Timo Riiho (Madrilgo Suomiar Institutuko zuzendaria): «Suomiera eta suediera, biak dira ofizial: %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak»


2021eko uztailaren 19an

Timo Riiho (kotka, Suomi, 1950) irakaslea erraz antzean mintzo da euskaraz. "Garai batean hobeto", dio. Praktikatzeko aukera handirik ere ez du, Madrilen. Gasteizen izan zen azaroan EHUk gonbit eginik, suomieraren historia eta egoerari buruz hitzaldia egiten, euskaraz eta gaztelaniaz. Bateko Suomi eta suomiera, besteko Euskal Herria eta euskara, adarrik adar jardun genuen, txepetxa adarrean saltokako ibileran.

Suomi ala Finlandia, nola jardun behar dut?
Neuk baneki! Ez dakit. Batzuetan Suomi, besteetan Finlandia... Inork ez du Suomi hitza ezagutzen. Nik neuk ere, hitzaldia egin nuen joan den azaroan Gasteizen, eta «Finlandiako kasua» nuen jarrita izenburuan. Hori esanagatik, esan behar dut testuaren barnean zera irakurri nuela, alegia, «suomiera hizkuntza fino-hungariar bat da». Zeuei dagokizue terminologia erabakitzea. Niri, hango berri ematea dagokit, ez besterik.

Gogoan dut Eibarren zinela 1984an, Eibarko kongresuan, Euskaltzaindiak antolaturik...
Bai. Zahartuta nago... Egia da. Guztiok zahartzen gara.

... Hitzaldia egin zenuen orduan ere, eta Suomiko egoera azaldu, ondoan Txillardegi zenuela. Hitzaldi hartantxe entzun genuen lehenengo aldiz «Suomi» hitza. Eta «suomiera», jakina. Ikasi genuen.
Txillardegik ez du besterik erabiltzen.

Guk ere ikasi genizun esaten.
Hortaz, ez dago dudarik. «Suomi» eta «suomiera» hitzak erabiliko ditugu. Guk geuk ere horiexek erabiltzen ditugu.

Zer dela eta azaldu zinen Eibarko kongresu hartara? Nondik sortu zinen?
Txillardegiren kontuak. 1980an Arantzazun ari nintzen, euskara ikasten. Garai hartan ezagutu nuen Txillardegi. Handik lau urtera, Eibarko kongresua antolatu zutenean, gonbidatu egin ninduten, Txillardegi tarteko.

Euskara ikasi zenuen, beraz.
Bai, Arantzazun, baina irakasleak ez nituen fraide. Meza entzutera joaten nintzen igandeetan. Aita Gandiaga, aita Villasante, aita Lasa... denak ezagutu nituen. Orain hilda daude hirurak baina. Kontua da Suomin bizi nintzenean euskara ikasteko toki baten bila jardun nuela. Telefonoa hartu eta, azkenean, bi aukera izan nituen: Lazkao eta Arantzazu. Eta honaxe joan nintzen, Arantzazura, hiru hilabeteko ikastaroa eginez, murgiltze sisteman. Euskara besterik ez. Ulibarri euskaltegia zen antolatzaile. Harrezkero, zertxobait galdu egin dut euskara, ez dut eta praktikatzen.

Madrilen ez duzu aukera handirik.
Ez Madrilen, ez Suomin. Arantzazuko hiru hilabeteak igarota, gaztelaniaz baino hobeto mintzatzen nintzen euskaraz. Orain alderantziz da.

Hizkuntzalaritzak jarri zintuen euskararen bidean, oker ez banago.
Bai. Europako hizkuntzarik bereziena da euskara. Ez du inorekin harremanik. Misterio bat da haren jatorria. Hizkuntzalari batentzat, hori oso interesgarria da. Are gehiago, tentazio bat! Beste alde batetik, Euskal Herria bera dago. Hizkuntzarekin ikustekorik ez duen kontua, alegia...

Esan ezazu esan nahi duzuna.
Mundu guztiak ezagutzen du ETA. Eta hori ere beste misterio historiko bat zen orduan. Herri oso berezi bat, hizkuntza berezi bat zuena. Nik ez nion tentazioari eutsi. Alderantziz, Adan eta Ebak bezala egin nuen: kosk sagarrari!

Euskarak duen aditz laguntzailearen miresle zarela jakin dizut.
Zoragarria da. Euskal aditza ikaragarria da! Hizkuntzalari batentzat, zoragarria. Hori ikasteko hamar urte behar dira. Zuk txikitan ikasiko zenuen, baina arrotz batek hainbat urte behar ditu euskal aditz laguntzailea ondo ikasteko. Konplikatua da, baina zoragarria aldi berean: sistema perfektua da. Horrekin batera, euskararen arkaikotasuna ere ikaragarri maite dut. Europako historiaurrera jo behar dugu euskararen berri izateko. Berdin, gure kasuan; suomieraren kasuan, esan nahi dut, nahiz eta zuek gu baino aitzinakoago zareten. Euskara ikastea, Europako historiaurrean sartzea da. Zoragarria.

Hizkuntzalari ala arkeologo zara zu?
Hizkuntzalaria, baina hizkuntzen historiaurrea maite dut batez ere.

Nik dakidala, salbuespen zara Suomin. Alegia, euskarari zuk beste opa dionik gutxi dira bazterretan.
Askorik ez, baina bat baino gehiago bagara. Hiruzpalau aldiz eman dut euskarari buruzko ikastaroa Helsinkin. Ikasle asko nituen. Txillardegi ere bizpahiru aldiz egona da Suomin, eta nire ikastaroetan parte hartu zuela gogoratzen naiz. Orain, berriz, euskarazko eskolak laguntzen ditu Eusko Jaurlaritzak.

Eta alderantziz? Bada euskaldunik Suomiko egoeraren berri duenik?
Bai, Euskadi-Suomi elkartea ere bada. Gazteak dira, eta seme-alabak ere badituzte, euskara eta suomiera hitz egiten dutenak. Oso gauza polita da. Joseba Ossa, Joxefran Izpizua eta beste. Suomieraz ere badakite horiek.

Joxefran Izpizuak Rax Rinnekangasen narrazio bat itzuli zuen euskarara: Ilargia ihesi, oso lan ederra. Joseba Ossak eta Mia Rissanen-ek, berriz, Pello Lizarralderen Un ange passe itzuli zuten suomierara. Joseba Ossak, bestalde, Finlandiako ipuin eroa eta Inari, Laponiako lore idatzi zituen. Gutxi, baina ekinak, horratik!
Bai. Ez nekien hori dena, baina ez dira geldi egotekoak, bistan da.

Madrilen ari zara, Suomiko Institutuaren zuzendari karguan. Gaztelania ikertzera, euskararen bidetik heldu zinela irakurri dizut. Horrela al da?
Ez, ez da egia. Garai bertsuan bai, hori bai. Madrilgo unibertsitatean ari nintzen, Complutensean, Rafael Lapesa irakasle nuela. Gaztelaniaren historiari buruz hitz egin zigun sasoian, euskarak gaztelanian izan duen eragin historikoa azaldu zigun. Horren ondorioz hasi nintzen euskara aztertu eta ikasi nahian.

Nola hartzen dute Madrilen zure euskara zaletasuna?
«Nondik sortu da hau?» esanez bezala begiratzen didate. Zer edo zer arraro naiz haien arabera. Hori ez zait gustatzen. Nire lagunak jakinaren gainean daude. Badakite euskaltzale naizela. Baina, gainerakoan, ez dut aldarrika egiten. Madrilen ez dute Euskal Herria ulertzen, ezta Katalunia ere. Ez dute ulertzen, eta onartu ere ez. Ni arrotza naiz Madrilen.

«Ez dute ulertzen, eta ez dute onartzen».
Ez, madrildarrek zera nahi dute, euskaldunak eta katalanak Espainiakoak izatea. Bestalde, ez dute nahi. Nahi dute, ez dute. Kataluniako estatutua dela eta, sekulako kanpaina egiten ari dira Madrilen, hango produktuen kontra. Boikota. Kontraesan betean bizi dira: alde batetik, zuek eta katalanak espainiarrak izatea nahi dute; beste alde batetik, ez dute nahi.

Suomi herri elebiduna da, 1922az gero, oker ez banago. 1917an burujabetza aldarrikatu zuen. Handik urte betera, gerra zibila izan zen. Eta 1922an, suomiera eta suediera, biak hizkuntza ofizialtzat hartu zituen herrialdeak.
Bai. Hala da. Suomiera eta suediera, biak dira ofizial. %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak. Ez dira suediarrak, suomitarrak baizik, baina suedieraz hitz egiten dute. Zuk bi hizkuntza ofizial esan duzu, baina gaur egun hiru dira ofizial, iparraldean saamitarrak bizi dira eta, laponiarrak. 3.000 lagun dira, gutxi gorabehera. Ezta %1 ere, baina ofiziala dute hizkuntza, duela hamar urtetik hona.

%8 dira suedieraz mintzo direnak. %1, saamitarrak. Suomiera hiztunak, gainerakoak. Hizkuntza eskubide berdinak dituzte denek.
Historiak agintzen du. Suomi, Suediako parte izan zen bostehun urtez. Gero, Errusiako parte, artean XIX. mendean, nahiz eta autonomiaduna. Suediaren presentzia historikoa hain izan da handia, oraindik ere, Suedia aldeko kostaldean suedieraz hitz egiten dute gehienek, Botniako golkoan, alegia. Artean joan den mendean, suediera izan zen hizkuntza nagusia, gizarteko arlo gehienetan: politikan, ekonomian, administrazioan, irakaskuntzan... Gaur egun ez, orain alderantziz da, suomiera da nagusi.

Estatua elebiduna den arren, udalerriak elebakar izateko modua dute Suomin.
Bai. Elebiduna da estatua, estatu osoa. Kostaldean, udalerri gehienak suomieradunak dira erabat, elebakarrak. Laurehun dira guztira. Horrekin batera, badaude beste udalerri batzuk suedieraz lan egiten dutenak: hogeita sei baino ez. Azkenik, hogeita hemezortzi udalerri elebidun dira.

Herri xeheak suomieraz hitz egiten zuen lehen ere, irakurri dudanez. Handikiek, aldiz, suedieraz.
Bai. Joan den mendearen bukaera arte, herriak suomieraz, handikiek suedieraz. Barnealdean, ordea, suomiera zen nagusi. Orain suomieraz egiten da dena. Suediera hiztunak gutxiengo dira, nahiz eta oraindik ere, aberatsek, edo aberats multzo batek, behintzat, suedieraz hitz egin. Gotorleku bat osatzen dute, eta eragin handia dute oraindik. Hala ere, esan dizut, suomieraz mintzatzen dira gehienak eta, multzo horrek ere suomieraz hitz egin du jendaurrean.
Beste maila batean, Helsinkiko Unibertsitatea elebiduna da, eta hedabideei dagokienez, suomieraz argitaratzen dira egunkariak, baina badago kazeta bat, oso egunkari inportantea, suedieraz argitaratzen dena. Telebista dela eta, bi kate ditugu, kate publikoak biak, suomieraz. Baina hemen ere, kateetako batean, suedieraz mintzatzen dira astean zenbait ordutan. Kate honetan filmak direnean, suomierazko azpitituluak daramatzate.

Diskriminaziorik bada? Suedieraz hitz egiten duen gutxiengoak sentitzen du diskriminaziorik? Horrelakorik esaten du?
Ezta batere. Duela bost urte konstituzioa aldatu zen, eta haien hizkuntza eskubideak are gehiago babestu ziren. Badiot, babesturik zeuden aurretik, baina aldaketa berria eginez gero, babestuago.

Hizkuntza uralikoa da suomiera. Txillardegiri irakurri diodanez, suomierak eta estonierak uharte linguistikoa osatzen dute.
Europan lau hizkuntza daude, indoeuropar ez direnak: euskara, batetik, eta hiru hizkuntza fino-hungariar: suomiera, estoniera eta hungariera. Estoniera eta suomiera oso antzekoak dira, esango genuke, gaztelania eta portugesa bezala.

XIX. mendean egin zen suomieraren batasuna. Kanpoko maileguak hartu beharrean, hizkuntzaren erroetara jo zenuten, hitz berriak asmatzera.
Bai, suomiera batua. Euskara batua bezala. Hitz berriak egin ziren eta sendagileek, ekonomialariek, irakasleek... hitz berriak sortu zituzten denek. Adibidez, «telefono» esan beharrean, «puhelin» esaten dugu. «Puhele»-k «hitz egin» esan nahi du. Hortik, «puhelin», hitz egiteko aparatua. Neologismoak. Hitz berriak, asmatuak, baina jendeak bereganatu dituenak.

Euskal Herria bihotzean
«Datorren urtean itzuliko naiz Helsinkira, eta orduantxe ikusiko dugu. Oraingoz, Madrilen nago, eta hantxe daukat euskal etxea, joan nahi dudanean. Eta euskal etxea gabe ere, bada zerbait. Duela sei hilabete gertatu zitzaidan: sartu naiz Chamberyn, Madrileko bihotz-bihotzean, taberna batera nire txakurrarekin; hasi naiz kopa bat hartzen eta han non entzuten dudan kantu bat, ezaguna. Tabernako goiko partean kantatzen ari ziren. Zein, eta euskal etxeko jendea. Euskaraz, jakina. Beraiengana joan nintzen. 'Gernikako arbola' eskatu nien, faborez. Denok batera kantatu genuen. Baita 'Zibilak esan naute' ere, Iparragirrerena, eta Antton Valverderen beste bat; 'Bailarako neskatxak, dantzara ez dute nahi; haren oroimena agertzen da non-nahi'. Gau osoa kantatzen eman genuen. Nik bihotzean daukat Euskal Herria. Bihotzean. Bihotzean jendea, bihotzean hizkuntza..., bihotzean janaria! Kar, kar, kar...»


ASTEKARIA
2006ko urtarrilaren 08a
Azoka
Azkenak
2024-12-19 | Leire Ibar
Ia urtebete daramate soldatarik gabe Bilboko ikastetxe bateko langileek, funts putre batek eraikina erosi ondoren

Scientia funts pribatuak Bilboko San Pedro Apostol eskola erosi, eta langileen eskubideak eta hezkuntzaren kalitatea hondatu dituela salatu dute. Bederatzi hilabete daramate langile batzuk soldatarik gabe, eta Eusko Jaurlaritzaren esku-hartze eza kritikatu dute.


Idazkaritzak eta kontuhartzailetzak: joko arauak partidaren amaieran aldatzeaz

Joan den abenduaren 5ean, PPk lege proposamen bat aurkeztu zuen Nafarroako Parlamentuan, Nafarroako toki entitateetako Idazkaritza eta Kontu-hartzailetza lanpostuetan funtzionarizazioa lortzeko prozesuak bereizteko. Hori gertatuko balitz, 30 pertsona inguruk merezitako... [+]


Torturaren biktimak existitzen dira. Eta egileak?

Nazio Batuek abenduaren 10ean Giza Eskubideen Nazioarteko Eguna aldarrikatu zutenetik 51. urteurrena bete da aurten. Data horrek garrantzia hartu du Euskal Herrian eta Euskal Herriko Giza Eskubideen Behatokitik gogoetarako zenbait elementu eskaini nahi ditugu.

Nazioarteko... [+]


Ainubean

Bazen behin kulturaren gordailu bilakatu zen herria. Denboraren poderioz, munduko agintariek kultura adierazpide ororen aurka hartutako neurri murriztaileen erruz, herrien garra, sormena eta irudimena amatatuz joan ziren, emeki-emeki kandela bat bailitzan. Hala ere, herrialde... [+]


Elon Musk gaiXtoa eta egiaren zaintzaileak

Elon Musken presentzia hedabideetan gora doa, suziri baten moduan, Etxe Zuriko lorategian lurreratu ostean. Lortzen ari den botereaz eta influentziaz asaldatuta omen daude beste botere batzuk eta, bere eragina gutxitzeko asmoz, X sarearen kontra kargatu dute. Azken asteetan The... [+]


Mazango auzia
20 urteko kartzela zigorra jarri diote senar-ohi Dominique Pelicoti eta fiskalak eskaturikoa baino zigor apalagoak beste 50 bortxatzaileei

Bortxaketen kasuentzako bideratu daitekeen kartzela zigorrik gorena jarri diote senar-ohi Dominique Pelicoti; eta beste 50 bortxatzaileei dagokionez, guztiak dituzte erruduntzat jo, baina fiskalak galdetzen zuena baino apalagoak dira zigorrak. Hiru hilabetez iraun du Mazango... [+]


2024-12-19 | iametza
Iametzak programatzailea behar du

ARGIAren taldeko kide den Iametza teknologia berriak erabiltzen dituen komunikazio enpresa da.


Hezkuntzako ratioak jaisteko eskaera Nafarroako Legebiltzarrera eramango dute gurasoen plataformek

Sortzen eta Ratioak Jaitsi 0-18 elkarteek Legegintzako Herri Ekimen bitartez egin dute eskakizuna eta alderdi guztiek agerraldia onartu dute. Europar Batasunak Foru Gobernuari ratioak murrizteko egindako gomendioan du oinarria nafar gurasoen aldarrikapenak.


Gasteizko SDA Factoryk ere lantegia itxi eta 55 lagun kaleratuko ditu

B&B Trends lantegiaren jabeak iragarri du hartzekodunen konkurtsoan jarri duela lantegia, "ondare desegonkortasuna" argudiatuta.


2024-12-19 | Gedar
Europan, pentsiodunen %13k jarraitu behar dute lanean

Erretiroa hartu berri dutenen %4,9k uztartu behar dituzte pentsioa eta lanen bat Espainiako Estatuan. Estonian %55 dira.


2024-12-19 | Axier Lopez
Palestinaren askatasunaren aldeko 10 orduko elkarretaratzea egingo dute Lekeition

Israel entitate sionista Palestinan egiten ari den "genozidio eta sarraski terrorista" salatzeko Lekeitioko hainbat eragilek txandakako hamar orduko elkarretaratzea egingo dute abenduaren 28an.


Ernairen kontrako 290.500 euroko isunak indargabetu ala nabarmen apaltzea onartu dute epaileek

Isunak baliogabetzeko helegitea jarri zuten Ernaiko gazteek eta arrazoi eman die epaileak. Naiz-ek eman du epaiaren berri eta ostegun honetan 10:30ean eginen du prentsaurrekoa Ernaik, zehaztapen guztiak plazaratzeko.


2024-12-19 | Julene Flamarique
TikToken karbono-aztarna Greziako urteko emisioa baino handiagoa da, ikerketa baten arabera

Sare sozialik opakoena da TikTok: ez du bere isurketei buruzko daturik argitaratzen. Gainontzeko sare sozialek baino gehiago kutsatzen du. 2030erako "karbono neutral" bilakatzeko konpromisoa hartu duela esana du.


Denboraren harrizko gurpila Iruñeko katedralean

"Pictura est laicorum literatura", utzi zuen Umberto Ecok idatzita, Il nome della rosa eleberrian. Irudien bidez mintzatzen da herria, hitzez baino maizago. Artearen funtzio narratiboa nabarmena da Erdi Aroko irudietan, egungo begiekin zail gerta daitekeen arren haiek... [+]


Eguneraketa berriak daude