"Ipuina nire barren-barrenean dagoen zerbait da, noizean behin, bere formak eta irudi bitxiak kanporatzen dituena. Batzuetan umorearen forma hartzen du, eta bestetan beldurrarena edota samurtasunarena. Kontalariok hitzen bidez biziarazten dugun zerbait da ipuina", diosku Itziar Zubizarretak. "Nirea sinpleagoa da, errenteriarrok donostiarrak baino sinpleagoak gara" dio Joxemari Carrerek. "Jakina gu donostiarrok elegantegoak gara", Itziarrek. "Orain, serioski: Ipuina formatu batean emandako adierazpena da. Batzuek pintura edo musikaren bidez adierazten dute eta guk ipuinaren bidez. Hortik aurrerako azalpena konplikatuagoa da. Alegia, bakoitzak berau nola sentitzen duen eta beste". Koldo Ameztoi hazpandarra horrela mintzo zaigu: "Niretzat ipuina nahas-mahas izan daiteke, kontalariok olerkigintza, irudiak eta zinema daramatzagu buruan eta istorioak kontatzeko moldea asmatzen dugu, kontalariok nahas-mahas, saltsa gisako bat apailatzen dugu".
Horra nola jalgitzen den ipuina beren baitatik edota nola loditzen den saltsa beren barnean...
I. Zubizarreta. Nik ipuina kanpotik jasotzen badut ere, nire-nirea egiten dut, ipuinari azken puntua ematen diot. Bestela ipuina deskribatu egingo nuke, ipuina nire baitatik bizi eta helarazi behar dut. Alegia, hau zer den edo han zer gertatu den konta nezake, baina hori ez da ipuina kontatzea.
K. Ameztoi. Garai batean, astean behin kontatzen nuen ipuin bat irratian, eta ipuina azaletik kontatzen nuela ohartu nintzen laster, ipuinak mamia eta arima falta zituela. Ikuskizunetan berriz, ipuina geureganatzen dugu, gure ikuspegia eta erritmoa barneratu eta gure arima ematen diogu. Ipuina landu ahala berpiztu behar baitugu, testuan dauden irudiei bizia ematea... hori da kontatzea.
J. M. Carrere. Bai horixe! Gurea ondo kopiatzearen edo imitatzearen artea da (Irriak).
Ipuina sutondotik aldendu omen zen, kontatua izatetik idatzia izatera pasa omen zen...
J. M. Carrere. Bai eta ez. Mintzatzen jarraitzen dugu, ez gara idatzizko kultura soil batera pasa. Idazten ikasi dugu baina ahozko kultura bizia dugu. Jakina, garai batean ahoz egiten zen gauza asko orain paperera pasatzen da. Antzina ahozkotasunaren garrantzia baztertu zen, alfabetizazioari garrantzia gehiegi eman zitzaion, hau da, alfabetizatua kulturaduntzat jo zen, alfabetizatu gabea berriz ezikasitzat. Idazten ez jakitea ezjakina izatea da nonbait, eta istorio horiek idatzi dituztenak pertsona kultoak ziren nonbait. Uste hori gailendu da, ahozkotasuna ez da galdu, prestigioa galdu da beharbada eta gu prestigioa berreskuratu nahian ari gara.
I. Zubizarreta: Ahozko eremuak aldatu egin dira. Ipuinak tradizionalki erabili duen etxe bazterreko eremua, sutondoa, hori zeharo aldatu da, hobera edo okerrera egin duen ez dakit esaten, baina aldatu egin dela bai. Lehenagoko tradizioa guregana idatziz etorri zen, gure garaikook kultur haustura izugarria eduki dugu euskararekiko eta euskal tradizioarekiko.
J. M. Carrere. Hizkuntza aipatuta, elebidunok Euskal Herrian bi mundu bizi izan ditugu, alfabetizatua eta alfabetizatu gabekoa. Bigarren hau euskal mundua da, euskal kultura belarritik heldu zaigu eta erdal mundua batez ere idatzizkotik.
K. Ameztoi. Nire kasuan bietara ere jaso ditut ipuina nola gure historia.
Ipuinak kontatu ahala aldatzen doazela diote. Ekitaldi berean eraldatzen da amiñi bat eta ekitaldiz ekitaldi are gehiago aldatuz doa... Diotenez, kontatzeak beste izari bat ematen dio ipuinari, istorioa eraldatu ahala ideiak pilatzen eta berritzen doaz. Ahozko diskurtsoek nahiz idatzitakoek antza handia badute ere ezberdinak dira. Ipuina idazteak zailtasunak dakartza, bereziki berau entzuleari helarazteko bada. Ipuinaren kontakizuna arte bilakatzen da.
I. Zubizarreta: Nik ez dut ipuina inoiz idazten.
J.M. Carrere. Nik ez dut pazientziarik.
K. Ameztoi. Nik batzuk idazten ditut beste batzuk ez... Gogoan daramatzat gehienak.
Sutondoko edo supazter usaina gorde dute kontalariek baina...
J. M. Carrere. Nire su-txokoa butanoaren ondokoa izan da (Kar, kar...). Garai batean izango zen halako zerbait, supazterrekoa ez da guztiz mitoa, ezagutu duen jendea izan badago, baina mitoa bihurtzeko nahia izaten da.
K. Ameztoi. Jendearen buruan badago holako zerbait: txokoa, supazterra, sutondoa. Ondo dago bai txoko bero bat jendearekin harreman goxoa izateko. Zenbait txokotan antolatzaileek sua pizten digute, «publikoa sutondoan ezarriko dugu eta ni bestaldean...» esaten diet nik, guk publikoa su eta bero atxiki behar baitugu (Kar, kar...).
Egun, ipuin kontalaria eszenatoki batean aritzen da. Aldaketa horrek hala edo nola eragin izan du ipuinaren kontaketan. Eszenatokiaren estetikak badu bere munta. Ezaugarri hauek hobestea edota ezestea ere komeni da zenbaitetan.
I. Zubizarreta. Nik distantzia oso motzean kontatzen dut ipuina, eskoletako geletan adibidez edo liburutegietan. Espazio txikietan nik umeak ukitu egiten ditut. Mikrofonorik gabe betiere; bestelako emanaldiak ez ditut egiten.
J. M. Carrere. Nik uste espazioak duela garrantzia gutxiena. Garrantzia duena hauxe da: kontaketa nola hartzen den, zein garrantzia ematen zaion... Itziarrek hurbilekoa azpimarratu du, ondo, Koldo eszenatokia gehiago lantzen duela dakit, ondo. Baina hori antolatzaileen kontua izan behar luke. Hau da, ipuina kontatzeko txoko hau edo beste nahi dugun galdetu beharko ligukete. Kontalariari leku egokia zein den galdetu behar zaio, kontalariak esan dezan. Ipuin kontaketek dantzaldi edo antzerki baten mailako garrantzia hartu beharko lukete antolatzaileentzat. Antzerkia egiteari adina garrantzia eman behar zaio ipuinaren kontaketari berau antolatzean, eta batzuetan «honekin nahikoa duzue» entzuten dugu. Kontzeptu estetikoa leku batetik bestera aldatzen da, baita ipuina ere. Beraz, kontalariak ikuskizunaren arabera muntatuko du espazioa.
Koldok eszenatokia gehiago lantzen duela erran du Joxe Marik. Ikastetxeko gela eta liburutegietatik haratago joanez zenbaitetan: antzokira nola telebistako platora.
K. Ameztoi: Teknikoki gauza politak egiten dira ere platoetan, hurbiltasuna lortzen da kameraren bitartez. Teknika berriak daude eta ausartu beharra dago hauekin ere. Parisen egindako agerraldiren batean bizi izan dut egoera hori, kamera ondo eramana zen, nire burua pantailan ikusten nuen aldi berean... Baina guk kontatzean teknika ahazten dugu, guk irudimena lantzen eta helarazten saiatu behar dugu, jendeak hori sentitu behar du. Efektuak ere bai, baina trabarik egin gabe.
Antzerkiaren jokoak ipuinaren adierazkortasunean garrantzia bizia dauka, ipuinlariak eta antzezleak bat egiten dute kontalaritzan.
I. Zubizarreta Bitarteko bera erabiltzen dugu aktoreek nahiz ipuin kontalariek. Instrumentu bera dugu, gu baikara instrumentu edo tresna. Gero, formatuak ez dira berdinak antzerkian eta ipuin kontalaritzan...
J. M. Carrere. Kontalariok horrelako eztabaidak izaten ditugu. Irakasleren batek eztabaida hori antzua dela esan dit inoiz. Orduak eta egunak pasa ditzakegu gauza bakoitza definitu ahal izateko. Antzerkia eta kontaketa zehaztuta ere, bakoitzak bere definizioa dauka. Finean, eszenatoki gainean burutzen dugun adierazmoldea da kontalaritza. Italian ez dizute eztabaida gauzatzen utziko ipuinaren tradizioa dela-eta. Artearen komedia dela tarteko, bi generoak, antzerkia eta kontalaritza oso hurbil daude. Dario Fo aktoreak egiten duena asko hurbiltzen da kontaketara. Erdi Aroan kokatutako istorioa bada, demagun, jendearengana iristeko moldea berreskuratzen du Fok. Ikusleak edo entzuleak badaki aurrean kontalaria edo aktorea duen.
K. Ameztoi. Baiki. Antzerkilari izateak laguntzen gaitu ipuingintzan, apainduran, irudiak sortzen. Baina berezi behar dira, norbait antzerkilaria izan daiteke baina kontalaria izateko gaitasunik ez. Gurea beste mundu bat da, kontalariak hitzen bitartez mundu bat sortu behar du.
I. Zubizarreta. Keinu eta mugimenduen bitartez, ez dagoena irudikatzen dugu.
Kontatzeko espazio eta leku ezberdinak daude. Eta horietan badago ipuin kontalariaren jarduna baldintzatzen duena...
J. M. Carrere. Pentsa! Ni tabernan aritzen naiz eta gauza asko ikusten dut: bat-batean aitzur galantarekin sartzen dena, zu ipuina kontatzen ahalegintzen zaren bitartean hizketan dagoena. Halaber, azken hauek isiltzen saiatzen den bitartean trabatzen zaituena edo zure euskara zuzentzen hasten den eroa ere badago.
K. Ameztoi. Ni saiatzen naiz horrelako egoeretan ez kausitzen (Irriak). Publikoaren artean badago denetarik, niri ametsetan gertatzen zaizkit larritasun egoerak: hau ahantzi dudala, beste hori falta zaidala, ez dakit nor mintzo dela...
Eta, bidez bide eta ekinaren ekinez, ipuina moldatu behar hori ere badago.
I. Zubizarreta. Bai, bai, bai... Bukaera adibidez. Nik ez badut unea gustukoa, bada luzatzen edo mozten dut. Liburutegietan aritzen naizenean nire arerioa espazio txikia da... gainera, dudan genioarekin »«Nik ere badut!» dio Joxemarik». Haurrek mingain puntan duten guztia kanporatzen dute, eta denetarik dago: antolatutako taldeak, eskola bateko haurrak... Beti badaude pare bat bere kontuak eta txalapartak ateratzen dituztenak. Hasieran ezin nuen nire ezina agertu, hori izan da nire arerio nagusia. Nire desafioa distantzia hartzen ikastea izan da, umeak nireganatzea, partaide bihurtzea eta gustura bukatzea.
K. Ameztoi. Isiltasuna lortzea izugarria da, lan handia, ume txikiak isiltzeko gakoa isiltasuna erdiestea da, isilik egotea, tente eta tinko, eta berriz hasi...
I. Zubizarreta. Ni lehenago sartzen naiz eszenara, espazioaren jabe egin, eta orduan, haiek sartzen diren heinean, bakoitzarekin, isil-isilik hizketan hasten naiz: "zu eseri hor eta zu beste leku horretan..." Ni hor naizela adieraziz, modu hori errito bihurtzen da, errito landua... Ondoren ipuina hasten naiz kontatzen, haiek kontatzen ari naizela ia konturatu gabe.
J. M. Carrere. Kontua komunikazioa lantzea da eta horretarako egoera egokia bilatu behar da, ezberdina da antzoki batean egon, terraza batean, taberna edo liburutegi batean. Garrantzitsua da adieraztea zu hor zaudela, isilik edo keinuz "nire txanda iritsi da" adieraziz.
Kontalaria betiere, bakardadean bada ere...
K. Ameztoi. Kontalariak badu ere askatasuna »publiko txintxoa bada, Joxe Marik erran bezala (irriak)». Ohitzen gara, ofizioa da gurea. Magia ikuskizuna da, askatasuna helarazten duena. Ipuinak dauzkagu, baina publikoa nolakoa den asmatu behar dugu aldian-aldian. Gertakari bat tarteko ipuina moztu behar bada, moztu, eta erritmoa azkartu behar bada, azkartu. Bakarrik izanagatik askatasun horrek indartzen gaitu.
J. M. Carrere. Lagun batek esaten dit toreroak baino adore handiagoa dugula. Antzerkian aritua naiz eta ipuina kontatzeko unean inpresio handiena jendearen gertutasuna da, antzerkian urrunago duzu jendea. Fokoak tarteko, telebistan bezala-edo, distantzian zaude. Ipuina kontatzean ez dago laugarren pareta, ez du balio zure baitarako bakarrik kontatzeak, publikoari kontatu behar diozu, antzerkian zure baitan egon zaitezke une batez edo bestez, publikoa ignoratuz, kontalaritzan ez. Agertokira atera eta jende guztia zuri begira egote horrek inpresionatzen nau oraindik ere.
I. Zubizarreta. Eta beharrik badela hori, zirrara alegia. Kontalaria izatea askatasunaren ordaina da.