Nahi duzuna. Zeuk agintzen duzu gaur.

Filosofo amerikarra da, praktikoa, eta, nire ustez, idazle handia. Eta naturalezari dion maitasuna ikaragarria da. Gainera, oso da kultua: noiz Greziari buruz, noiz Erromari buruz ari da. Errebelazioa izan zen niretzat. Eta lerrorik lerro, dena ulertzen zaio!

Eta gutxi iruditzen al zaizu?

Egia ez baina errealitate izan beharko genuke.

Naturaleza deskribatzeko duen modua bikaina iruditzen zait. Ez du 'eder' hitza erabiltzen, baina badakigu edertasunari buruz ari dela: maiteminduta dago Walden lakuaz, txoriez, arbolez, animaliez... Baina haiei begira egon ez ezik, jarrera hartzen du: 'zergatik ez ikasi animalien ohituretatik? Animaliek ez dute jainkoagan pentsatzen, irautea besterik ez dute buruan, bizitzaren errealismoa. Eta Waldenek horixe egin nahi du: animalien erreinuko filosofia gizakiari aplikatu. Hortxe dago Waldenen koxka, nire ustez.

Behin edo behin erantzun izan diot galderari. Gutxitan, jendeari ez zaio eta ardura. Bakea eta natura maite izan ditut, beti. Bi anaia ginen. Hura ez zen behin ere joango mendira. Nik, ahal nuen guztietan. Bilbo inguruko mendira betiere, ez Himalaiara, gero!, Pagasarrira baino. Hara joaten nintzen, eta bertan ematen nuen goiza, otartekoa eta liburua lagun. Hamabost, hamasei urte izango nituen, eta huraxe zen nire bizimoldea. Gero, gizarteak hots egiten dizu: lagunartea, neskak eta abar. Eta poliki-poliki, ez dakit nire errua izan zen, ala ingurukoena, baina bazterturik ikusi nuen nire burua, eta neure baitan gorde nintzen: natura, bakardadea eta literatura egin nituen mundu. 1950ean irakurri nuen Walden. Eta zer gertatu zen gero? Ez zidan ezer erakutsi, baina ordenatu egin zidan barrua. 'Hori duk eta!' esan nuen, 'hara beste zoro bat hemen! Hauxe nahi diat nik ere!'. Liburuak txoraturik nauka, biblia dut. Baina, esana: ez zidan ezer erakutsi, ordenatu bai, ordea. Eta Getxora etorri nintzen, Waldenen bizimodura hurreratzeko asmotan, nahiz eta jakin ezingo nuela, ze ordurako ni ezkondurik nengoen, eta seme-alabak ere banituen. Walden, aldiz, ez zegoen ez ezkondurik ez seme-alabarik zuen, eta nahi zuena egin zezakeen denbora guztian.

Bai. Arrigunagako hondartzara etortzen ginen. Makina aldiz azaltzen da hondartza hori Verdes valles...-en. Asko maite dut, eta santutu ere egin dut, era laikoan bada ere. Nobelan, justu Arrigunagan egiten du jauzi biziak itsasotik lehorrera. Egun batean, 48 izaki irteten dira uretatik lehorrera. 'Eta zergatik 48?', Aaa!, misterioa. Tira, ni urtebeteko nintzela ekarri ninduten hona. Bertara etorri ginen hamabi-hamahiru urtean, gerra arte. Hona etorri nintzen sasoian askatasuna deskubritu nuen. Askatasuna deskubritu, eta ez nuela galdu nahi erabaki nuen. Batzuek, hazi ahala, askatasuna galdu eta etsi egiten dute. Nik ez. 'Egunen batean itzuli behar diat nik hona. Besterik ez bada, haurtzaroko egiazko askatasun hura gogoratzera'. Harrezkero, askatasun hura iraunarazten saiatu naiz, Walden tarteko.

Bai, baina aldatu ez naizelako, toki honetara etorri ala ez. Inguru jakin bat asmatu dudalako. Berez, masifikaturik bizi nintekeen, baina uko egin diot horri. Autorik ez dut, ez dut behin ere izan, eta ez nahi ere. Autoa senide bat gehiago da, edo okerrago. Mugak hautsi nahi izan ditut, kateak hautsi, bizitza aratza egin, denbora librea da eta ederrena. Horixe.

Beharrak eraginda. Karrerarik merkeena zen. Hain merkea, ekonomikoa zen: liburuak besterik ez zegoen ordaindu beharrik. Ikasi eta, halako batean, itsasontzian ikusi nuen nire burua. Bi urte egin nituen itsasoan, esan nuen arte: 'hau ez duk niretzat', eta utzi egin nuen.

Bai, lehorretik begira! Hara bestea, berriz!

Familiak bestela hartuko zuen, garaia bestelakoa izan balitz. Gerra ostea zen, 1944a, eta gosetea! Gosea! Gure aitak: 'Eta zer egin behar duk orain?'. Izan ere, itsasoan nenbilen bitartean ondo nintzen ni. Makinistaren laguntzaile nintzen hasieran. Gero, bigarren makinista izatera iritsi nintzen. Orduantxe utzi nion lanari, diru ona irabazten hasi nintzenean. Bestalde, gosetea esan dut, hemen gosetea, eta gu, berriz, herrialdez herrialde genbiltzan itsasoan, zer jan nahikoa zegoen lekuetan. Ontziko zurginak katabuta eiteko kaxak egiten zizkigun eta guk, jatekoak bertan sartu eta, ontzi-konpainiaren bitartez, etxera bidaltzen genituen. Horrek beldurgarri laguntzen zuen gurean. Nik lanari uzteak soka zekarren beraz: familiak ere uko egin behar izan zion laguntasun hari. Latza izan zen familiarentzat, baina are nekeago niretzat, haien egoeraz jabetuta. Bestalde, ordea, egin nuena ez zela hain tragiko iruditzen zitzaidan: 'bilatuko dut ogibidea lehorrean!', esan nuen, bai eta aurkitu ere. Diruz osatuago biziko ginen ni itsasoan izanda, baina tira!

Amak erraz onartu zuen, berak ez zuen eta nahi ni itsasoan ibiltzerik. Aitak ez, aitak disgustu handia izan zuen. Izan ere 'marinela dut seme' esanez ibiltzen zen, harro bezain putz, hainbat sos ekartzen nuela etxera eta hau eta hura. Aitak beti maite izan zuen itxurakeria, irudia. Amak, aldiz, barrualdeari opa zion. Eta zer esaten zion barruak gure amari? Ez zuela nahi semeak nabigatzea. Beldur ematen zion.

Amaren maitasuna. Neke da horrelakorik beste inon aurkitzen. Tartean behin gertatzen da, baina neke da, neke.

Solaskide ona izan banintz, berriketari iaioa, ez nuen idatziko. Inbidia genion txisteak kontatzen zekienari, etorria zuenari. Nik, ez nuen horrelako gaitasunik eta, ondorioz, idatzi beste erremediorik ez nuen. Bestalde, Dickens, Stevenson eta enparauak irakurrita nituen eta 'hauxe idatzi nahi diat nik, kontu hauexek kontatu nahi ditiat nik' esaten nion neure buruari. Ez nuen nire mundurik kontatu nahi, gazte berde nintzen eta artean; eta irakurritakoak bezalakoak kontatzen hasi nintzen. Gero dator norberaren mundua kontatzea.

Zapata parea. Txartel bat eman zidaten, zapata parea erosteko balio zuena. Amari eman nion. Gerra oste-ostea orduantxe, nik hemeretzi urte, eta amak ez zuen zapatarik erosia gerra aurretik. Eta berari eman nion txartela. Huraxe nire lehen saria.

Bai. Etxearen hipoteka pagatzeko baliatu nuen dirua. Hura handia izan zen. Getxora nire burua gordetzera etorria, eta prentsan etorri eta pixka batera! Inork ez nuen ezagutzen Getxon orduan. Bilbon lan eta asteburuetan, baratzan, eta honetan, baratzan eta etxea jasotzen, ahal nuenentxoan. Obsesioa nuen etxea, berau jasotzea, eraikitzea. Familia ere aurrera atera nahi nuen, zaindu, hiru seme-alabei kasu egin... Ezkutaturik bizi nintzen. Eta horra, Nadal saria! Larrugorritu eta jendaurrean jarri nindutela iruditu zitzaidan. Hura lotsa! Lotsa, baina lotsa, gero! Oso lotsatia izan naiz, gaisotzeraino lotsati! Uste nuen hil bateko 5ean ematen zutela saria, gauez. Baina ez, 6an eman zuten. Ni, oker, egunkari erostera joan nintzen hilaren 6, goizean. Getxon egunkaririk ez eta Algortara. Egunkaria hartu eta berririk ez: 'kitto saria!'. Hortaz, eguna lanean, eta iluntzean ohera. Han non goizeko ordubietan ate joka hasten diren. Zein izango eta kazetariak. Ni, atean, galtzontzilotan. 'Ez al dakizu ba Nadal saria jaso duzula?'. Ez nekien. Biharamonean, ni lanera. Goizeko 8etako trena hartu eta Getxoko jendea, elkarri: 'Zein arraio da Pinilla hau, Getxon bizi dena!'. Ni, lotsatan. Handik egunetara, edo aste batzuetara, trenean, zulatzaile inoxente samar batek: 'ea, Pinilla, ea noiz irabazten dugun beste sari bat!'. Bat jaso berria, eta beste baten eske. Trenean, punta batetik bestera hasten zen hoska zulatzailea: 'Pinilla! Egunon! Idazle hori!'. Ni, lotsatan. Beti lotsatan. Momentu txarrak pasarazi zizkidan.

Argitaletxeek... argitaletxeak, kasu hartan. Destino argitaletxeak kaleratu zuen liburua. Gero, telesaila egiteko aukera izan genuen. Argitaletxeak esan zidan. Eta nik: 'Zenbat pagatuko dute?', nik zorrak nituen eta! '15.000 pezeta. Ez da asko, baina liburuaren promozioa egingo dute'. '15.000 pezeta, burla galanta da hori!', esan nien. Destino-ri ez zitzaion nire erantzuna gustatu. Hurrena, handik denbora batera, telesaila egitera etorri zen Alemaniako telebista bat. Nire etxeko atean jo zuten kax-kax. 'Ramiro Pinilla?', eta 'Bai, neu naiz'. 'Filma egitera gatoz'. 'Filma? Inork ez dit ezer esan'. 'Inork ez? Argitaletxeak ere ez?'. 'Ez. Baina berehalaxe hots egingo diet'. Eta hots egin nien. 'Trankil, Pinilla, kontrolpean dago dena!'. 'Kontrolpean, nik ez dut ezer sinatu, ordea!'. Horrela gaiztotu zen giroa. Planeta-rekin ere oso gaizki.

Bai, Seno nobelarekin. Neuk irabazi behar nuen saria. Eta ez diot esate aldera.

Bai, gertatzen ohi da. Planeta zela eta, alabarekin joan nintzen afarira. Zortzi laguneko mahaiak ziren. Epaia eman behar zuten garaian, kazetariak eta kamera denak nire aldera. Eta, azkenengo-azkenengo momentuan, kamerak beste alde batera. Gironellari eman zioten saria. Lotsarik ere ez zuten izan. Epaimahaia botoa niri ematekotan zegoen. Gero, Larak edo dena delakoak parte hartu zuen eta epaia aldarazi. Handik egun gutxira, epaimahai batek idatzia egunkarian, nire lanaren gorantzan, arte-lana zela esanez. Epaimahaikide zintzoaren patua da: alde egiten dute azkenean. Hura zaputzaldia hartu nuena! Harrezkero, beste hiruzpalau zaputz ere izan ditut, eta kitto! Niri, esan dizut, bakea gustatzen zait.

Ni konforme nago oraintxe, Tusquets-ekin.

Getxoko bakea ezerk ez zuen galarazi. Inork ez ninduen hemen aztoratu. Nadal saria inor lainezatzeko modukoa da, baina ez nintzen haizetu. Bartzelonara joan nintzen, saria jaso eta buelta: antolatzaileek eskatu zidaten bertan emateko gaua, baina nik ezetz: ni, saria jaso eta etxera, Getxon nuen nire habia eta inork ez nau inoiz hemendik mugitu; ezta ospeak ere.

Behin, esan nuen: 'Argitaletxeak ez zaizkidak gustatzen. Zirkuitu komertzialak eta beste, ez ditiat atsegin'. Hori gorabehera, idazten segitzen nuen, aldika; ze, umeak ttiki direnean denbora gutxiago duzu, baina, hazi ahala, gero eta gehiago duzu. Hazi eta etxetik hanka egiten dutenean, berriz, erabateko askatasuna berreskuratzen duzu. Idatzi eta argitaratzeari dagokionez, zera ez nuen nahi nik: alegia, liburua bukatu eta galdetzen ibili beharra: 'Errazena egin diat! Liburua idatzi! Eta, orain, zer egin behar diat nik orain liburu honekin?'. Eta ondo hartuko ez ninduen inori liburua ez ematearren, pentsatzen hasi nintzen, erabaki arte: 'zergatik ez atera liburu sotil-sotilak, eta, gainera, kostuaren prezioan saldu, mozkin-marjinik gabe?'. Eta halaxe egin genuen. Are gehiago, liburu guztietan, kontu-errenditzea egiten genuen, argitarapen kostuak liburuaren salneurriarekin guztiz bat zetozela erakusteko. Xentimorik ere ez genuen irabazi nahi. Oso esperientzia ederra izan zen. Zazpi bat urte iraun zuen eta oso ondo pasatu genuen. Trantsizio garaia izango zen. Diktadura ostea. Ematen zuen kalera irten eta mundua aldatzeko gauza izan gintezkeela. Frankismoan ez zegoen eta kalera irteterik! Eta liburuak kalera atera genituen, merkeak, eta jendeak ahalegina uler zezan nahi genuen. Eta jende askok bat egin zuen gurekin: oso atseginak ziren gurekin, kalean mahai bat jarri eta liburu saltzen ikusten gintuztenean. Nire idazle-lagunek esaten zidaten: 'Baina, Ramiro, hori ez dagokio idazleari. Idazleak idatzi egin behar du, eta argitaratzaileak argitaratu'. Baina guk aurrera! Ederra izan zen, geure liburuak ziren, geuk eginak, eta guk geuk saltzen genituen, merke.

Nobela idazten ari nintzela, beste gai batzuk etortzen zitzaizkidan eta, orduan, atseden eta beste lan laburrak idatzi nituen: Quince aNos eta Huesos. Bilboko Pergola-k argitaratu zidan bata, eta bestea, berriz, Felix MaraNak, Bermingham argitaletxean, nahiz eta ez zen batere zabaldu: ehun bat ale besterik ez ziren saldu. Zabalkunderik ez zuten, baina ez zitzaidan gehiegi inporta, argitaratu egiten ziren eta. Ez nintzen haserretzen, eta diru premiarik ere ez nuen. Jakina, beste bat nuelako ogibidea, ez literatura. Horrek, gainera, literatura egiten lagundu zidan, kutsatu gabe eta libre. Izan ere, norberak nahi duena idazteko, libre izateko, zera duzu onena, literaturatik bizi beharrik ez izatea. Ez dadila inor egon, zirika, buka dezazun, edo 'halako esatea ez da komeni', abisu ematen. Nik, idazteko askatasuna izan dut, erabatekoa. Horixe gustatzen zait niri: libre izatea. Libre, neure kontuak egiteko, eta, batez ere, idazteko.

Tira, ba! '80 urte bizkarrean eta ez haiz ba kalera irtengo, liburua saltzera!'. Gainera, urte asko kostatu zait liburua bukatzea. Beharbada -ez nengoen seguru-, gaizki tratatu ninduten argitaratzaile haiek ez dira ari lanean. Honezkero belaunaldi berria ari da lanean! Kontua da ez nuela bazterrean geratu nahi. Erabaki horixe hartu nuen. Liburua bukatu, eta betiko galdera: 'Ze demonio egin behar diat nik orain liburu honekin? Zeinek argitara behar zidak 2.500 orrialde dituen lana?'. Ikarak hartu ninduen. 25 urte ziren zirkuitutik kanpo nengoela eta ezezaguna nintzen berriz: ez irakurleek, ez kritikariek, ez argitaratzaileek ezagutzen ninduten. Neure buruari esaten nion: "liburua argitaletxe batera bidaltzen badiat, kurrikulua ere erantsi beharko zieat! 'Egileak Nadal saria jaso zuen... hainbat titulu argitaratu ditu...'". Lotsa ematen zidan horrek! Hortaz, saihetsetik saiatu nintzen. Donostiako lagun handiarengana jo nuen, Jorge G. Arangurenengana. Jorge eta biok aspaldiko lagunak gara. Tartean-tartean telefonoz hitz egiten genuen. Behin edo behin Donostiara joan nintzen ni, eta beste behin edo behin gure etxera etorri zen bera. Noizean behingo lagunak, baina lagunak. 'Jorge, zer egin behar diat liburuarekin?'. 'Hara, Tusquets etxe ona duk. Bertan, Fernando Aranburuk argitaratzen dik. Kasu egiok berari!'. Esan eta egin. Izan ere, Aranburuk kritika bat egina zion nire Las ciegas hormigas lanari, oso kritika ona: ikerketa sakona, eta laudagarria. Hartaz akordatu nintzen. 'Liburua bidaltzen badiot ez zidak, behintzat, gaizki hartuko!'. Ohar bat erantsi nion, esanez, Tusquets-i esateko Ramiro Pinillak bizirik irauten zuela, nobela bat zuela, eta bidali nahi ziela. Horixe besterik ez esateko. Ez gomendiorik egiteko. Aranburuk mandatua egin eta handik 24 ordura, Tusquets telefonoan, liburuaren eske. Horrelaxe. Aurretik, beste gestio bat egina nuen Madrileko etxe ustez ezagun batean, baina ezer ez, ezta erantzun ere. Liburua bukatu eta Tusquets-i bidali artean, gutxienez, bi urte joan ziren. Bi urte txar, zain. Alde batetik jotzen duzu, ustez eta lagunduko dizutelakoan, eta kale! Tusquets-ekin, aldiz, zoragarri.

Biak, benetan. Atmosfera nahitaezko da, eta atmosfera hori, pertsonajeen kontuen bidez sortzen da. Berezkoa izan behar du, eta aldi berekoa. Ezin da atmosferarik sortu hitzen bidez, narrazioaren bidez baizik. Eskenatokian gertatzen ari dena kontatzen duzunean osatzen da atmosfera. Atmosferak berez etorri behar du kontakizunera. Pertsonajeek kontatu egiten dute, mugitu ere egiten dira, halako eta halako giro jakin batean: horrelaxe eraikitzen da atmosfera. Nik, Euskal Herriaren historia idatzi nahi izan nuen, beti. Saiakera bat ere egin nuen, eta Libro Pueblo-n argitaratu ere bai: Andanzas de Txiki Baskardo. Lehenengo saioa izan zen, antropologikoa, eta neure erakoa, irudimenezkoa.

Ez nintzen kontziente izan, idazten ari nintzenean, alegia. Zenbait irakurlek esan dit; emakumezkoek, batez ere. Emakumeari diodan kontsiderazio handiaren ondorio da. Familian, bai amama eta bai ama karakter handiko izan ziren eta zentzun handikoak. Familiako gizonezkoak, aldiz, bestelakoak izan dira. Seno idatzi nuenean, emakumeak inguruan daukan eragin handia erakutsi nahi nuen. Emakumearen eragin handi hori naturaren legeen araberakoa dela iruditzen zait. Natura, natural... asko gustatzen zaizkidan hitzak dira. Nire ustez, emakumea da erdigunea, familiaren erdigunea, munduaren erdigunea. Berdin, animalien artean ere. Barruan sarturik daukat hori eta, seguru, horregatik, Verdes valles...-en ageri diren hiru, lau emakumeak izakera gogorrekoak dira.

Askatasuna eta umorea, zein bere mailan. Askatasuna sakratua da; umorea, izan liteke. Nobela osoaren gainean askatasunaren esentziak egiten du hegan. Gainerako guztia, horren inguruan jarri dut: pertsonajeen nortasuna, ideologiak, nazionalismoa, erlijioa... Askatasunaren mende jartzen du guztia. Askatasuna dut neurri.

Baliteke fedeak berekoikeria ere ekartzea. Kontua da fedea duenak egia duelakoan dagoela. Jainkoagan sinesten duenak, herriko elizan, parrokoagan, nazionalismoan... ez du begirik besterik ikusteko. Eta ateak zabalik egon behar dugu, aire berriak datoz eta beti. Eskolan umeari eman lekiokeen leziorik handiena -ematen ez dena, eta behin ere emango ez dela iruditzen zaidana-, zera da: berraztertu egin behar dela, dena. Gainera botatzen dieten informazio pila galantari buruzko jarrera: berrazterketa. 'Halako eta halako esaten ari gara, baina, erne, ene txikitxoak!, beharbada ez da eta egia!'. Izan erlijioari buruz, izan nazionalismoari buruz: berraztertu egin behar da dena. Eta ez da egiten. Stalinen buru-garbiketa? Barregura ematen dit, guri hemen egin diguten buru-garbiketa dela eta! Fraide ikastetxean ikasi nuen, eta badakit zertaz ari naizen. Horrexek galdu ditu nire ikaskide gehienak. Nik, hortik itzuri egiten asmatu nuen. Berrazterketa egin nuen, eta munduari buruzko ikusmolde berria osatu. Baina, buru-garbiketak? Zer egin nahi du oraintxe Gotzaien Batzarrak? Buru-garbiketa programari eutsi!!!

Berrazterketarik gabe. Hau idaztea ez ezazula ahantzi! Hitzez hitz: Stalinen buru-garbiketak egiten segitu nahi dute. Beti egin dute, eta egiten segitu nahi dute. Beldurrez daude, berdin egiteko modurik ez ote duten izango.

Ez dakizula ahantzi!

Ona, erantzuna. Horixe bera uste nuen nik lehenengo, Verdes valles... idazten hasi nintzen arte. Idazten hasi, eta berak agindu zidan lan luzea egiteko.

Bai. Berak. Ni, beti, narratibaren eraginkortasunaren aldeko izan naiz. Lastoa, fuera! Eta balio izan dit, ipuina eta narrazio laburra idatzi nahi izan dudanean. Baina, Verdes valles...-en, hainbeste ideia dago! Pare bat ideia direnean, ondo, nahikoa dut labur idatzita. Baina ideiak ehun direnean?

Horixe! Dena dela, zure saritu horren erantzuna, ona! Gustatzen zait.

Nazionalista muturrekoaren arabera, euskal literatura euskaraz idatzitakoa da. Nik ez nekike zer naizen haien iritziz. Kontua da berdin zaidala, ze, nik, zer naizen ere ez dakit.

Nahiago dut 'narratzaile', historiak kontatzen ditut. Eta kito.

Besteren esanak esan, ez dut nire burua bazterturik ikusten. Nahita baztertu nintzen merkataritza-zirkuituetatik bakea berreskuratze aldera. Gainerakoan, kontu horiek ez ditut aintzakotzat ere hartzen.

Pena ematen dit. Tristea da. Pena ematen dit bizitza bukatzea. Ez dut sufritzen. Ez dut tragediatzat hartzen, nahiz eta tragedia izan. Badira batzuek, diotenak: 'heriotzak zentzu ematen dio bizitzari'. Baita zera ere! Aldegik hortik!