Egin ARGIAkoa

Gizartea Ingurumena Politika Ekonomia Kultura Euskara Feminismoa Hezkuntza Nazioartea Iritzia

asteazkena 2024ko abenduaren 18an

Patri Urkizu: «Kanta batentzat inportanteena egilea nor den ahaztea eta herriko bilakatzea da»

Pilar Iparragirre

2021eko uztailaren 27an

Inprimatu

Zergatik aukeratu zenuen balada hitza zure saio honen izenbururako?

Badira euskaraz beste zenbait hitz: eresiak, erromantzeak, kantoreak... Pixka bat frantsestuak direnek konplentak esaten diete, konplenta dolorosak, Julen Lekuonak esan ohi zuen bezala asko urkaberako kantak direlako. Baina baladak ere badira. Eta liburuaren lehendabiziko kapituluan jartzen ditut hitzak beren artean eztabaidatzen: zergatik hau, eta huraxe zergatik ez; nork noiz nola erabili izan duen hitz bat eta zer arrazoiengatik. Nolanahi ere, nazioarteak eta orain erromantze horiei buruz gehien ikertzen saiatzen direnek balada hitza erabiltzen dute. Adolfo Arejitak ere horrela deitu zien orain dela hamar urte argitaratutako liburuan eta nik ere hitz horri heldu diot saiotxo honetan.

Zer dira baladak?

Istorioak bertsotan eta kantatuak. Baladetan, bat-batean istorioaren barnean sartzen zara. Ez duzu deskripzio handirik behar gizonak eta emakumezkoak elkarrekin eztabaidatzen ikusteko, eta askotan bukaera tristea izaten dute. Horietan kontalaria agertzen da, bai hasieran, bai bukaeran, istorioa urruntasunean utziz, hodei artean bezala, gehiegi argitu gabe. Nik argitasun pittin bat eskaini nahi izan dut, suziria jarri kanta horien nondik norakoak argitzen saiatuz.

Ezer baino lehen, kanta apokrifoak ikertu dituzu...

Bai. Adibidez, Leloren kanta, euskaldunak eta erromatarrak haien artean gerran ibiltzen zirenekoa; azken batean, kanta hori ez zelako erromatarren garaian kantatzen, XVI. mendean eruditu batzuek asmatu zuten. Kantako "Lekobide" teatrogileek pertsonaia inportante gisa aurkeztu zuten XX. mende hasieran, Bizkaiko jaun bezala. XVI. mendeko testua aztertuz gero, kontua da Lekobide ez zela pertsona bat, aditza baizik. Baladak zioen Augusto erromatar enperadorea zela mundu guztiko jauna, "lekobide" -alegia, salbu- Bizkaiko. Gero norbaitek esango zuen: Lekobide Bizkaikoa, eta jada asmatua dago, kito! Horrelako gauzak askotan gertatu izan dira gurean. Annibalen kanta Xahok eta Hiribarrenek asmatua da. Eta Altabiscarreko kanta, Errolan eta hori guztia. Hor badago pastoral bat ere askotan antzeztu izan dena, eta bukaeran Errolan hil egiten dena, euskaldunek edo mairuek -auskalo nortzuk izango ziren- jaurtikitako harriak gainean dituela. Hori ez zen noski VIII. mendean asmatu, gertaera jazotako unean. XIX. mendean kazetari saltsa-maltsari batek asmatu zuen, lehenik frantsesez, eta gero Louis Duhaldek euskaratu zuen, euskara nahiko kaskarrean gainera. Kazetari honek beste balada batzuk ere asmatu zituen, hala nola Urthubiako alhaba eta Gainkoak (sic) deizula egun on.

Hori guztia salatzen ahalegindu al zara zure lan honetan?

Bai eta baita ere esaten antzerkirako iturri izan direla. Egia da batzuek zorrotzegi kontsideratu izan dituztela kanta apokrifo hauek, adieraziz ea zer arraiotarako balio duten asmakizun horiek benetako historiarako. Gaur egungo ikerleek begirunez ikusten dituzte, nire ustez, zeren esaten dute herri txikietan asmakizun hauek -eta asmakizun asko izan ziren Ingalaterran ere- hizkuntza eta kultura berpizteko eta duintze bidean jartzeko oso baliagarriak izan direla. Eta nik uste dut euskal teatroaren historian dudarik gabe istorio hauek beste dimentsio bat hartu dutela, eta horregatik uste dut interesgarri direla, dudarik gabe.

Hala ere, baladen nondikakoei ere ematen diezu astinaldirik...

Eta horretarako egin behar izan dudana da beste literaturetako poemak, baladak eta bertsoak ikusi, eta euskarazkoekin konparatu, ea zer ikustekorik bazuten. Ea haien ama, aita edo lehengusua ziren, edo zer nolako harremana zuten. Iparraldeko baladak aztertu ditut batez ere, eta ohartu naiz badirela berdin-berdintsuak, gai bera erabiltzen dutenak katalanez, portugesez, gaztelaniaz, frantsesez, gaskoinez, italieraz, ingelesez eta alemanez ere. Horietan gutxienez.

Hizkuntza batetik bestera, alderik ez al dute?

Egia da antzekotasuna dutela, eta baita euskaratzerakoan ere, balada horiek moldatu zituen poetak bere xarma eta grazia erantsi zien eta. Hori garbi dago. Adibidez, Hirur kapitainak, Neska ontziratua, Orein bilakatu neska -pentsa zer polita izan litekeen teatrorako gai bezala!-, Egun bereko alargüntsa... garbi dago horiek guztiak eta askoz gehiagok badutela beren jatorria, eta askotan moldatzaileak jatorri hori ezkutatu egin duela, baina egia da baita ere euskaraz egin dituela, eta gainera momentu batean hark egindakoa herriak bereganatu egin duela, berea balitz bezala abestuz. Eta hori da kanta batentzat inportanteena: egilea zein den ahaztea eta herriko bilakatzea.

Zentsura ere jasan omen dute baladek...

Jakina! Eta baita txukuneria ere. Hor beti izan baitira apaiz batzuk biltzaile: Azkue, Barbier, Lafitte... Eta horiek beti, batzuetan garbizalekeriagatik, hitzak aldatu izan dituzte. Esate baterako, "bestitu" agertzen bazen, "jantzi" jarriko zizuten, hasierako baladen grazia propioa saihestuz. Esate baterako, Triste bizi naiz eta... kantuari, Santiago Onaindiak noizbait egin zuen bezala, triste hitza borratu eta "hits" jarriko bagenio bezala. Baina horiez gain, baziren kenketak ere, ze gordinkeria batzuk kentzen saiatzen ziren. Eta eransketak ere egiten zituzten. Hau da, agian kanta zaharrak ez zuen inolako moralismorik, eta Lafittek edo dena delakoak hartu, eta apaizen azken hitza eransten zion.

Nolakoa izan da kanta zahar hauen zabalkundea?

Bertso paperen bidezkoa. Gogoan dut gazte garaian Hernanira joaten ginenean dantzara, han ikusten genituela, tren geltokitik gora, bertsolariak bertso paperak saltzen. Hori oso arrunta izan da Euskal Herrian. Frantsesez feuilles volantes deitu izan dira, gaztelaniaz pliegos sueltos, portugesez folhetos de feira... Zergatik? Feriaz feria saltzen zituztelako! Zabalkunde honekin aldaketa asko ere izan dituzte baladek. Adibidez, XIX. mendeko eskuizkribu batek "kopla bitchiak" zioen eta oraingo kantariek "kobla bikiak" abesten dute. Yo nací dentro de Ronda famatua ere denborarekin Yo nací entre las ondas bilakatu zen. Horrelako adibide asko eskaintzen ditut liburuan.

Idazle emankorra

Patri Urkizu (Lezo, 1946) Filologia Erromanikoan lizentziatua eta Euskal Filologian doktore dugu. Gaur egun Euskal Hizkuntza eta Literaturako irakasle titularra da UNEDen. Poesia eta narratiba landu ditu, baina batez ere saiakera alorrean eta testu zaharren argitalpenean ahalegindu da, Joan Perez de Lazarragarren Dianea & Koplak delarik bere azken ekarria esparru horretan. Nolanahi ere, makina bat lan dauzka argitaraturik. Besteak beste, Sekulorum sekulotan (1975) eta Nola Kursaal berria suntsitu zen (1984) narrazioak; Etsipenez, Jon Chahoren memorioizunak (1984) nobela; Dorrejiko kanta (1977) eta Zeren azken finean (1994) poesia liburuak; Literatura eta kritika (1970), Euskal teatroaren historia (1975), Astolasterrak (1984), Euskal antzerkia (1984), Zuberoako irri teatroa (1989) Bertsolaritzaren Historia (1991n argitaratutako 2 liburuki) saioak; 1987an argia ikusi zuen Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798), Anton Abadía. 1810-1897 biografia, Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzerkia (2004), eta Andima Ibiñagabeitiaren zein Jon Miranderen gutunak.

ASTEKARIA

2024. zenbakia

2006ko urtarrilaren 22a

Irakurrienak

Matomo erabiliz

Mezu kristaurik gabeko Gabon kantak, ikastetxe ugariren aukera

Mikel Garcia Idiakez

Urretxindorra Ikastola sexu abusuen “konplize” dela salatu dute

Leire Ibar

Nola egiten da bi ikastetxeren fusioa?

Mikel Garcia Idiakez

Eskolako jaialdiak ere, mugikorrik gabeko arnasgune?

Mikel Garcia

“Amerikak asko eman dit, baina nik ere asko eman diot Amerikari”

Mara Altuna Díaz

Azkenak

2024-12-18 | Josu Narbarte Hernandez

Denboraren harrizko gurpila Iruñeko katedralean

"Pictura est laicorum literatura", utzi zuen Umberto Ecok idatzita, Il nome della rosa eleberrian. Irudien bidez mintzatzen da herria, hitzez baino maizago. Artearen funtzio narratiboa nabarmena da Erdi Aroko irudietan, egungo begiekin zail gerta daitekeen arren haiek... [+]

2024-12-18 | ARGIA | Bizi Baratzea

3x05: Gazte baratzezainarekin azelgak biltzen | Iñaki Intxausti

MULTIMEDIA - Egonarria

2024-12-18 | Jon Torner Zabala | Asier Iturralde Sarasola

Sare sozialak

X utzita, nora joko dugu orain?

“eXodoa” gertatzen ari da egunotan sare sozialetan. Erabiltzaile ugarik X plataforma uztea erabaki –Elon Musk enpresariaren eskutik izandako eboluzio “toxikoaz” kokoteraino– eta Mastodon edota Bluesky-ra egin dute jauzi. Proiektu horiei begira... [+]

2024-12-18 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Ertzaintzaren euskarazko arreta bermatzeko eskatu dio Arartekoak Jaurlaritzari

Ertzain patruila batek hizkuntz tratu desegokia eman diela salatu dute Donostiako bi herritarrek. Isuna jaso zuten, behin eta berriz euskaraz artatuak izateko eskatu ondoren. Arartekoak kargu hartu dio Ertzaintzari.

2024-12-18 | Diana Franco Eguren

Teknologia

Oinak lurrean

Interneten Willow hitza bilatzerakoan oraindik txikitan ikusi nuen pelikula baten izenburua agertzen da. Fantasiaz beteriko pelikula hartan, Willow izeneko gizon txiki batek, protagonistak, mundua eraldatu zuen, erresuma zapaltzaile batetik herritarrak askatuta. Google-k Willow... [+]

2024-12-18 | Uxue Apaolaza Larrea

Materialismo histerikoa

Zuentzat

Araiak esan dit zuei idazteko. Esan dit, utzi baino lehen (aurten egingo dut), nire testu bat eraman nahi dizuela, nik ez dizuedala inoiz eraman, eta merezi duzuela, harro sentituko zaretela nitaz. Ezin da horrelako aukera bat galtzen utzi. Ez dakit jada esan ez dizuedan zer... [+]

2024-12-18 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Analisia

Katxondeoa gizonena da

2024-12-18 | Urko Apaolaza Avila

Datu zentro erraldoia Araban

2024-12-18 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Idorrak dira munduko lurren %40

2024-12-18

Frantzia frantsesez bakarrik

2024-12-18 | Eneko Gorri Gantier

Kilometro zero

Berriki Pierre Carles dokumental egile engaiatuaren azken lana ikusteko aukera izan dut. Guérilla des FARC, l'avenir a une histoire (FARC gerrilla, etorkizunak historia du) du izena eta Kolonbian mende erdi baino gehiago iraun duen gatazka armatuaren kontakizun... [+]

2024-12-18 | Arantza Gutierrez Paz

Alerta laranjak

Valentziako tanta hotzaren kudeaketa txarrak aldaketa ekarri du muturreko eguraldiagatik izan daitezkeen alerten inguruan, “neguko” lehenengo denboraldian agerian geratu den bezala. Hego Euskal Herrian ibaiek gainezka egingo zutelako mehatxuaren aurrean, hainbat... [+]

2024-12-18 | Katixa Dolhare-Zaldunbide

Jendetasun zolatik, Kittof gogoan

Kaosean sartuak gara. Hori erran digute hedabide frantsesek, legebiltzarrak gobernua erorarazi duelarik abenduaren 4an. Kaos politiko, instituzional, sozial, ekonomikoaren zirimolak infernuko sarabandan bahituko gaituelako izua zainetara isurtzen hasia zaigu denoi. Zer komedian... [+]

2024-12-18 | Jesús Rodríguez

Borroka aro berria Herrialde Katalanetan

2011. urtean M-15eko mugimendu indartsua lehertu zen, Kataluniako Gobernua ataka estuan jarri zuena. Besteak beste, orduko hartan Polizia Bartzelonako Katalunia plazako kanpaldi suminduari oldartu zitzaion, eta parlamentua setiatu zuten ekintzaileek, Artur Mas presidentearen... [+]

2024-12-18 | Miel Anjel Elustondo

Izar Mendiguren. Saltsa berrietan beti

“Ni euskaraz bizitzeak ez du esan nahi beste hizkuntzei eta kulturei ateak ixtea”

Aiaraldea Komunikabidea sortu zuten lehen, eta Faktoria gero. Laudion dute egoitza, eta bertan ari da lanean
Izar Mendiguren. Kazetari, bertsolari, musikari, militante... Ipurdi batez eserleku bi ezin estali litezkeela dio esaerak, baina hori baino handiagoa da Mendigurenen... [+]

Eguneraketa berriak daude