoa, baina idatzi, Madriletik kanpo. Aste santuan kanpora joango gara. Bada, idatziko dut, nobela batekin ari naiz eta. Udan, Kantabriara joaten gara eta, han, ez kolegio eta ez besterik, idatzi egiten dut. Horixe behar dut: bakardadea. Alde batetik eta bestetik hoska ari baldin bazaizkit, ezin idatzi!

"Udako idazlea". Egundo horrelakorik! Behin edo behin esan izan duzu zure guraria dela "idazten segitu ahal izateko argitasuna izatea".

Bai, jakina. Akabo, ba, tuntuntzen baldin banaiz! Gurpil-aulkian bada ere, baina burua argi eduki nahi dut. Ikusiko dugu lortzen dugun.

Idazteko argitasuna. Eta nola lortzen da ondo idazteko argitasuna?

Bi azalpen daude, neuri dagokidanez behintzat. Irakurtzeko zaletasuna. Ez zait buruan sartzen irakurtzen ez duen idazlea. Irakurtzetik abiatzen da idazteko zaletasuna. Ni, Leonen, poesia idazten hasi nintzen. Irakurtzea gustatzen zitzaidan eta liluratu egiten ninduen poesiak. Nerabe nintzenean hasi nintzen. Biblioteka bat zegoen Leonen, eta apaiza zen zuzendari. Ixten zuenean, bertan geratzen ginen zaletasuna genuenok, eta irakurri eta idatzi egiten genuen. On Antonio G. de Lama zuen izena. Apaizgaitegian umetan sartu zutena eta ikaragarri zekiena. Literatura zale amorratua. Liburu galaraziak, sotoan zeuzkatenak, jartzen zizkigun eskura. Poesia irakurtzen nuen eta poesia idazten. Adoleszentzia garaia zen. Gero, prosan hasi nintzen eta hortik jo dut.

Nola ikasten da zuk bezain dotore idazten?

Txikitandik izan naiz ederzalea. Era guztietako edertasuna gustatu izan zait beti: izan paisaia, izan loreak, jantziakà Beti izan naiz neska pertxenta. Zalea naiz oraindik: halako eta halako trapuak, orrazkera, janzkeraà Fakultate garaian, aurrerakoia izateak zarpail janztea esan nahi zuen. Niri ez zitzaidan iruditzen. Ez nuen ulertzen zergatik ezin zitekeen apain eta dotore joan, eta aurrerakoia izan. Bada, uniformea, zarpail jantzita joatea zen. Ni ez nintzen behin ere zarpail joan. Ederzale izan behar da, eder idazteko.

1960koa da zure tesia, El arte del niño, eta 61ekoa, berriz, lehenengo literatur lana: A ninguna parte. Horrek zer esan nahi du, hezitzaile izan zinela idazle baino lehen...

Ez. Batera datoz biak, paralelo. Leonen, hamabost, hamasei urte nituela, idazten nuen. Unibertsitate garaian, berriz, bertako aldizkarian azaldu ziren nire ipuinak; baita beste idazle askorenak ere. La hora zuen izena eta han beste inon ez genuen gure lanak argitaratzeko modurik.

Ignacio, senarra, 69an hil zitzaizun. Zuk 83an argitaratu zenuen hurrengo liburua, Los niños de la guerra.

Denbora asko eman nuen idatzi gabe. Kolegioko lana besterik ez nuen egin. Gainera, asko lagundu zidan horrek. Literatura, bakarrik egin beharreko lana da. Kolegioa, berriz, talde-lana da, batetik, eta, bestetik, mundu erreala; gurasoekin hitz egin, haurren kasu zailakà

Ia hogei urte kolegioko lana besterik egin gabe...

Horrexek salbatu ninduen. Bakarrik geratu izan banintz, lanean, ez dakit zer izango zen. Aldiz, hona etorri eta jendea, haurren problemak, gurasoakà absorbitu egin ninduen. Gainera, asko gustatzen zaidan mundua da. Gaur egunean ere behar dut, etxetik irten eta hona etorri, kolegiora, bertakoak gogaitzera besterik ez bada ere.

Hezitzaile zara, bete-betean. Zer duzu, hortaz, literatura?

Komunikatzeko nahia, nirekiko. Izango da banitatea ere, izango da. Baina, batez ere, geuk bizi edo ikusi duguna besterik komunikatu nahia. Eta nola ez dagoen banaka-banaka joaterik hori dena esplikatzen, bada idatzi egiten da. Nartzisismoa? Hortik ere izango du zertxobait, bestek ikusteko egina dago eta. Sormen-lan gehienak bezala: izan pintura, eskultura, musika edo literatura. Baina idazten hastea bera hain da erabaki inportantea, nartzisismo dosiak garrantzia galtzen du, zeharo.

Literatura femeninoaren gainean iritzi emandakoa zara...

Absurdoa iruditzen zait adjektiboa. Ez zait gustatzen sailkatze hori, esanez bezala:"Tira, emakume hau aspertu egiten da eta idatzi egiten du". Literatura, benetakoa, berdin dio emakumeek edo gizonek egiten duten. Literatura femeninoa dela eta, ematen du mespretxuz hitz egiten dela hari buruz, eta ez nago horrekin konforme. Literatura femeninoa? Emakumeek emakumeentzat egindakoa? Nobela arrosa, adibidez? Nik literatura ona eta txarra bereizten ditut, ez besterik.

Mohamed Choukri idazleak esan zidan poetak idazten duela herriaren historia.

Bat nator harekin. Liburuetan ageri den historia, garaiaren araberakoa da. Askatasun giroan idatzi edo diktaduran, ezberdin idatziko da historia. Aldian aldiko egoera politikoak ere eragiten du historia hori. Literaturak, berriz, jendearen bizimodua erakusten du, garai jakin batean.

Esan izan duzu bakea duzula desiorik handiena, bakea maila pertsonalean, eta bakea oro har. ETAk eman berri du su-etena.

Ikusiko da zer datorren, baina nik uste bide onean ari direla. Hitz egin eta negoziatu. Denborak esango du zer datorren. Begira zer gertatu zen IRArekin.

80 urte dituzu. Adinekoa. Zaharra. Zer diozu bizitzaren laburtasunaz?

Bizitza laburra? Erlatiboa da hori ere. Laburra da, hamar urterekin hiltzen bazara. Nire ustez, haurtzaroa da garairik inportanteena. Eta haurraren lehenengo urteak erabakitzen du bere bidea. Bizitza laburra? Haurtzaroa oso luzea da. Ez daukazu libertaterik, mugak besterik ez eta, ondorioz, luze jotzen du. Bizitzak, behar duen neurria dauka, besterik gabe. Eta zahardadea dela etaà zahardadeaz asko dakit nik ze, orain dela pare bat urte Palma Mallorkako unibertsitatetik hots egin zidaten, adineko atzerritarrentzako udako ikastaroetatik. Itxiera hitzaldia eskatu zidaten eta, nik, zahardadeaz hitz egin nuen. Entzuleak, zaharrak; neu, zaharra. Beraz, hitzaldiaren gaia, zahardadea. Bibliografia osatzen hasi eta hura pila! Doktore tesia egiteko moduan izan nintzen, ipar amerikarrei esker batik bat, ikerketa zale amorratuak dira eta. Gauza eder asko deskubritu nuen liburuetan.

Adibidez?

Erretiroa erabat burugabekeria dela, adibidez. Eta, aldez aurreko erretiroa, are burugabekeria handiagoa. Erretiroa hartzez gero, aktibitateren bat eduki behar da, denbora pasagarri. Zaletasuna edo zer edo zer. Bestela, zahardadea heriotza da. Heriotza intelektuala eta heriotza fisikoa. Beste ohar bat ere egingo dizut: askoz hobeto zahartzen dira emakumezkoak, gizonezkoak baino. Badut horretarako azalpen bat ere. Gizonezkoarentzat, erretiroak boterea galtzea dakar. Emakumezkoak, aldiz, botererik izan ez duenez, lehengo lepotik burua ibiliko da, betiko lanetan: etxea antolatzen, ingurukoak zaintzenà Zentzun praktikoaren arabera jokatuko du beti. Gizonezkoak, berriz, ez du zentzun praktiko hori. Esaldi bat ere hartu nuen gogoan hitzaldi hura prestatzen jardun nuenean: "Adinekoa hizkuntza ikasten hasten denean, neuronak dantzan hasten zaizkio". Pizgarri handia da. Nik ez dut horretan dudarik.

Jakinaraziko diogu Euskal Herriko funtzionario askori. Ezinean ari dira euskararekin.

Ea bada.

Zure bizitasun handia gorabehera, uko egina diozu Interneti eta posta elektronikoari.

Egoskorra naiz eta. Makinaz idatzi dut hamabost urte nituenetik. Ezingo nuke eskuz idatzi. Ordenagailua etorri zenean, nik ere erosi nuen bat. Bilobak 27 urte ditu, eta berehala jabetu zen hartaz. Nik, Alfaguara argitaletxekoei hots egin eta baten bat bidaltzeko esan nien, ordenagailuan ibiltzen erakusteko. Etorri zen, gaztea, eta betikoa: ez zekien behar bezala esplikatzen nik jakin nahi nuena; dena erakutsi nahi zidan eta nik, aldiz, idatzi besterik ez nuen egin nahi. Haren atzetik, bilobagana jo nuen. Bilobak: "Zu zara zu, bruta!". Eta nik: "Hoa pikutara! Heuretzat ordenagailua! Nik, betiko makinarekin segituko diat idazten!". Eta holaxe. Betiko moduan segitzen dut, beraz: makinaz idatzi eta, gero, beste bati ematen diot, profesionalari, kopia diezadan.

Madrila etorri eta gure poeta baten lana etorri zait akordura. Bitoriano Gandiagak Uda batez Madrilen idatzi zuen, hemengo egonaldia baliatuta. "Dzu! Dzu! Dzu! Gorriak dzu! Urdinak dzu! Horiak dzu! Ilunak, arreak, ugarrak dzu! Auto bakoitzak dzu diotsu", autoen karnabal hau ikusita.

Hiri handiaren erritmoa. Hiri handiak gustatzen zaizkit. New Yorken eman nuen urtea izan da nire bizitzako zoriontsuena. 1958-59 urtea. New York zoragarri iruditu izan zait beti.

Eta zarata?

Autoek eta fabrikek egiten dute zarata, eta leku guztietan dago hori. Niri erritmoa, anonimatoa gustatzen zait. Kolegiotik irten eta kale artean sartu, erosketak egiten, beti oinez. Uste dut ez naizela metroan sartu fakultatean ari nintzenetik.

Heziketa eta literatura. Ordu beteko berriketa egin dugu, 80 urte bizitzaren laburpen eginez. Irakurlea engainatzeko manera erraza.

Ezaugarri nagusien gainean jardun dugu. Xehetasun handirik gabe.

Hortaz, xehetasunez ariko gara hurrengoan.

Jateko zer gustatzen zaidan eta horrelakoak ez badira! Osterantzean, esan dudana naiz, ez besterik.