Kontuak ateratzen aritu naiz. Hogei urte eta hamazazpi txapelketa, Nagusi, Gipuzkoako eta gazte mailakoak denak batuta; hiru txapela ere bai, gazte mailakoetan noski. Besteetara iristeko ez dugu modurik izan. Horietarako "labe beroa" behar dela esaten zuen behin Joan Mari Lekuonak; eta nik gogoan dut ezin ulertu izan niola orduan, orkatiletaraino bakarrik bustia izan nonbait artean.

Orain badakit zer esan nahi zuen. Txapelketak bere jardun araudiak ematen dizkio bertsolariari eta haien barruan aurkitu behar du berea emateko parada. Lehorra izango da bestela bere erantzuna; baina bai esker onekoa ere arauak betez eta arau emailearen prestigioa goratuz lan on bat egiten duenarekin.

Metafora polita iruditzen zait labe beroarena. Aldera dezagun zartaginarekin: Baten berotasuna sakona da, serioa eta iraunkorra; aspalditik zegoen piztu eta pittinka tenperatura igotzen. Itzali ere ez da berehalakoan egingo. Errespetua ematen du bere atea ireki eta barrura sartzeak. Zartagina berriz unean berotu eta txinpartak darizkiola jartzen da; nahikoa da ur tanta bat oliotan erortzea eta labean ikusiko ez duzun erantzuna emango dizu berehala. Sutatik zerorrek altxatuko duzu eta berehala hozten hasiko da, beste su batean jarri edo mahaira daramazun bitartean, bidean janari prestatu berria pikatuz.

Bi su klase bi sukaldaritza ezberdinetarako: Bertsotan egiteko bi era bi testuinguru ezberdinetarako, bietatik inor gutxietsi gabe, bata bestearen osagarri direlakoan bertsolaritzaren sukalde zabalean. Txapelketan arrakasta izateko horra pista bat beraz: Labea ongi berotu.

Plaza librean eta bertso afarietan zenbat poto eta beste akats tekniko txiki egin ote ditugu lasaitasun osoz, elkarrizketaren haria jarraitzeari lehentasuna ematearen truke, eta nire kasuan, zenbat bertso hasi ote ditut bukaera pentsatu gabe, saioaren erritmoak bereganatuta, bidean pentsatu beharko dudala esanda? Txapelketan ez da horrelako konturik izaten, dena hotzagoa eta auto-kontrolatuagoa izaten da. Zer esan erabakitzerakoan ere: margaritaren erdiko hosto luzeenak eta gora begira daudenak hautatu izan ditut nik behintzat, gehien ikusten direnak eta ederrenak direlako, ertzeko ximurren ordez, badaezpada ere. Entzule masa handi edo giro lokal txikiekin komunikatzeko arras teknika eta baliabide ezberdinek dute arrakasta; une bakoitzean egokiena hautatzean dago koxka.

Beroarekin bat presioak ere gora egiten du, eta hori kudeatzen ikastea nahitaezkoa da. Alde horretatik miresmena diet urteetan txapelketa guztia pasa eta bukaerara tinko iristen direnei, beraien gaitasun absolutuan inolako galerarik nabaritu gabe.

Noizean behin labea piztu beharrak eman izan dizkigu batzuei lanak. Hortik abiatuko nuke nire txapelketen inguruko esperientzien kontaketa, berez artikulu honen helburua zela ahaztu gabe. Oroitzapen mota asko ditut ganbaran gordeta. Ez dut ahaztu behar txapelketa batean egin nuela debuta Zaldibiako frontoi xahar hartan; pasatzen naizen bakoitzean begiratzen diot, eta hantxe da mendi-kontra bateko ospelean isil-isil. Gero Eskolartekoak, Osinalde, Lizardi, Xenpelar... Horiekin hasi eta azken Txapelketa Nagusietara arte kontatuko nituzke makina bat sentipen, klase guztietakoak. Baina presioa, txapelketako legeetara makurtzeko txipa aldatu ezina eta gainerako topikoak aski aipatuak izaten dira lehen ere.

Deigarriagoa da niretzat berotasun hartan kantatutako bertso askoren gaurko balioa, adibidez. Labea ongi berotzen asmatu dudan gutxitako batean kantatutako batzuk entzun izan ditut handik urte batzuetara -batzuk ari baikara kolezionatzen, urteak alegia-. Pittin bat arraro sentitu nintzen batzuekin, haiek al ziren pentsatuz ni Belodromora eraman ninduten bertsoak. Baina horra, teknikoki inoiz egin nuen txukunena egin nuen bertsotan hasi eta buka; eta guk bezala, bertso osoaren kontrolean hainbeste energia gastatu gabe, puntuz puntuko inprobisazio asko egiten duenarentzat, ez da gutxi.

Gaur badakit, nire gusturako bederen, nire bertsorik ederrenak ez direla txapelketan kantatuak izan; denborarekin gustu hori bera aldatzen doala eta nire dohainak ere ez direla berak: Azkartasuna eta zuzentasuna bezalako armak, ez dut esango galtzen direnik baina norberak gutxiago baloratzen dituelako edo, nekezago ageri dira eta horren ordez malezia, esperientzia, heldutasuna... ibilian egindako bidearen arrastoak. Norbera ez da halere bere buruaren epailerik egokiena. Bertsotara joateko ilusioa da gutxien aldatu dena, orain ere, saioa hasteko orduaren sabeleko kilima eta guzti, esango nuke ia lehenean sentitzen dudala, tokiak eta egunak dauden arren.

Nahiko itxura onean eta ipinitako helburuak betez -bidean doala dirudi behintzat- txapelketa hau ere bukatuko da. Labeak bero jarraituko du puxka batean baina itzaliko da eta hor geldituko gara betiko galdera unibertsalekin: Nor garen, nondik gatozen eta nora goazen... eta nik beste honakoa erantsiko nioke galdera sorta filosofikoari: Nor gaituzte, nola ikusten gaituzte, nor gara haientzat... Azken boladan asko pentsatzen dut horretaz eta garrantzi handia ematen diot: Alegia, nor da gaur bertsolari bat plaza batera iristean.

Bertsolaria, gutxienean eta baloraziotan sartu gabe, figura bitxia behintzat bada. Etortzen da eta publikoaren aurrean kokatuz bere nik ez dakit zer kontatzen du, eta jendea adi egoten da, era ulertezinean atzerriko zenbait adituren harridurarako. Honelako adibide gutxi omen daude. Guk ezagutu dugunetik izan da horrela; axaletik begiratuta ez dirudi aldatu denik. Baina patxada gehiagorekin begiratu behar diogulakoan egoten naiz. Pittinka, herri jakinduriaren enbaxadore izatetik nola halako zerbait profesionalagoa bihurtzen ari delakoan nago, oso garbi esplikatzen ez badakit ere. Bertsozale Elkartearen lan onak, bertso-eskolek, irakaskuntzako aurrerapausoek eta beste zenbait adibidek ematen diote bertsolaritzari profesionaltasun zantzu hori, eta jakina, bertsolaria tarte horretan dago.

Etorkizuna gure eskutik dugu eta auto-kontrolatzeko gaitasun handiarekin; taldeetan antolatuta gaude, bertso-eskoletan sortzen ditugu gazteak eta bistan da nolako maila duten, telebistan gaude, BEC beteko dugu... Baina nago bertsolaria ahulago ez ote den izango etorkizunean figura artistiko gisa, herrira iritsi eta jendeak izango dion miresmen magiko hura ez ote duen galtzen ari. Aspaldi demostratu zen bertsolaria ikasiz egin zitekeela; artista... Eta ederra izan behar zuen, guk baino gehiago aurrekoek ezagutu zuten zera hori.

Gazteei aholku bat eman beharko banie ez nieke txapelketa bat nola prestatu esango, nik ere ongi jakin ez dudalako eta beraiek nik baino hobeki dakitelako jada. Baina esango nieke, ez uzteko beraien buruak gehiegi akademizatzen -hitzaren zentzu apalenean hartuta- eta nork bere estiloaren eta nortasunaren bila erretzeko indarrak, asko izatea baino hobea delako diferentea izatea.

Zorionak lan onak egin dituztenei, animuak denei eta bidean ikusiko dugu elkar, era batean edo bestean aurkituko dugu modua. Hauek ere badira gure foro eta jardunaldietarako eztabaida gaiak, oso politak gainera nire ustez.

Ezohikoa den gauza bat gertatu da bertsolaritzan azken hogei urteotan. Bere kultur esparrua autoeratzeko intuizioa mamitu du bertso-munduak. Tresna bat sortu zuen, eragile guztien bilgune: elkartea. Eta elkarte horretan, auskalo ze kausalitate eta kasualitategatik, toki askotan eskas dagoen molde bat taxutu da. Etorkizun-ikuspegiak eraikitzeko gaitasuna (bisioa), epe desberdineko helburuak kateatzeko gaitasuna (estrategia), eta ekiteko gaitasuna. Eta hiru horien artikulazioarekin gauza bat egin du bertso mugimenduak: gidatu. Zuzen edo oker, beste indarrei (merkatu joerei, administrazioaren ahalmenei, hedabide-monopolioaren nahiei, gatazka politikoaren baldintzamenduei) men egin gabe ontzia gidatu.

Bere pentsamendua ekoitzi du. Biderako pentsamendua, ideia organikoak sortu ditu, bileretan, zigarro ke artean, afalostetan, eztabaida garratzetan, paper galduetan. Ideia horiek gorputz bat osatzen joan dira, kulturgintza ulertzeko modu bat, praktikan mamitua, ez oso formulatua, irekia. Nik esango nuke pentsamendu hori egungo gizartean nagusi diren ildoekin dialektika propioan kokatzen dela. Eta tradizioaren eta sormenaren arteko konexiotik ekiten duela bai bisio mailan eta bai eguneroko ekintzan. Modu propio xamar batean ulertu ditu hainbat gauza: artistaren tokia mugimendu artikulatu batean, sorkuntzaren kokapena merkatuan, administrazioarekiko interlokuzioa, arazo politikoarekiko kokapena, transmisioa ulertzeko modua, hedapenaren neurria... Asmatuko ote dugu ibilbide horren senari eutsiz bide berriak urratzen?

Besteren artean, bertsoaren mugimenduak izan duen gauza berezietako bat arrakasta pentsatzeko eta kudeatzeko modua da. Uste dut baduela mamia. Arrakasta ez da helburu. Arrakasta ez da bidea ere. Arrakasta da garraio bat biderako, batzutan hartu beharrekoa, bestetan utzi beharrekoa oinez joateko, batzutan iparretik urruntzeko bidea har dezakeena, inoiz abiaduragatik iparra lausotu dezakeena, neurria hartuz gero, nahi duguna, joatea baitugu xede. Adibidez, bertso modaren arrakastaren aparra gorantz zihoanean ETBrekin hautsi zuen Elkarteak, noizbait xeheki kontatzea mereziko lukeen arrazoi multzo bat tarteko. Txanpain kopan arrakastaren aparra eta kultur ekintzaren nahiz zaletasunaren likidoa bereizten ikasi genuen intuitiboki, bildu gintuenaren oinarriek eta bideak berak erakutsita. Eta uste dut likidoa elikatzen jarraitzea izan dela mugimenduaren lanik ederrena, aurretik eta geroztik.

Azken urteotan, euskararen inguruko sorkuntzak belaunaldi berrietan eragina izateko ahalmena galdu egin duela dirudi, eta bestetik, erdal komunitatean duen bisibilitatea, are gehiago. Kezkatzekoa da euskarari darion sorkuntzaren errealitatea. Egoera horretan, bertsolaritzarentzat ere ingurunea ez da erraza. Aurten, txapelketa nagusiaren inguruan antolakuntza-lan ona egin dela dirudi. Belaunaldi berrietara iristen eta esparru berrietan presentzia izaten ari da bertsoa hilabeteotan, lehia-muntaia honi esker. Poztekoa dela uste dut, ekimen gaitasunaren seinale, besteak beste. Ez dut uste presentziaren hazkuntzari nolanahi uko egiteko moduan gaudenik.

Apar igoaldi bat datorrela ematen du. Hiru iruzkin sortzen zaizkit telegrafikoki. Batetik, txapelketak eragindako mugimendu hau zenbateraino izango den (beste batzutan gertatu izan den moduan) zaletasun gorakada benetako bat oinarrituko duen gertakaria, ala zenbateraino itzaliko den lehia eta komunikazio-muntaia itzaltzean. Bestetik, iduri du arrakastaren garraioan kilometro batzuk egiteko abagunea dela. Ondo, baina balia dezagun iparraz mintzatzeko eta bideari buruzko pedagogia egiteko. Garraiotik oinetara jaisteko prestutasuna galdu gabe, gero ere hala joan beharko da eta, gurpilak eta zapatak txandakatuz, kasik gehiago eta hobeto bi hanketan. Azkenik, ni, aparraldiak gorabehera, eta erdi-kanpoko begiratuarekin, bertsolariei darien bertsogintzaren ezaugarri kualitatiboei begira nago. Nortzuk diren lehiaren zoriak hanpatuak, nola diharduten, zer duten esateko. Eta dena ez dut gustuko, lehen baino gehiago nau erakartzen ona deritzodanak, lehen baino errazago uxatzen beste gauza batzuek. Uste dut horretan, kualitate horietan, ari garela etorkizuna jokatzen, kulturbide interesgarri bat izatetik ez izaterako tarte estuan aurrera edo atzera egiten.

Galdera bat utzi dut erdi parean erantzun gabe. Asmatuko ote dugun. Baiezkoan nago. Niri behintzat, bertso-munduko pertsona multzoak ia beti usterik baikorrenak gainditu izan dizkit.

Egutegiari orria pasa diot. Ez dut azaroan geratu nahi. Hala ere azaroko zenbait konturekin geratu nahi dut. Urrian ere ez dira urriak. Ez dakit nola hasi. Ez dakit nola jarraitu. Bertsotan maiz gertatzen den moduan badakit non bukatu nahi dudan, baina bitarte horretako bidea ez dakit nola borobildu.

Lekunberrin, Hendaian eta Urretxun egokitu zitzaidan kantatzea, gozatzea, sufritzea, indarrak neurtzea... Hiru egunpasa eder izan dira dudarik gabe. Finalerdietara pasa nahi horrek itsutu egin ninduen agian. Lotuta joan nintzen, konfiantza falta handiarekin. Beldurtuta. Nire buruari izan diot beti beldurrik handiena.

Hendaiako egunean, gerora zer esana ekarri duen kamisetekin egin zidaten lagunek ongi-etorria. Bazkalosteko postre gozoa izan zen. Zuriz jantzitakoen aurrean ez nuen zuri geratu nahi. Paparra aterata kantatu beharra sentitzen nuen nire baitan. Presoen alde neraman kamisetagatik neurri batean, baita jendearekin nuen zorra kitatzeko beharra nuelako ere. Lagunekin argazki familiarra atera eta Beltzeniara. Momenturik beltzenean heldu nintzen Beltzeniara. Entzule uholdeak erdian harrapatu ninduen. Eskerrak Jokin Urangaren bizkarrekoak eztarriko intxaurra bere lekuan jarri zidan. Hendaiakoa zoragarria izan zen niretzat. Inoiz ahaztuko ez dudan berotasuna sentitu genuen oholtza gainean burua hotz genuenok.

Urretxu. Nafarroatik Lapurdira eta Lapurditik Gipuzkoara. Ez nintzen, hala ere, etxean sentitzen. Etxeko txikiaren "izeba irabazi, txapelduna, txapelduna, oe, oe, oe..." hitzek, ordea, animatu egin ninduten. Negar malkoei ez nien kanporako biderik utzi, baina gustura egingo nukeen negar. Pozarren. Besterik ez bazen ere ilobarengatik egin behar nuela sinestu nahi izan nuen. Hankak lurrean jarrita joan nintzen baina ezkerreko txorkatilak hala behartuta erdi herrenka joan nintzen, eta kartzelako lekua eta finala urrunegi geratu zitzaizkidan.

Nire bizitzako ametsik handienetako batekin amets egiteko aukera izan dut. Amets horretatik balde bat ur bota izan balidate bezala esnatu naiz, baina neguko egunsenti ilun eta hotzei irribarrez egin nahi diet ongi-etorria. Gustura nago egindakoaz. Ez nuen honaino iritsiko nintzenik espero. Benetan. Oroitzapen kasi gozoa dut orain nire barruan, ez dizuet ukatuko. Hala ere, aurtengo nire txapelketak gozotik askoz ere gehiago izan du gazitik baino. Ehiztarientzat txori kantua bezain ederra da bertsolariarentzat txalo zaparradak barruan eragiten duen zirrara. Frontoi eta areto beteek bete egin naute. Bertsozaleen bertso goseak ase egin nau. Ez dakit inoiz eskertzeko modua eta aukera izango dudan. Mila esker une zailetan zuen babesa eskaini didazuen guztioi. Bejondeizuela!