Salamancako paper famatuak Arxiu Nacional de Catalunyara iristen ikusi ditugu berriki, bere etxera, egon behar duten tokira, ongi-etorri pankarta eta guzti. 36ko Gerran euskaldunei kendutako paperek ere etxera itzuli beharko lukete. Baina zein etxetara, ez badugu Artxibo Nazionalik? Kataluniarrek euren Autonomia Estatutua onartu eta berehala jarri zuten martxan artxiboa. EAEn aldiz legealdi honetan sartu du Eusko Jaurlaritzak Artxibo Nazionalaren proiektua bere agendan. Salamancatik etorri beharko luketen dokumentuak ez ezik, Artxibo Nazionalak gure memoria gordetzen duten dokumentuak bildu eta kudeatu beharko lituzke eta, beste artxiboetan dauden dokumentu interesgarrien erreferentziak bildu. Hori guztia ordenatu, kudeatu eta kontsultagai ipinita beteko da Liburutegi Nazionalaren funtzioa.

Historiagileentzat artxiboa lanabes garrantzitsua da eta horregatik tresna horrek ondo funtzionatzea eskatzen dute: «Gaur arte bildu diren fondoak ondo gorde eta kudeatu behar dira; bestetik, dauden hutsuneak betetzen joan behar da; eta azkenik, funtsak osatu eta kudeaketa hobetzeko etengabeko lana egin behar da» dio Josu Chueca historialari eta EHUko irakasleak. Bere esanetan, artxibo zerbitzu zentralizatu batek erosotasuna ekarriko lioke ikertzaileari. Baina beste ondorio garrantzitsuago bat ere izango luke: «Ondare dokumentala ez galtzea».

Kataluniarekiko 30 urte inguruko atzerapenaren zergatiaz galdetuta zera dio historiagileak: «Historiagileok indar gutxi dugu presioa egiteko eta Jaurlaritzak beste lehentasun batzuk izan ditu». Orain arte behintzat, une honetan bere aurrekontuetan Artxibo Nazionalaren sorrera onartua baitauka. Jose Ramon Cruz Mundet, Carlos III Unibertsitateko (Madril) artxibistika irakasle donostiarra ere iritzi berekoa da; ez du borondate politikorik ikusten eta «Katalunian ez bezala, hemen oso presio sozial eta profesional txikia dago».

Arantza Arzamendik Donostiako Udal Liburutegian jardun du luzaro eta 2002tik Eusko Jaurlaritzako Kultur Ondare zuzendari ari da lanean. Eta beste arrazoi bat du Artxibo Nazionalaren proiektuari orain heldu izana azaltzeko: «Dokumentazio administratiboak 50 urteko epea behar du legez historiko bihurtzeko eta, beraz, kontsultagai izateko. Hau da artxibo historikoa sortzeko momentua, orain oinarri sendoa duelako». Atzerapena baino «bide ezberdinak» aipatzen ditu Kataluniako erreferentziaz galdetzean: «1980an Generalitatek bere artxibo administratiboa sortu zuen, eraikin berezian, izaera berezi batekin. Eusko Jaurlaritzak ere bere artxibo administratiboa sortu zuen orduan, Lakuan bertan, Jaurlaritzako zerbitzu bezala, baina kontsultetara irekia, Katalunian izan duen nortasun berezia izan ez badu ere». Kataluniak ez bezala, EAEko lurralde bakoitzak lehenagotik foru artxibo garrantzitsuak dituela gaineratu du.

Josu Chuecaren ustez, ordea, Jaurlaritzak Generalitatek baino arrazoi sendoagoak izan ditu Artxibo Nazionala bultzatzeko: «Jaurlaritzak, frankismoak behartutako erbestean, askoz aktibitate handiagoa izan zuen Generalitatek baino, dokumentazio gehiago sortu zuen, beraz, eta horrek artxiboarentzako oinarri sendoagoa esan nahi du».

Arrazoiak arrazoi, 2010erako, hots, legealdi hau amaitzerako, Artxibo Nazionala abian izango dela dio Ondare zuzendariak: «Amaituta egongo ote den ez dakigu, baina bideratua bai. Oraindik ez dakigu lehendik dagoen eraikin batean ipiniko den edo egoitza berria eraiki beharko den; horrek asko baldintzatuko du epea». Bilbon kokatuko dute eta seguruenik Euskadiko Artxibo Nazionala izango du izena. Historiagileentzat izena gutxienekoa da eta izanari ematen diote garrantzia. Arantza Arzamendik, artxiboak izan behar dituen ezaugarrien artean, bi azpimarratzen ditu. Batetik, teknologia berriak aplikatu behar dira ondare dokumentalen tratamenduan; funtsak digitalizatzea eta sarean erabilgarri jartzea nahitaezkoa bilakatu da. Internet bera dokumentu iturri ikaragarria da: «Hemendik urte batzutara dokumentu historiko izango dira, oso azkar aldatzen dira eta asko gal daiteke. Erronka handia dugu hor», dio Arzamandik.

Beste ardatz garrantzitsu bat artxiboen zabalkunde lanean datza. Gizarteari begira, artxiboak erakunde itxiak izan dira eta, ikertzaileez gain, oso jende gutxi hurbildu izan da bertara. «Artxiboek funtzio bat dute ikerketari begira, baina aisialdian duten funtzioa ere bultzatu behar da», Ondare zuzendariaren esanetan. Genealogiek, esaterako, arrakasta handia dute ikerlari ez direnen artean, norbere herriko historia ezagutzeko ere hurbil daiteke publikoa eta hezkuntzatik, bideratuz gero, ikasleentzat bisitak antola daitezke. Zentzu honetan Cruz Mundetek dio: «Artxiboek arlo historikoaz haratago doan erabilera dute. Dokumentuak ez dira bere balio historikoagatik sortzen, kudeaketarako, froga moduan edo ezagutzarako informazio bezala baizik».

Helburu hauek kontuan hartuta, Jaurlaritzako teknikariak atzerrira begira jarri dira: «Britainia Handiko Artxiboak 90eko hamarkadan berrikuntza sakona egin zuen eta aipatutako erronka horiek bete dituzte. Alemaniako eredua ere interesgarria da guretzat, bertako Landerrek antzekotasuna dutelako gure egiturarekin. Eta, azkenik, Kanadako artxiboak beti izan dira eredugarriak».

Jose Ramon Cruz Mundetek ez du posible ikusten artxibo historiko hori abian jartzea egungo legediarekin. 1990eko Kultur Ondarearen Legeak bere baitan hartzen ditu artxiboak, «baina artikulu gutxi batzutara mugatzen da» Cruz Mundeten esanetan. Horregatik, ezinbestekotzat du Artxiboen Lege bat sortzea. Eusko Jaurlaritzako ordezkariek bat egiten dute iritzi horrekin eta ez dute zalantzarik legeak garapena behar duela. Arantza Arzamendik dioenez, «artxiboei buruzko lege aurreproiektua egitea da legealdi honetako beste erronka bat». Dagoeneko museoei eta liburutegiei buruzko lege aurreproiektuak eginak dituzte. Koldo Ordozgoiti Kultura Saileko Komunikazio arduradunak dio legealdiaren amaieran hiruak lege izatea dutela helburu eta «ezin da ukatu liburutegietako legeak eta artxiboetakoak parekotasun handiak dituztela, beraz, liburutegietan egiten den aurrerapausoa gero artxiboetarako bidea izango da».

Eusko Jaurlaritzaren artxiboa izango da Artxibo Nazionalaren oinarria. 1936-1937 bitarteko epe laburra kenduta, Jaurlaritzaren artxiboa erbestean sortu zen eta itzuli luzea burututa, Hego Euskal Herrian dago egun urte zail haietatik gorde dena -zati bat Sabino Arana Fundazioaren eskuetan dago eta beste bat Eusko Jaurlaritzak du Irargi Ondare Dokumentalaren Zentroan gordeta-. Sabino Arana Fundazioak dagoeneko jakinarazi du Euskal Abertzaletasunaren Agiritegian (Artea) jasota dauzkan Eusko Jaurlaritzaren dokumentuak etorkizuneko Euskadiko Artxibo Nazionalari emango dizkiola. Hala egin zuen 2002an, Generalitataren inguruan zeukan dokumentazioa Arxiu Nacionalari eman zionean.

Baina Artxibo Nazionala izateko bokazioz jaioko denak erakunde horren dokumentazioa baino gehiago bildu eta kudeatu beharko du, Jaurlaritzaren artxibo historiko administratiboa baino gehiago izan beharko du. Horregatik bestelako funtsak izan beharko ditu: alderdi politikoen artxiboak, familietako funtsak... Enpresen artxiboek interes berezia dute Euskal Herrian industrializazioak izan duen garrantzia kontuan hartuta. Familia artxiboei dagokienez, historiagileak beldur dira Artxibo Nazionalaren faltak ez ote duen ekarri asko eta asko galtzea. «Asko galduko ziren seguruenik -dio Ordozgoitik-, egin behar izan duten ibilbideagatik, erbestearen zailtasunengatik, baita garai batean duten garrantzia eman ez zitzaielako ere. Baina beste asko Irargin jaso izan dira». Eta Arzamendik gaineratu du: «Orain baino okerrago egon gara; egun badaude aukerak berme osoz, baldintza betegarriekin, dokumentazio hori norabait helarazteko».

Artxibo Nazionalerako interesgarriak diren hainbat dokumentu beste artxibo batzuetan daude: udal artxiboak, foru artxiboak, elizbarrutietakoak... Lehenago osatutako artxibo historikoak ez hausteko printzipioa jarraituko da. Euskal Herritik kanpo ere artxibo interesgarri mordoa dago: Simancas, Valladolid, Madrilgo Reales Chancillerias... Sevillako Archivo de Indias delakoa adibide esanguratsua da, bertan erregistratzen baitziren Ameriketara zioazen guztiak, euskaldun mordoa barne. Dokumentazio hori oso interesgarria da guretzat, baina, sortu den lekuan, Sevillan du zentzua. Garai batean mikrofilmen bitartez eta egun digitalizazioari esker ordea, originalen erreprodukzioak ere eskura daitezke. Finean, eta Arantza Arzamendiren hitzetan, «Euskadiko Artxibo Nazionalaren azken helburua euskal memoria biltzen duen dokumentazioa jaso eta Interneten eskaintzea izango da». Aipatutako funtsetara joaz, aurreikusitako lan guztia betez, apurka-apurka, eraikiko da gure memoriaren etxea.