Egin ARGIAkoa

Gizartea Ingurumena Politika Ekonomia Kultura Euskara Feminismoa Hezkuntza Nazioartea Iritzia

osteguna 2024ko abuztuaren 22an

Patri Urkizu: «Kanta batentzat inportanteena egilea nor den ahaztea eta herriko bilakatzea da»

Pilar Iparragirre

2021eko uztailaren 27an

Inprimatu

Zergatik aukeratu zenuen balada hitza zure saio honen izenbururako?

Badira euskaraz beste zenbait hitz: eresiak, erromantzeak, kantoreak... Pixka bat frantsestuak direnek konplentak esaten diete, konplenta dolorosak, Julen Lekuonak esan ohi zuen bezala asko urkaberako kantak direlako. Baina baladak ere badira. Eta liburuaren lehendabiziko kapituluan jartzen ditut hitzak beren artean eztabaidatzen: zergatik hau, eta huraxe zergatik ez; nork noiz nola erabili izan duen hitz bat eta zer arrazoiengatik. Nolanahi ere, nazioarteak eta orain erromantze horiei buruz gehien ikertzen saiatzen direnek balada hitza erabiltzen dute. Adolfo Arejitak ere horrela deitu zien orain dela hamar urte argitaratutako liburuan eta nik ere hitz horri heldu diot saiotxo honetan.

Zer dira baladak?

Istorioak bertsotan eta kantatuak. Baladetan, bat-batean istorioaren barnean sartzen zara. Ez duzu deskripzio handirik behar gizonak eta emakumezkoak elkarrekin eztabaidatzen ikusteko, eta askotan bukaera tristea izaten dute. Horietan kontalaria agertzen da, bai hasieran, bai bukaeran, istorioa urruntasunean utziz, hodei artean bezala, gehiegi argitu gabe. Nik argitasun pittin bat eskaini nahi izan dut, suziria jarri kanta horien nondik norakoak argitzen saiatuz.

Ezer baino lehen, kanta apokrifoak ikertu dituzu...

Bai. Adibidez, Leloren kanta, euskaldunak eta erromatarrak haien artean gerran ibiltzen zirenekoa; azken batean, kanta hori ez zelako erromatarren garaian kantatzen, XVI. mendean eruditu batzuek asmatu zuten. Kantako "Lekobide" teatrogileek pertsonaia inportante gisa aurkeztu zuten XX. mende hasieran, Bizkaiko jaun bezala. XVI. mendeko testua aztertuz gero, kontua da Lekobide ez zela pertsona bat, aditza baizik. Baladak zioen Augusto erromatar enperadorea zela mundu guztiko jauna, "lekobide" -alegia, salbu- Bizkaiko. Gero norbaitek esango zuen: Lekobide Bizkaikoa, eta jada asmatua dago, kito! Horrelako gauzak askotan gertatu izan dira gurean. Annibalen kanta Xahok eta Hiribarrenek asmatua da. Eta Altabiscarreko kanta, Errolan eta hori guztia. Hor badago pastoral bat ere askotan antzeztu izan dena, eta bukaeran Errolan hil egiten dena, euskaldunek edo mairuek -auskalo nortzuk izango ziren- jaurtikitako harriak gainean dituela. Hori ez zen noski VIII. mendean asmatu, gertaera jazotako unean. XIX. mendean kazetari saltsa-maltsari batek asmatu zuen, lehenik frantsesez, eta gero Louis Duhaldek euskaratu zuen, euskara nahiko kaskarrean gainera. Kazetari honek beste balada batzuk ere asmatu zituen, hala nola Urthubiako alhaba eta Gainkoak (sic) deizula egun on.

Hori guztia salatzen ahalegindu al zara zure lan honetan?

Bai eta baita ere esaten antzerkirako iturri izan direla. Egia da batzuek zorrotzegi kontsideratu izan dituztela kanta apokrifo hauek, adieraziz ea zer arraiotarako balio duten asmakizun horiek benetako historiarako. Gaur egungo ikerleek begirunez ikusten dituzte, nire ustez, zeren esaten dute herri txikietan asmakizun hauek -eta asmakizun asko izan ziren Ingalaterran ere- hizkuntza eta kultura berpizteko eta duintze bidean jartzeko oso baliagarriak izan direla. Eta nik uste dut euskal teatroaren historian dudarik gabe istorio hauek beste dimentsio bat hartu dutela, eta horregatik uste dut interesgarri direla, dudarik gabe.

Hala ere, baladen nondikakoei ere ematen diezu astinaldirik...

Eta horretarako egin behar izan dudana da beste literaturetako poemak, baladak eta bertsoak ikusi, eta euskarazkoekin konparatu, ea zer ikustekorik bazuten. Ea haien ama, aita edo lehengusua ziren, edo zer nolako harremana zuten. Iparraldeko baladak aztertu ditut batez ere, eta ohartu naiz badirela berdin-berdintsuak, gai bera erabiltzen dutenak katalanez, portugesez, gaztelaniaz, frantsesez, gaskoinez, italieraz, ingelesez eta alemanez ere. Horietan gutxienez.

Hizkuntza batetik bestera, alderik ez al dute?

Egia da antzekotasuna dutela, eta baita euskaratzerakoan ere, balada horiek moldatu zituen poetak bere xarma eta grazia erantsi zien eta. Hori garbi dago. Adibidez, Hirur kapitainak, Neska ontziratua, Orein bilakatu neska -pentsa zer polita izan litekeen teatrorako gai bezala!-, Egun bereko alargüntsa... garbi dago horiek guztiak eta askoz gehiagok badutela beren jatorria, eta askotan moldatzaileak jatorri hori ezkutatu egin duela, baina egia da baita ere euskaraz egin dituela, eta gainera momentu batean hark egindakoa herriak bereganatu egin duela, berea balitz bezala abestuz. Eta hori da kanta batentzat inportanteena: egilea zein den ahaztea eta herriko bilakatzea.

Zentsura ere jasan omen dute baladek...

Jakina! Eta baita txukuneria ere. Hor beti izan baitira apaiz batzuk biltzaile: Azkue, Barbier, Lafitte... Eta horiek beti, batzuetan garbizalekeriagatik, hitzak aldatu izan dituzte. Esate baterako, "bestitu" agertzen bazen, "jantzi" jarriko zizuten, hasierako baladen grazia propioa saihestuz. Esate baterako, Triste bizi naiz eta... kantuari, Santiago Onaindiak noizbait egin zuen bezala, triste hitza borratu eta "hits" jarriko bagenio bezala. Baina horiez gain, baziren kenketak ere, ze gordinkeria batzuk kentzen saiatzen ziren. Eta eransketak ere egiten zituzten. Hau da, agian kanta zaharrak ez zuen inolako moralismorik, eta Lafittek edo dena delakoak hartu, eta apaizen azken hitza eransten zion.

Nolakoa izan da kanta zahar hauen zabalkundea?

Bertso paperen bidezkoa. Gogoan dut gazte garaian Hernanira joaten ginenean dantzara, han ikusten genituela, tren geltokitik gora, bertsolariak bertso paperak saltzen. Hori oso arrunta izan da Euskal Herrian. Frantsesez feuilles volantes deitu izan dira, gaztelaniaz pliegos sueltos, portugesez folhetos de feira... Zergatik? Feriaz feria saltzen zituztelako! Zabalkunde honekin aldaketa asko ere izan dituzte baladek. Adibidez, XIX. mendeko eskuizkribu batek "kopla bitchiak" zioen eta oraingo kantariek "kobla bikiak" abesten dute. Yo nací dentro de Ronda famatua ere denborarekin Yo nací entre las ondas bilakatu zen. Horrelako adibide asko eskaintzen ditut liburuan.

Idazle emankorra

Patri Urkizu (Lezo, 1946) Filologia Erromanikoan lizentziatua eta Euskal Filologian doktore dugu. Gaur egun Euskal Hizkuntza eta Literaturako irakasle titularra da UNEDen. Poesia eta narratiba landu ditu, baina batez ere saiakera alorrean eta testu zaharren argitalpenean ahalegindu da, Joan Perez de Lazarragarren Dianea & Koplak delarik bere azken ekarria esparru horretan. Nolanahi ere, makina bat lan dauzka argitaraturik. Besteak beste, Sekulorum sekulotan (1975) eta Nola Kursaal berria suntsitu zen (1984) narrazioak; Etsipenez, Jon Chahoren memorioizunak (1984) nobela; Dorrejiko kanta (1977) eta Zeren azken finean (1994) poesia liburuak; Literatura eta kritika (1970), Euskal teatroaren historia (1975), Astolasterrak (1984), Euskal antzerkia (1984), Zuberoako irri teatroa (1989) Bertsolaritzaren Historia (1991n argitaratutako 2 liburuki) saioak; 1987an argia ikusi zuen Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798), Anton Abadía. 1810-1897 biografia, Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzerkia (2004), eta Andima Ibiñagabeitiaren zein Jon Miranderen gutunak.

ASTEKARIA

2024. zenbakia

2006ko urtarrilaren 22a

Irakurrienak

Matomo erabiliz

‘Txina komunismoaren aurretik’ ikuskizuneko sektaren atzean dagoen kuxidadea

Mikel Aramendi

Amazon, Israelgo armadaren informazio biltegi amaigabea

El Salto-Hordago

Euskal preso politikoei espetxe politika arrunta aplikatzeko eskatu dio Sarek Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Giza Eskubideen Sailari

Manex Usarralde Garmendia

Eneko Etxeberria: “Hitz bakarrean, inpunitatea bilatzen du Gobernuak”

Euskalerria irratia

Soro bat, zoro bat

Behe Banda

Efemeridea: 30 maki espainiarrek, Frantziako erresistentziako lau kiderekin, 1.300 gizonez osatutako armada naziaren zutabea garaitu zuten

ARGIA

Azkenak

2024-08-21 | Manex Usarralde Garmendia

Euskal preso politikoei espetxe politika arrunta aplikatzeko eskatu dio Sarek Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Giza Eskubideen Sailari

"Jarrera proaktiboagoa" eskatu dio Eusko Jaurlaritzaren Justizia Sail berriari Sarek, abuztuaren 20an egindako prentsaurrekoan. Espetxeetako normalizazioa "oraindik urruti" dagoela salatu dute, ikusita 148 presoetatik "ehun preso baino gehiago" egon... [+]

2024-08-21 | Julen Ugartemendia Carcedo

Energia-enpresa nagusiek biodibertsitateari eragindako kalteen %47 ezkutatzen dute, EHUren ikerketa baten arabera

"Irudia zuritzeko" estrategiak erabiltzen dituzte energia arloko enpresa nagusiek. Ekintza positiboak azpimarratu eta inpaktu negatiboa "estaltzen" dutela ondorioztatu du ikerketan parte hartu duen EHUko doktoregai Goizeder Blancok.

2024-08-21 | ARGIA

Udaltzaingoak kaleko saltzaileekin duen “jarrera oldarkor eta bortitza” salatu dute Bilboko konpartsakideek

Udaltzaingoaren azken egunotako "gehiegikerien" aurrean, Bilboko Konpartsen Federazioak elkartasuna adierazi die manteroen kolektiboko lagunei, Areatzan egindako elkarretaratzean.

2024-08-21 | Euskalerria irratia

Eneko Etxeberria: “Hitz bakarrean, inpunitatea bilatzen du Gobernuak”

Maiatzaren 30ean Nafarroako Gobernuak zenbait biktimaren aitortza egin zuen eta senitartekoek Sekretu Ofizialen Legea bertan behera uzteko eskatu zuten. Horien artean, Mikel Zabalza eta Mikel Arregiren familiak. ‘Naparraren’ anaiak ere egina du eskaera hori. Eneko... [+]

2024-08-21 | Maru

“Zaintza, erdigunean”: tiro, pun

2024-08-21 | Aitor Irigoien Odriozola

Gure selekzioa debekatzen duen selekzioa animatzen

2024-08-21 | Urko Apaolaza Avila

Ibilbide dekolonialak (IV)

Ibaizabal: tximinien giza elikagaia

2024-08-21 | Josu Iraeta

Nora goaz, edo ez goaz?

2024-08-20 | Julen Ugartemendia Carcedo

AEBek diote Israelek onartu duela “trantsizio proposamena”, baina Hamasek kritikatu du baldintzak aldatu dituztela

Hamasek salatu du talde islamistak aurretik onartutako akordio proposamenetan Israelgo lehen ministro Netanyahuk baldintza berriak jarri dituela. Iran su-etenaren alde agertu da, baina Israel “zigortzeko eskubidea” aipatu dute, uztailaren 31n Hamaseko buruzagi Ismail... [+]

2024-08-20 | Manex Usarralde Garmendia

Emazteari eraso zion ertzainak tratu txarrak ea lehenagotik ematen zizkion ikertzen ari da Fiskaltza

Ertzaina emakume bezala erregistratu zen Trans Legearen bitartez, baina inori ez zion aldaketaren berri eman. Fiskaltzak uste du indarkeria matxista leporatzetik libratzeko asmoarekin aldatu zuela sexuz.

2024-08-20 | Montserrat Auzmendi del Solar

Adimena eta sentsibilitatea

2024-08-20 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Kongok espero du tximino baztangari aurre egiteko adina txerto emango dizkiola Mendebaldeak

Kongoko Errepublika Demokratikoa ari da gehien jasaten tximino baztanga edo mpox-en epidemia. Urtea hasi zenetik 16.700 kasu atzeman dituzte, eta ia 600 pertsona zendu dira herrialdean; gehien-gehienak, haurrak.

2024-08-20 | Julen Ugartemendia Carcedo

Hainbat gizon atxilotu dituzte asteburuan indarkeria matxistagatik

Tuteran 30 urteko gizon bati 23 urteko bikotekideari erasotzea leporatu diote, eta Ondarroan 31 urteko gizon bati lankide bati ukituak egitea, herriko osasun etxean. Bilboko jaietan bi sexu eraso salatu dituzte, eta Donostian 20 urteko gizon bat atxilotu dute, hiriaren... [+]

2024-08-20 | ARGIA

Osakidetzan tratamenduari ekin nahi dioten transek psikiatriatik pasa behar dutela salatu dute

Hainbat kolektibok salatu du Gurutzetako ospitaleko Genero Identitatearen Unitatean arreta jasotzen duten transei lehen harrera psikiatrikoko profesionalek egiten dietela, horrek transak patologizatzen dituela eta harrera endokrinoak egin beharko lukeela. Harrera endokrinoak... [+]

2024-08-20 | Euskal Irratiak

Bigarren etxebizitzen kontrako aldarria entzun da Miarritzen

Etxebizitzen %20 baino gehiago jadanik bigarren etxebizitzak dira Ipar Euskal Herrian. Larrialdi klimatikoaz sentsibilizatzeko lau hilabetez, Nantesetik abiatu Alternatiba txirrindula itzulia, kostaldean zen aste buruan.

Eguneraketa berriak daude