Diakronia. Diakronian euskalgintzaren lehena oso antzinakoa ez denez, ehun urte; horietatik ikasteko, Antxon Narbaizak Alberdanian argitaratutako Euskaria Show liburua ekarri nahi dut, zeinetan egungo auzi askok, estatusaren eremukoak bereziki, sustrai luzeak dituzten. Hor ikus litezke oraindik ere, ehun urte pasa arren, zenbait auzik bere horretan darraitela. Joera politikoak direla eta, "sozialismoak liberalismoaren ustezko unibertsaltasuna jasoko zuen eta, bidenabar, euskararenganako axolagabekeriaren zama". Nazionalistez hauxe dio: "Karlisten oinordeko moduan, erruralismoaren baloreen alde, hiri bizitzari kontrajarriz, egin zuten, euskararen aldeko diskurtsoa erabiliz". Eta, Narbaizaren ustez, hortik dator euskaldun zenbaiten konplexua. Testuinguru horretan, gaur egunean gertatzen den moduan, udaletxeetan, ikastetxeetan borroka egin beharra egon zen, Sabino Aranaren berbak ez baitziren betetzen: "El euskara debe ser necesario y apto". Pare bat berbatan bai corpusaren bai estatusaren aldetiko ikuspegia.

Laster lotu zen euskara abertzaletasunarekin eta "euskaldun fededun"a dela eta, baita kleroarekin ere. Hor hasi zen liberalen aurkako diskurtsoa, ideologia atzerakoien aitzakiari lotuta. Testuinguru horretan aurkariak arrotzeko ondo etorri zen Unamunoren diskurtsoa. Orduan ere Euskalgintza ahul eta erantzunik emateko adore barik.

Izan ziren, jakina, irakaskuntzan ere, orain Bertondonakoen eta Sanz-Pegenauteren aitzindariak: "Para nada hace falta el vascuence para comunicar la instrucción" ziotenak.

Diakroniaren ildoari jarraituz, gatozen berri onekin, ibilbide historikoaren zertzeladak eman eta gero. Oroimen historikoa osatzeko ezinbestekoak dira, besteak beste, pare bat bilduma. Bata Bidegileakena, sasoi zailetan hainbat euskaltzale saiaturen biografiak eman baitizkigu, omen gisa.

Euskararen alpinista eta xerpa mordoa dago hor. Alde horretatik, 1987an, bere eraginez ekin zitzaionez, zorionak Mari Karmen Garmendiari.

Ildo beretik jarraituz, Antonio Zavala ere zoriondu eta eskertu behar da. Auspoa bildumaren egile eta kudeatzaileak laster denon eskueran egongo den altxorra laga baitu Gipuzkoako Foru Aldundiaren ardurapean.

Sinkronia. Diakronia adibide hartuz eta ikusita hainbat gertaerak duela ehun urte lez errepikatu egiten direla, begirada kritikoa azaldu nahi dut. Nire ustez, autokritika kulpabilitatetik hurrean egon arren, -alde instituzionalak zein jendarte-gizartekoak- bakoitzaren jarduna justifikatzeko nartzisismoaren autokonplazentzia alde batera laga eta -banderizo setatien ildotik segi barik- noria antzuaren irtenbide bako zurrunbilotik irteteko ahalegina egin behar da ezinbestez. Euskarari berandu baino lehen benetako aukera-alternatiba eman diezaiogun, impassetik irteteko, denon ahotan dagoen elkarlana egikarituz -indarrak optimizatu beharrean txarto xahutzen dihardugu eta- egin-eragin bektoreak behar den bezala kudeatu behar ditugu.

Benetan demasekoa litzateke, barka ezinezkoa, politika arloan elkar muturka jardun duten alderdiek normalizazio politikoa bideratu ahal izateko ados jartzea eta euskalgintzak betiko dikotomian murgilduta jarraitzea, nahi-ta-ezinaren endogamia elikatuz, euskara zehar lerro izan dadin, bere behar izanetik abiatu beharrean. Benetan gogorra da esatea, baina une honetan horrela eskatzen didate tripek. Hori horrela gertatzen bada, nire ustez dimisioak eskatzen hasi beharko dugu alde batean zein bestean, aldeak konparagarri egin barik, deitoragarriak diren tik-joera metatuak irtenbiderako oztopo baitira. Era horretan ea arnas berrituta, sinergiaren filosofia barneratzen dugun.

Geroa. Geroa beste kolore batez irudikatzeko, jabetu egin behar dugu -norbaitek duela urte batzuk esan zuen moduan- gure Brunetea euskara-euskalgintza eta hori oinarri duen kulturgintza direla. Bada ordua aspaldi bizi-jasan dugun bat-ezinik hori bat-eginik, osotara ez bada ere, osagarritasuna bihur dadin prozesua abian jartzeko.

Badakit, jakin, lidergoarena dagoela jokoan, baina hori gainditzen hiru bat gauzek lagun dezaketela uste dut. Alde batetik, Aholku Batzordearen ordezkaritzan jendarte-gizarte arloko sektorea hobeto ordezkatuta egon dadin eta, baita ere sektore basquistei ordezkaritza zabaltzea. Era horretan askoz ere onarpen handiagoa eta konbentzimendu-sinesgarritasuna izango duen jarduna izango da hizkuntz politika. Eta horrek bai Nafarroan bai Iparraldean eragin onuragarria izango luke.

Beste aldetik, nik uste, sailburuorde berriak ere, euskalgintzaren ezagutzailea bera, lagundu behar duela eta gauzak perspektibarekin ikusi, epe laburrera paseko txoria izateari lagata.

Azkenik esan dezadan, Identifikazio Fiskaleko Kodearen (IFK) igoera izango duen aurrekontuak gainditzeak ere asko lagunduko lukeela, euskara estrategikoa baita, AHTren adinakoa. Ea bada, hurrengo legegintzaldirako beste giro bat dugun, ala oraindik ere honako hau esaten jarraitzeko behar izan deitoragarri eta salagarria dugun:

"La crise du projet est avant tout la crise du 'nous', autrement dit, la difficulte croissante á definir 'un être ensemble' au profit d'une survaloratione du 'je'". (Zaki Laïdi).