Ezagutzaren gizartea: gaurko gizarteak etorkizuneko erronkei eman dien izena. Atzean geratu bide dira harri-aroa, burdin-aroa... eta historiaurreak. Orain homo-sapiens-ak segida behar du gizaki sortzailearekin. Euskal sortzaileak prest al gaude?

Orain hogei-hogeitabost urte euskal liburugintzan dena egiteke zegoela zirudien. Hala zen, gainera, gutxi-asko, Euskal Herri osoan.

Jarraipenik izan ez duen proiektu asko jarri zen abian, eta jarraipena izan duen beste asko ere bai -EIE bera, edota hainbat eta hainbat argitaletxe eta abar-. Orokorrean, ordea, esperimentatu beharra, berritu beharra zen aldarrikapen nagusia, modernizatu beharra.

Hurrena, idazle-gurako haietako gehienak sartu ginen beste eremu batzuetan: hizkuntza-normalkuntza plangintzetan, euskara erakusten, soziolinguistika aplikatuan, itzulpengintzan, hizkuntza-zuzenketan, tesietan... eta kontzeptu berri bat nagusitu da: normalizazioa.

Eta euskal liburugintza normalizatu samar dago, dagoeneko, bere parametroetan. Sistema bat osatu du -nahi adina akatsekin, hori bai- Eta sistema bat izateak baditu bere abantailak, inolaz ere. Etxe batean armairua edukitzeak duen bezalaxe. Ezin da dena oldarrean, tupustean, inspiraziopean egin. Gauzak egituratu egin behar dira, planifikatu, zuzendu. Neu ere horren aldekoa naiz, hein batean.

Baina, orokorrean, literatura modernizatu behar hark indarra galdu duen heinean, literaturak, berezko duen tasunetako bat galdu du: ausardia, esperimentatu beharra, bakarren batek "metaliteratura" deitu zuen horretarako joera eta grina.

Euskal liburugintzaren egoera definitzeko, besteak beste, ezaugarri hauek emango nituzke -idazle baten ikuspegitik-:

a.- Kasik genero bakarrekoa den liburugintza; ipuina eta nobela dira nagusi.
b.- Itzulitako liburuez asko elikatzen den sistema.
d.- Adin-tarte jakin bati begira hezur-mamitzen den sistema.
e.- Liburu-dendetatik kanpora zabaltzen ez den sistema.
f.- Mundu birtualean berebiziko ahalegina egiten ari den sistema.
g.- Euskal sortzailea katea-begi ahulena duen sistema: liburuaz asko mintzo gara, sorkuntzaz gutxi.

Orokorrean, esango nuke, euskal idazle asko -ez onenak eta txarrenak- sistema honetara egokitua dago. Euskal liburugintzaren generoen azterketa egiten badugu garbi ezezik nabarmen geratzen da hori. Saiakera eta dibulgazioa, dagoeneko zerua irabazia duen hainbat argitaletxeren eginkizun bilakatu da. Zer esanik ez antzerkia eta poesia ere.

Beste alde batetik, nabarmendu nahiko nuke euskal literatura eta liburugintzan oso liburu esperimental gutxi argitaratzen dela. Ez dakit, dagoeneko, idatzi ere idazten den.

Halakoetan gertatzen den bezala arriskua dago otsoa artzain bihurtzeko, eta arriskua euskal liburugintzak sorkuntza zapuzteko.

Dagoenera egokitzeak ez du esan nahi, niretzat, euskal idazleok dagoenarekin euskal liburugintzaren sistemarekin konforme gaudenik. Gure konforma-ezinaren aldarriak nonahi irakurtzen dira prentsan. Baina Egokitzapen-izpiritua indartu besterik ez du egiten norbere egoa elikatzeko helburuarekin egiten diren euskal liburugintzaren irakurketak.

Euskal liburugintzaren irakurketa horiek hainbat aurriritzi gizentzen dute, eta aurreiritzi horiek oso kaltegarriak dira euskal sorkuntzarentzat.

Euskara hiztun-komunitate txiki baten hizkuntza da. Eta txikiari gutxiespenez begiratu ohi diogu, eta beraz, baita euskarari eta euskaraz egiten dugun orori ere. Berebiziko konplexuak sortzen dizkigu aurreiritzi honek eta esango nuke, hainbat sortzaile gaixotzeraino eraman dezakeela dilema honek.

Euskararen egoeraz hitz egiterakoan, gazte nintzela, diglosia izan zen egoera deskribatzeko eta definitzeko Txillardegik »uste dut» proposatu zuen hitza. Gero, egoera diglosiko horretatik irteteko Normalkuntza izan da hitza. Hizkuntza-Normalkuntza Politikaren aroan bizi gara aspaldian.

Aspaldian, "euskal" hitzarekin hasten den sintagma oro , normalkuntzaren paradigmetara eraman behar da. "Euskal zinema", euskararen normalkuntzaren bideko urratsa da; "euskal kantagintza", hizkuntza-normalkuntzarako baliabidea, "euskal literatura", euskaraz hobeto idazten eta irakurtzen erakusteko bidea.

Antza denez, euskararen normalkuntzari laguntzeko edota hizkuntza-legedia betetzeko adina apal badago gure kultur-politiken oinarrian. Eta euskal idazleak, de facto, idazterakoan, onartu egiten du egoera hau.

Lehen esan dut, oso liburu esperimental gutxi egiten dela euskal letretan. Baina, aldi berean, azken hamarkadetan euskal poesia, esate batera, ari da jorratzen publiko zabalago batetara iristeko bideak.
Hala ere, hizkuntza-egoerara egokitu beharra dela edota liburua argitaratzeko beharrezkoak diren parametroetara egokitu beharra dela; dela Euskal Herri gatazkatsu honetan hainbat parametro politiko liburugintzaren aurretik jarri beharrak... lehen esan bezala, itzali egin du sortzeko grina.
Autozensuraren muga-mugan ari gara. Aurrena idazleari ezartzen zaion erreparoa zera da, zertarako argitaratu irakurriko ez bada? Hurrena idazleak bere buruari ezartzen dion erreparoa da, zertarako idatzi argitaratuko ez bada?

Eta ez da hau hitz-jokoa. Idazle bakoitzak gehiegizko lana egiten du euskal liburugintzaren sistemara egokitzeko. Sorlan behartua da hein batean, baina hori ez da axola duena. Egoera trabatuak inspirazio-bide bihurtzeko berezko gaitasuna du eta idazleak.

Axola duena, gai honetan, euskal literaturaren irakurle onaren neurria ematen ez asmatzeak. Askotan euskal idazleei egindako elkarrizketetan berotu egiten naiz. Gogoan dut, prentsan irakurritako bat orain dela hilabete batzuk. Bertan hamarren bat idazleri galdetu zitzaion gustuko idazle edo liburuen izenak. Horietatik hiruk bakarrik aipatu zituzten beste batzuen euskal liburuak. Aipatutako zerrendako proportzioa 50/8 zen. Hau da aipatutako berrogeita hamar liburutatik zortzi bakarrik ziren euskarazkoak.

Arestian aipatutako kalteak, sobera dugun izerdia bezala ateratzen dira. Erretsina bezala eranskorra eta likitsa... eta izerdia bezala xukatzen jakin behar dena. Baina, aldi berean, berekin dakarte sorlanaren hazia.

Euskara hiztun-komunitate txikia eta gutxitua ere bada. Baina euskal idazleok euskara hautatu egin dugu.

Euskararen hiztun-komunitatea txikia da... baina jo dezagun atomo bat edo hazia bezain txikia ere badela. Ez da beste hizkuntza batzuk baino gehiago gizarte-esparru batzuetan, baina aski da euskal sortzailearentzat. Euskal sortzaileak bere hizkuntza hautatu egin du, gure inguruko erdal sortzaile gehienek ez bezala.... eta hautaketa horretan, azpimarratu nahi nuke, ez direla arrazoi nazionalak eta abertzaleak bakarrik izan pisua dutenak.

Esango nuke, euskara hautatu dugun askok euskarari beste alderdi batzuk aurkitu ahal izan dizkiogulako hautatu dugula. Ez noski, inolako inperioko hizkuntza eta kultur-industriak aberasteko ere eman ditzakeen aukerak... baina bai, agian, barneagotik idazteko aukerak, bai erro-hizkuntza batean hitz egiten, hausnartzen eta amesten ikasi izanak; bai, agian, alor guztietan kanonizatu ez den hizkuntza batek damaigukeen askatasuna.

Oso gutxitan antzematen dut euskal sortzaileen artean bere hizkuntza-hautaketen irizpideei buruzko hausnarketarik. Gehiagotan nabaritu dut euskara galdu duten hainbat sortzaileek, hizkuntza nola edo hala errekuperatuz, bere erroetara egin duten bidaiaren testigantza.

Bistan da, antza denez, alde horretatik, Oteitza edo Escudero-ren hausnarketak onartzeko, aurrena, Unamunok espainolari eta euskarari buruz esan zituenak ahazteko adinako ahaleginik ez dela egin gure artean, eta Oteitzaren erroetarako itzulera hartaz hausnartzeak beldurtu egiten gaituela, bakarren batek arlotetzat hartzeko beldurra baita euskal idazle kultuentzat beldurrik izugarriena.

Ni aspaldi jabetu nintzen nire erdal-idazle estimatuenen artean, hizkuntza hautatu zuten idazle asko nituela kuttun: Kafka, Edmond Jabés, Marina Tsvietaieva, Julien Green... On egiten du beste batzuetara biltzea.

Irakurle euskaldunek erdaraz bakarrik irakurtzen dugula pentsa dezakete, agian... baina komunikabide erdaldunetan irakurri ere egiten ez dugun idazle arlotetzat gauzkate.

Arestian aipatutako elkarrizketetan, euskal idazleen erreferentzietan... nabarmengarri gertatzen da, nire iritzian, euskal idazlegoak erreferentzia propioak osatzeko egin duen ahalegina. Beste alderdi askotan ez bezala, hemen sentitzen dut eman duela euskal idazlegoak hausturarik handiena. Inguruko hizkuntza handietako idazle gehienek aski dute bere tradizioarekin: gaztelerazko, frantsesezko edo ingelesezko tradizioarekin.

Euskal idazleok geure tradizioa ahazteko arriskuan batzuetan »dena esan behar baita» eskolan ikasi ahal izan dugun tradizioa gainditu dugu. Tradizio nazionaletara baino gehiago, gure sor-muinean geure lanekin osagarri izango zen tradizio baten bila ekin diogu. Euskaraz idazten dugu, beraz, inolako tradizio nazionaletatik irtenda. Geu bagara mestizo, nahita ez, geu izateko.

Horregaitixe, uste dut, euskal irakurleek bezalaxe, beste irakurle batzuk ere -ez beti komunitate nazional handietakoak eta gertukoak, haiek ere, gu bezala, irudipentsu eta ez batere irudimentsu- oso erraz uler gaitzaketela.

Nire artean, galdetzen dut, posible ote da ezagutzaren gizartea euskal idazlerik gabe sortzea? Idazketari buruz »baina ez modu indibidualean bakarrik, baizik talde gisara» dugun planteamenduarekin lortuko al dugu euskaraz ekoiztutako pentsamendu sortzaile bat ezagutzaren gizartean? Beharko al dugu, egunen batean, euskaratik abiatuko den itzultzailerik, euskal pentsamentua beste hizkuntzetara itzultzeko?

Daukagun euskal liburugintza sistemak -daukagun bakarrak eta ondo kostatuta lortutakoak, bestalde- bere akatsak ditu eta baita bere zirrikituak ere. Ez dut nik proposatzen euskal liburugintza sistema goitik behera eraldatzea, ez eta apurtzea ere... berritzea, hazkunde-bidean jartzea baizik.

Horretarako, uste dut, dagoeneko euskal sorkuntza indartzeko -asko gutxi, hobeto edo okerrago- dauden neurriak (sariketak, bekak…) lerrokatu egin behar direla, bete gabe dauden hainbat hutsunerekin batera.

Ziur naiz Euskal Herria munduko ziklista onenak emateko gauza bada, munduko idazlerik onenak emateko gauza ere badela. Ziur naiz, Euskal Herriak, bere hizkuntza-gutxituaren erroetan bertan jaso duela bere handitasunaren hazia. Euskal Herriak egokitzen eta sortzen asmatu duen heinean iraun du eta iraungo du euskaldun, herri, kultura.

Horregatik, berriro azpimarratu dut, Ezagutzaren Gizartearen aurren-puntan aritzeko prestatu behar duela euskal idazleak, eta orokorrean, euskal sorkuntzak -edozein arte-molde dela-.

Horretarako, uste dut, euskal idazleak badituela, lehen aipatu bezala, Ezagutzaren Gizartean behar-beharrezko diren bi ezaugarri: etorkizuneko gizakiak sormena eta sorlana du behar-beharrezko; ezezagun denari galdetzeko nahi ta nahiezko joera, besteak beste, alegia, esperimentatzeari beldurrik ez izatea.

Ezaugarri horiek, historian zehar, asmatzaile zientifikoez gain, sortzaileok geureganatuak ditugu... baina, asmatzen ari garen ezagutzaren gizartean, antolaketaren eta etengabeko hobekuntzaren paradigmetan ari denean, beldur dio, oraindik, paradigma-apurketari, ziurrenera, oraindik, egitura ekonomikoen egungo premietara lotuegi delako. Eta bistan denez, egungo egitura ekonomikoa ez da apenas errotzen euskal kulturan. Hori da behar dugun lorpenetako bat.

Baina horretarako, behar-beharrezkoa da euskal sortzaileen lan-baldintzei erreparatuz hastea.

Pentsaezina zen arren, hala ere, egun, ez da harrotzekoa, kezkagarria baizik, dozena bat idazle eta kantari profesionalki ari daitekeen sistema batekin konformatzea.

Horregatik, ezagutzaren gizartean egon behar badu euskal idazleak, dagoeneko neurri batzuk eta metodologia batzuk onartu beharrean gaude.

Aitortu behar dut, aspaldian nabilelako euskal kulturgintzan, modu batean zein bestean, printzipio hau dela betetzen zailenetakoa. Erakunde gehienek badituzte, gurean 20-25 urte. Iritsi dira, gehienetan, hasmentetan pentsatzen ez zuten punturaino… baina orain, badirudi, Ikastoletako guraso batek behin esan zuen bezala, 20-25 urteko esperientzia duen giza-taldearen ordez, urtebeteko esperientzia 25 aldiz errepikatzeko joera duen giza-talde batean ari garela.

Nekeza da, askotan, elkarte baten barruko elkarlan-printzipioari eustea. Ez gutxiago, askotan, beste elkarte eta erakunde batzuekin elkarlana bultzatzeko zirrikituak profitatzea. Elkarte bakoitzak, erakunde bakoitzak… euskal kulturan ere, bere interesak dauzka… eta elkarte horretan eta sistema honetan, elkarteen eta guztien interesen gainetik ezartzen dira norbere interesak. Orain-oraindik, esango nuke, konspirazioa, batzuetan, inspirazioa baino indartsuago dela.

Banaka egin ezin ditugun gauzak egiteko biltzen gara elkarteetara. Elkarteak, ordea, askotan, oso diru-baliabide propio gutxi ditu.. eta behartuta daude, diru-baliabideak ematen dituzten eremuetan lan egitera. Baina ezin da etsi honetan ere.

Hala ere, politika tradizionalak ez dituen beste baliabide batzuk ditugu elkarteok. Horiek eta beste guztiak jarri behar ditugu Euskal Herri osoan euskal sorkuntza indartzeko eta babesteko. Nafarroan eta Iparraldean, ordea, ezinbestekoago dugu, hemen baino, oraindik, sorkuntza bultzatzea. Sorkuntzara emanak daudenak -direla musikari, antzesle, idazle…- izan behar dutelako euskal kulturari eutsi nahi dion giza-taldearen erreferente.

Beste inon baino gehiago, euskal kulturaren erreferentziarik gabe osa daitekeen ezagutzaren gizarteak berak zapuztu egingo baitu, erabat, gerora, euskal sorkuntza.

Orduan eta sortzaile profesional gehiago dago, aurren-berritan urrats handi hori eman zuten batzuei esker. Hala ere, oraindik, lotsa eta aizu gara, sarri, egile eskubideak defendatzeko.

EIEk egile eskubideen defentsan beste urrats batzuk emango ditu… baina ez da aski elkarte batek urratsak eta baliabideak proposatzea. Iritsi da egileen-eskubideen defentsari buruzko debate garrantzizko bati eragiteko garaia.

Prentsan haizatu, harrotu eta manipulatu den pirateria-antipirateriaz haratago doa sortzaileen premia. Maximalismoetatik urrundu egin behar dugu.

Orohar, esango nuke, ez gaudela ederki, dozena bat idazle edo kantari bizi ahal badaiteke, zuzenean, sorlanetik. Ekologiaren legeetara begiratu ezkero, desagertzear dagoen espezietzat joko nuke euskal sortzailea.

Egia da, sistema beti elika daitekeela literaturan eta musikan klasiko diren egileez. Besteak beste, haiek ere, sarri, bere gizaldian morroi eta neskame izanagatik, hurrengo gizaldietarako ere baliagarriak izan ziren erakustaldiak eman zituztelako baita. Egia da, sistema beti elika daitekeela beste kultura batzuetan sortu denaz, beste ekoizpen batzuk itzuliz eta egokituz. Are eta gehiago, egia da, euskal liburugintzaren sistemak -eta ia liburugintzako sistema orok- biziraupena ere bermatua dukeela sortzaile askorik gabe, informazio-sareak elikatzeko adina sortzaile berri bultzatu hutsarekin. Eta egia hauek gordinegiak dira, esateko ere. Eta egia hauetara ohituegiak gaude, hainbatetan, erreakzionatzeko ere.

Baina sortzailerik gabeko kultura batek, errepikapenaren aroa besterik ez du sortuko. Horregatik defenditu behar dira egile-eskubideak. Ni ez naiz honetan oso iaioa -poesia idatzi dudanez, ez naiz sekula asko kezkatu gai honetan-. Baina uste dut euskaldunen komunitatearen neurriak, euskal argitaletxeen neurriak, euskal idazleen lanek sarean duten hedapena kontutan hartuta, badela zertaz pentsatua.

Hau da galdera: zer komeni zaio gehiago euskal idazlegoari: copyrigth delakoa, copyfigth-a (auzolan lizentzia bat: creative commons deitu ohi dena) ala copyleft-a. Hala beste lizentzia motaren bat sortu behar al da?

Izan ere, egile-eskubideen harira, idazle gehienek -arrakasta handia dutenek salbu- ez dute ezer asko jasotzen egindako lanarekin alderatu ezkero -eta satisfakzio pertsonala alde batetara utzita-. Ez ote litzateke hobe, norbere apurrak jasotzeaz gain, guztion egile-eskubideak euskal sorkuntza indartzeko baliatuko bagenitu?

Hala egiten da, hein batean, CEDROn. CEDROtik norbanakoaz gain hainbat kultur elkartek jasotzen dugu dirua gure proiekturako. Ez da inongo erakundek ematen digun dirua, egileen eskubideen kudeaketa kolektibotik datorrena baino.

Baina, oraingoz, orokorrean, paperezko euskarrian diren eskubideak kudeatzen dira. Eta eskubide digitalak?

Euskal sortzaileen lanak sarean banatzearen alde, ezin al da sistema konpentsatzaile bat eragin, sortzaileak bere lana duintasunez egin ahal izan dezan, duintasunez bizi ahal izan gaitezen, duintasunez hil ahal izan gaitezen?

Gai honetan badut beste kezkarik. Euskal sortzaile bana bada Euskal Herriko alderdi politiko bakoitzean. Baina euskal sortzaileok sortu al dugu alderdi politikoetan euskal sorkuntza indartzeko kezkarik?

Nik dakidala Euskal Herrietan ez dugu Propietate Intelektuala babesteko -eta ezta erregistratzeko- erakunderik. Oraindik orain ari gara Biblioteka Nazionalaz hitz egiten…

Baina alor honetan, altxortegiaren egoerari begiratzetik, inbertsioetara jotzeko garaia ere iritsi da.

Euskal liburugintza euskaraz sorkuntako eta euskaratutako liburuez elikatzen da. Euskal sortzaileak, biziko bada, itzulia behar du eta bere lanak atzerriratua behar du. Hainbatek lortu du urrats hori ematea, inolaz ere, aurrelari izan den Zugaza jaunari esker.

Bestalde, EIEk, Batzar Orokor batean bazkide batek hala eskatuta, eta Mallorcan GALEUSCAk burutapen hau izan zuelako nagusi, ekin dio azken urte hauetan, euskal liburugintza atzerriratzeko plangintza horri. EIEk , Galtzagorri eta PEN KLUBaren laguntzarekin hasiera-hasieratik, Editoreen eta Itzultzaileen elkarteekin batera, uste du, sorkuntza indartzeko behar-beharrezkoa dela urrats hau.

Badakigu honek euskal sistema aldatu egiten duela. Orain artekoan, euskal liburugintza izan da protagonista, euskal lurretan dago lana, euskal liburugintza Euskal Herrian errotu behar da, ezpairik gabe.

Baina lehentasun hori gutxietsi gabe, biderkatu egin behar da euskal sortzailearen oihartzuna erdal-munduetan. Arrazoiak, asko, nire iritzian. Bat edo beste baino ez dut aipatuko:

a.- Euskal Herriaz, euskal kulturaz interesa dago munduan. Hizpide gara eta gutaz aritzen uzten diogu edozeini. Mintzagai izatetik, geure ahotsa ezagutzera ematera pasa behar dugu.
b.- Euskal idazleek euskal idazlegoa hutsaren hurrengo ipintzeko joera gainditzeko, kanpoan ere -kirolariak bezala, industriak bezala- lehiatzeko gauza garela frogatu behar diegu geure buruei, barruan ere asentatzeko.
d.- Hiztun-kopurua euskal sorkuntzak behar duen lurra abonatzeko gauza ez den bitartean, euskal idazleak erdal lurretara iritsi behar du. Orain euskaratik beste hizkuntzetara itzuliko duten itzultzaileak behar ditugula pentsatu behar dugu. Orain, atzerriko literatur-sistemak ezagutzen dituzten pertsonak behar ditugu… baina ez erdal kultura euskaratzeko, euskal kultura munduratzeko baizik.

Espero dut euskal idazleak errazago bilatuko dutela ezagutzaren gizarteko bidea, euskaldun batek Marterako bidea baino.

Ziur naiz, beste neurri asko hartu beharko direla eta beste hutsune asko bete beharko direla, hogeita bost urte barru -zahartzera iritsiko ahal naiz, andreok!-, euskal kultura aurren-puntan izan dadin.

Baina horretarako, aurrena, erabaki xume batzuk hartu behar dira. Euskal liburuaren sistema haratago eraman behar dugu, eta urtero, gure aurreko urteetako esperientzia berritzeko moduko antolaketa eta neurriak hartu behar dira.

Tolkienen Eraztunen jauna dugu noski munduan azken 50 urte honetako libururik irakurriena. Eleberri bat, luzeraz antikomertziala (1000 orrialde baino gehiago, hiru liburukitan banatua), antzinateko elezahar eta herri ipuinen saski-nahaskitzat jo izan dena. Anitzek pantaila handietan ikusita izan zuten lehen aldiz haren berri. Alabaina Peter Jackson zine zuzendariak bere begia nobelatzar honen gainean ezarri baino hagitzez lehenago izana zen munduko hizkuntza nagusietara itzulia eta behin eta berriz berrargitaratua. Bertze liburu frankori emana zien abia, hartan oinarrituriko komikiak eta marrazki bizidunetako pelikula bat ahantzi gabe; bere lekua zuen sareko eztabaidagune eta web orrietan, eta gaia emana zien mundu osoko unibertsitateetako tesi doktoralei. Hori lehenago bazen, egin kontu zertaratu den filme oskarizatua bilakatu ondoan, bereziki joko elektronikoen galaxia gero eta zabalagoen alorrean. Orain DVD-an ikus daiteke, eta haren soinu banda, berriz, CD moldean aurkitzen dugu disko dendetako apaletan. Trilogiaren bigarren atala berriki ikusi ahal izan da telebistan.

Biblia aparte utzita, Eraztunen jauna-rekin gertatu denak parekorik ez du bertze inongo literatur lanekin. Alabaina muturreko kasua baizik ez da egungo kultur industriaren ahalmen biderkatzailearena. Tolkienen lanaren zabalkundearen tamainara hurbildu gabe ere, formato, genero eta euskarrien arteko joan-etorri etengabea gaurko masa kulturaren ezaugarria da. Filme bilakatzen diren nobelak, ordenagailuko jokoak sorrarazten dituzten komikiak, telebista sail izatera ekarriak diren antzerki lanak. Eta alderantziz. Kultur produktuak formatu ezberdinetan eskaintzeko ahala termometro bat da. Halako ahalmenik ez duen kultura mainguka dabil gaur egun.

Alde horretatik, euskal kulturarendako mugarria izan da Atxagaren Obabakoak Armendarizen Obaba bihurtzea. Asteasuarraren lana ez zen lehena izan bertze hizkuntza batera itzulirik, baina bai aurrenekoa gure mundu tikiaren mugak hausten. Halaberean, izan dugu lehenago gure liburu batetik abiaturik filmea egin duen zinemagilerik, ez ordea nazioarteko zinema industriari aurkezteko parada izanik. 2005 honetan, munduko kulturaren trenean gure sortzaile guztien lanak ez dira hirugarrenean bidaiatzen. Atxaga eta Armendariz (Armendariz ere "gurea" baita, ezta?) ez dira bakarrak, bertzalde. Kutsidazu bidea Ixabel Joxean Sagastizabalena ere bere bidea egiten ari da. Euskaraz gehien saldu den liburua antzezlan egin zuten, filmea bidean da noski eta telebista saio baten prestaketan ari omen dira. Bada, hala ere, horregatik muturra okertu duen jendea. "Emazu bakea Ixabel" irakurri dut berriki. Arrunt oteizianoa da oraindik gure mundutxoa. "Ez dut garaipen kaka batengatik derrotaz beteriko nire historial garbia zikinduko" erran zuen oriotarrak bere ohiko purrustadetariko batean.

Badira, dena dela, kontu batzuk aipatu beharrekoak.

Obaba lehengo irailaren 16an aurkeztu zen Iruñean, besta giroan, multizine ezagun batzuetako areto nagusian. Han ziren bi egileak, filmean parte hartutako antzezle nagusiekin batean. Hara bildutako jendeak gogotik egin zien txalo, gogotik txalo ere pantailaratutako lanari. Biharamunean, Iruñeko prentsak zabal eman zuen ekitaldiaren berri. Inon ez nuen irakurri, ordea, bi ordu lehenago, areto nagusi horretatik 100 metro xuhurrera, euskarazko bertsioa estreinatu zutela bi sala tikitan. Biak mukuru zeuden; izan zen sartu ezinean gelditu zenik. Harritzekorik ez, inork ez baitzuen pagatu. Aurrezki kutxa bat sarrerak oparitzen ari izana zen aitzineko egunetan. Han ginenok, bertzalde, ez genuen inor txalotzeko paradarik izan. Idazlea bera ere ez. Proiekzioa bukatu eta nor gurera abiatzen ari ginela, benetako ospakizunarekin egin genuen topo. Dena argiztaturik zegoen eta bazen alfonbra luze bat protagonistek beren sarrera glamuroski egin zezaten. Beharbada hipersentibera naiz, baina ni hagitz guti, hagitz inoreztatua sentitu nintzen une horretan.

Ez naiz inor larrutzen ari. Apustu eginen nuke Atxagak gure berri ere ez zuela. Nahiago nuke, bertzalde, Armendarizek euskal kulturari dion begirunearen erdia balute hemengo gainerako erdal sortzaileek. Hozki begiratzera, ekitaldi nagusia filmearen jatorrizko bertsioaren inguruan ardaztea ere guztiz normala da. Eta nola gaitzetsi delako aurrezki kutxaren ekimena? Nafarroan, bederen, ez dugu gisako jarrerarik aise ikusiko upel bereko bertze entitateen aldetik.

Hori guztia hala da. Hona ekarri badut izan da, aitzinapausoak ematen ari garela iruditzen zaigunean ere, agerian gelditzen direlako gure kulturaren gaitzetariko batzuk: arazoak ditugu ikusgarri bilakatzeko tenorean; arazoak, kulturaren merkatu normalizatuan, hau da, merkatu diruz lagundu gabean, lehiatzeko tenorean. Bada hirugarren alderdi bat zer pentsatua ematen duena: gaztelaniak zubi behar izan du euskaraz idatzi den liburuaren bertsio zinematografikoa euskaraz ikusi ahal izateko. Horrela ikusi dugunok, bederen, zeren eta, bat-batean, onddoak irailean bezala loratzen hasi baitira gure artean jatorrizko bertsioen "betiko" maitaleak.

Bada, bai, zer zuzendua hurrengo hogei urtean.

Ene begirada 2025a arte luzatzeko eskatu dit ARGIAk, azal dezadan ene iduriz nora eta nola jo behar lukeen gure kultur sorkuntzak. Gauza anitz etortzen zaizkit gogora, gehienak gure munduan "behar izan" aditza jokatuz hain aise eraikitzen ditugun fantasiak. Eta fikzioa ongi dago literaturarako, komikirako edo zinemarako, ez geure buruari xedeak emateko. Harako Xabier Lete hark bezala, nik ez dut amets handirik. Hala ere posible da hausnartzea, herri honek, gizarte honek eta mundu honek zer martxa daraman kontuan harturik, nora jo behar lukeen euskal kulturak heldu diren urteetan.

Nazio eraikuntza delako zer hori, hizkuntza normalizazioa, ekonomia eta gizarte eredua... horiek guztiak topaketa hauetako bertze atal batzuetan jorratzeko gaiak dira. Kultur sorkuntzaren testuingurua eratzen dute, ordea, eta hartara goitik beheiti baldintzapetzen. Hutsaren gainean aritzeko arriskua du politika, gizarte edo hizkuntza aldetik zer panorama izanen dugun ahantzirik kulturaren nondik norakoak jorratzeak. Konparaziorako, gure musika industriarako beharbada interesgarria liteke Euskal Herri guztietako irratiei halako kuota bat ezartzea, ehuneko hainbertze, euskal kantari eta taldeendako. Urruti gaude, ordea, halako ekimen bat posible izatetik. Urruti orain, eta urruti noski, hogei urteren buruan, 2025 zorionekoan ere.

Ez nituzke baikorrak zapuztu nahi. Ez dut konfiantza handirik, ordea, testuingurua sobera aldatuko den. Bukatuz gero gure kontu triste hori -delako gatazka armatua- begibistakoa da orain itxirik dauden bide batzuk ireki litezkeela. Ez naiz espantu handiko gauzez ari: euskal departamentu bat Iparralderako, bertzelako harremanak Erkidego Autonomoaren eta Nafarroaren artean, ezkerraren indartze bat akaso... Horrez gain, kultura eta batez ere euskal kultura garatzeko lagungarri gerta litekeen giro lasaixeagoa.

Guti dela? Nondik begiratzen den.

Ildo beretik aurreikus daiteke euskararen egoeraren hobekuntza, baina ez funtsezko kanbiamendurik eragiteraino. Epe ertainean hiztunen kopurua handituagatik ere, orain ez duen bizitasuna eta aniztasuna behar lituzke kulturaren euskal eskaintzak erabileraren datuak iraultzeko.

Badira aldagai gehiago. Ez da etxean kristalezko bolarik behar globalizazio delakoa gero eta indartsuago agertuko dela jakiteko. Gero eta berdintsuagoak izanen gara, gero eta kanpoagoan pentsatuko gaituzte. Menpekotasunak biziko gaitu; menpekotasun teknologikoak, lehen-lehenik, baita ideien, gustuen eta jarreren aldetikoak ere.

Eta ez gaitezen ahantz bertze fenomeno batzuez. Hiritartze prozesuaren biziagotzea horietariko bat da; euskal hirian, balio eta estetika erruralak gero eta nekezago salduko dira. Bertze bat, etorkinen isuri etengabea, jadanik begi parean ditugun ondorioekin. Lehengoak guti ote ziren, euskal kultura arrotz, ikaragarri arrotz sentitzen duen jende gehiago izanen dugu Euskal Herrian. Bertzetik, gero eta kultur fenomeno hibridoagoak gertatuko dira gure artean, "euskal" sor-markaren azpian nekez sailkatuko ditugunak.

Atxagaren lanarekin filmea eginagatik ere, ez du hain biziraupen erraza gureak. Aupa Etxebeste anitz beharko ditugu gauzak bertzela izan daitezen.

Euskararen ahozko erabilerak kezkaturik gaitu. Hala ere, ez dut neurri bereko arrangurarik sumatzen kultur ohiturei loturiko erabileraz. Euskaldunok euskaraz guti mintzatzeaz gain, are gutiago dugu irakurtzen, are gutiago idazten, are gutiago euskarazko produktuak kontsumitzen. Arrazoi franko daude horretarako eta denek dute nolabait ikustekoa ahalegin erantsiarekin. Eta ahalegin erantsia diodanean ez naiz bakarrik ari %100 euskaldundu edo alfabetatu gabeko horrek euskarazko produktu bat bereganatzeko egin behar duen esfortzu gehigarriaz. Ahalegin fisikoaz ere ari naiz. Euskal literatura ez da nonahi aurkitzen, ezta euskal musika ere. Haren bila joan behar duzu, halako toki "berexi" batzuetara. Berdin gertatzen da euskal zinearekin edo euskal antzerkiarekin: ordu guti jakin batzuetara eta toki guti jakin batzuetara mugaturik egoten da haien eskaintza, eskaintzarik dagoenean. Interneten edukiak urriak dira, eta bertze alor batzuetan -bideo-jokoak eta...- alferrik da bilatzea, ez baita deus.

Baina gure gorputzari ez ezik gure buruari ere eskatzen dio lana euskal kulturak. Ahalegin mental gehigarria, alegia. Maiz harrotzen gara Txillardegik Leturiaren egunkari ezkutua plazaratu zuenetik hona joan den kasik mende erdian gure kulturak alor guztietan izan duen bilakaera izugarriagatik. Hala ere, gaur egun euskarazko produktuen pertzepzioa, orokorrean, eskasa da bezero izan litekeen gizarte sektorearen zati handi batean. "Beti gauza beraz ari dira", "aspergarria da", "ateratzen duena ez zait batere interesatzen", "pilota baizik ez dute ematen"... horra gazte euskaldun ederki alfabetatu frankoren arrazoiak, galdetzen zaienean, hurrenez hurren, zergatik ez duten euskal musika aditzen, euskal literatura eta euskal prentsa irakurtzen edo euskal telebista ikusten. Gure zerak, oro har, lerratuak, norabide bakarrekoak, zurrunak, serioegiak, eguneroko kezkekin ikusteko guti dutenak, ongarritegi usainekoak eta glamurrik gabeak dira euskaldun anitzen iritzian. Hartzaile kopurua handitu gabe, nola sortu, ordea, ahots gehiago eta ugariagoko euskal kultura? Gurpil zoro hori haustea da, nire idurikoz hurrengo 20 urtean inora ailegatzeko geure buruarendako xede nagusia.

Ona litzateke ikuspegia moldatzen hastea. Sortzaileetatik haste. "Una llingua es un mercat" erraten dute katalanek. Hizkuntza kontuetan ikaragarri miresten ditugu, baina deus guti ikasten haiengandik. Badakit gure arteko anitzek ideologikoki arazoa dutela merkatu, kontsumo eta kontsumitzaile bezalako hitzekin, baina noizbait gureganatu beharko ditugu, hitzez baino areago mamiz. Gustatu ala ez gustatu, kulturarena merkatu bat da, eskaintzaren eta eskariaren legera makurtua, eta hartan gure produktuak bertze anitzekin lehiatzen dira. Euskara balio erantsia izanen da zenbaitetan -desbalioa ere, ez gutirendako-, baina ez balio bakarra. Balio horietan asmatu beharko dugu atxikimendu militanteaz gain, atxikimendu estetikoa ere lortuko badugu.

Irakurle, ikusle edo oro har hartzaile gehiago harrapatuko duten lanak -produktuak- behar ditugu. Bakarrik horrela lortuko da gizarte zibilaren esku hartze handiagoa, gisa hartara administrazio publikotik euskal kulturara heldu diren dirulaguntzak sail berri edo alor sentiberetara bideratu ahal izateko. Mendebaldean, azken urteetako joera da sektore publikoaren pisu galtzea, eta gure artean ez gara horretaz libratuko. Administrazioaren zeregina gehiago bideratu behar litzateke teknologia berriak gureganatzera eta azpiegiturak sortzera edo sortzen laguntzera. Horrez gain, hedabide publikoen titularrak diren aldetik, haien edukia arestian aipatu dugun filosofiara moldatzen ez dute lan makala izanen. Gaur egun planteatua dagoen bezala, zenbaitetan duda izaten dut euskarazko telebista publikoak fabore baino kalte gehiago egiten ez ote dion euskal kulturari.

2025erako hori ere aldatuko da agian.

Ikusten duzuenez, nik ez dut amets handirik. Nik, hogei urteren buruan, Bernardoren liburuetan oinarrituriko hamargarren filmaren estreinaldia -Cannesen edo Berlinen saritu duten horrena- Iruñean egiten denean, areto nagusi bete-betean egon nahi nuke, ekitaldi argitsu eta glamurosoan, euskal antzezleei gogotik txaloka. Eta une horretan, poltsikoan, bi txartel izan nahi nituzke, nire patrikatik ordainduak ordu erdiz ilaran egon ondoan, biharamunean ene ilobarekin itzuli ahal izateko, euskal zinemagileen azken belaunaldiko promesa berriaren lana ikustera. Bai, gizona, euskarazko egunkari eta telebista guztiek aho-mihietan darabiltena, nazioartean hainbertze famatzen ari den neska gazte kantari horren soinu-banda duena. Bai, emakumea, "Noizbait etortzekoa" izeneko web orria sareratu duen bera.

Gure izeba Anparitok kontatu izan digu joandako mendeko hirurogeiko hamarkadan Zarautzera joan zela koruarekin jaialdi batean parte hartzera. Eta hartan geroago oso famatu den euskal kantautore batek -oraindik erdaraz kantatzen zuen gaztetxoak- honela aurkeztu omen zuen bere abesti bat:

- Ahora voy a cantar una canción que es muy bonita y me sale muy bien.

Gaztetxoaren inozokeria alde batera utzita, erdaraz aritzea ez zen soilik kantari horren kontua. Famatu ziren euskal kantautore gehienak ere -garai hortakoxeak- erdaraz abiatu ziren.

Ez zen erraza garaitsu hartan asmatzea kantari horiek nora iritsiko ziren edo nolako eragina izango zuten euskal kulturan. Egun ere non eta nola ibiliko garen euskaldunok hogei urte barru, kultura aldetik, asmatu nahi izatea erokeria litzateke. Egin dezagun bada eroarena.

* * *

Etorkizuna iragartzeko eguneko datuak ere ondo interpretatzen asmatu behar da. Lan benetan zaila. Gure ezinak eta nahiak errealitatearekin korapilatu eta nahastu egiten baitira, zein hari dabiltzan aske eta nola josi litezkeen ez dezagun ondo bereizi. Adibidea:

Zinema aretoan sartu den heldu koadrilak ikusi du bikote gaztea bertan. Neska eta mutil ederrak, sasoi onekoak. Baina harrituta geratu dira. Erdi erdian kokatu dira, arto krispeta zorro eta freskagarri ontzi bana eskuetan, aingerutxoen tankeran, filmea ikusteko asmotan. Koadrilako lotsagabeenak honela bota die:

- Ai, oraingo gazteak! Gure garaietan azken ilaran jarriko ginen eta filme osoa zirritan pasako genuen!- Neskak berehala erantzun dio, mutilaren begiradaren onespenaz:

- Badakizu, siestatik gatoz, jo berriak, eta nekatuta gaude. Sentitzen dugu zuen desioak ez betetzea.

Garaiko datuak ondo interpretatzeaz gainera, bideak jarri behar dira asmatutako hori egiazta dadin. Komeni diren ekintzak abiatu... eta itxaron. Horregatik deitzen zaio itxaropena etorkizunaren asmaketa-eraikuntza lan txukunari.

* * *

Kultura batez ere horixe da: sexu harremanak noiz, nola eta norekin; jateko ohiturak; lagunartekoak; jaiak ospatzeko moduak; eguna partitzeko aukerak; lanari ekitekoak; arazoak konpontzeko usadioak; bizitzari eta heriotzari nola erantzun era kolektiboan; etxeak eta auzoak antolatzeko gisak; hizkuntzan gorderik dauden logika eta sikologia egiturak... Horixe eta gehiago da kultura. Gu, konturatu gabe ere, talde bihurtzen gaituen arau trinko eta isil ugarien egitura.

Kultur molde bakoitzak bere erako emaitza artistikoak sortzen ditu: liburuak, eskulturak, margoak, doinuak, dantzak, tradizioak... Nolako moldea halako emaitza.

Hogei urte barru euskal kulturarik izango ote den galdetu beharko diegu geure buruei. Baita izatea merezi ote duen ere. Nik bi galdereei baiezkoa ematen diet.

* * *

Egun ere, askok sinistu arazi nahi digute euskal kulturarik ez dagoela eta ez duela izatea merezi. Hitz eder eta modernoez janzten dute diskurtsoa: mestizaia, solidaritatea, mugak gainditzea... Hori dena ahazten zaie, baina, Frantziako edo Espainiako kulturaz ari badira. Tankera horretako intelektual profesional ugari daude bazterretan. Soldata joriez ordainduta, postu ofizial batean ez denean, Fundazio miragarri batean. Artikuluak eta hitzaldiak, oso prezio onean banatuko dituzte aukera ematen zaien guztietan. Eta askotan ematen zaie, ematen zaienez. Zabaltzen den mezu sasintelektuala: euskalduntasuna azaleko geruza fin bat besterik ez da, samurtasun momentuetan bihotza hunkitzeko xehetasun bakarren batzuk... Garrantzi eskaseko kontuetarako utz daitekeen etxeko amantala bezalakoa. Francoren berbera da, Formación de Espíritu Nacional liburuetan ikasarazten ziguten hura.

Aipatutako honi begiratzen diogunean, gaur eguneko euskaltzale askok ezkortasunerako joera izaten dugu. Hainbeste lan egin eta gero hau? Bestela ere begira genezake.

Joandakoan, ikasle ohi batekin topatu nintzen. Idazlea da, erdaraz idazten du eta, berak ezetz esango badu ere, euskararekiko errezelo handia izan du txiki txikitatik. Errezeloa baino gehiago ere bai nire ustez. Dena ilun ikusten zuen, bere ikuspuntutik, gure artean zer eginik ez zuela, alde egin beharko zuela Euskal Herritik laster batean, elebakarra eta ez abertzalea zelako. Hemen, bere hitzetan, abertzale eta euskaltzale izan beharra dago, bestela zer eginik ez: "Lo reconozco, habéis vencido". Honela esaten zidan, etsita eta amorrazioz beteta.

Euskaltzaleoi ez zaigu horren argi agertzen garaipena. Bi aldiz begiratu beharko dugu. Ondo legoke.

* * *

Hogei urte barru herri pobre eta aberatsen arteko borroka ez dakit nola egongo den. Gu, oraingoz eta ekonomiari begiratuta, aberatsen artean gaude. Nahi genuke herri pobreak bizi duten miseriatik aldentzea. Borondate onekoak omen gara euskaldunok eta solidario samarrak. Datua zehatza da. Noraino ordea? Prest gaude limosna emateko eta laguntzeko. Hortik aurrera... Hala ere, egoerak berak aldatzera behartuko gaitu. Hasi gara pobretasun maila horiek nora daramaten ikusten. Sokatik ezin da gehiago tira, puskatuko ez bada. Euskaldunok mundu antolaketa berri baten sorkuntzan eragile izan behar dugu. Leku eta maila ezinhobean gaude horretarako. Handiegiak ez garenak, komunikatzen bagara, erraldoiak behartzeko adina indar badugu. Edurne Zuriren ipuinean horixe ematen zen aditzera: zazpi ipotxek, ondo elkar hartuta, sorgin gaizto boteretsuak baino indar handiagoa egin dezaketela. Batez ere printze gazte liraina bere alde jartzea lortzen badute.

Hogei urte barru, zortzi deitura euskaldun dituztenak orain baino dexente gutxiago izango dira. Eta zortzi euskal abizendun asko azal beltzekoak izango dira, edo txinatar arrazakoak. Arraza nahasketak muturra azaldu besterik ez du egin gure artean. Hogei urte barru agian lehendakari beltza izango dugu. EAJkoa noski, baina beltza. Hortxe dugu erronka gogorren eta kilikagarrienetakoa: kanpotik datozenei, etorri direnei eta etorriko direnei, euskal kulturaren ederra senti araztea, bertan integratzeko irrika sortzea. Eta lemari astindutxo bat eman beharko zaio euskalgintzan. Haurren arloak ez du interes handirik pizten gure guru koadrila zabalean. Etorkizuneko asegurua da, ordea. Hobe dugu ondo zaintzea eta urteroko poliza garaiz ordaintzea

Hogei urte barru, gaurko gazteak helduak izango dira. Euskaraz jakingo dute gehienek. Egingo ote duten eta beren seme-alabei euskara gogo onez transmititzeko nekea hartuko ote duten zaila da asmatzea. Euskal produktu kulturalik kontsumituko ote duten ere ez zait guztiz garbi begitantzen. Zer izango da? Belarria jarri eta konturatuko zarete inoiz ez bezala entzuten dela gure hirietan euskara, bikote gazte asko beren artean euskaraz. Gure zahar askori pasatakoa berriro gerta ez dadin ahalegina denon artean egin beharko dugu: umetan euskaraz egin, gaztetan ere bai, etxeko txokoan zerbait mantendu... Lan eta bizitza errealaren mundura ateratzerakoan, haatik, erdararen maleta hartu eta euskararen zorroa amaren etxean ahaztuta geratu.

Gaurko gazteei Franco nor zen galdetuta, kostatzen da fundamentuzko erantzuna aurkitzea. Hogei urte barruko gazteei ETA zer zen galdetuta, berdintsu kostako zaigu taxuzko erantzunik topatzea.

Hogei urte barru ez dut uste etxe barneko politikak hainbesteko indarra izango duenik eguneroko bizitzan. Azken bolada luzean, gure politikak dena busti du, kulturan eta euskal kulturan bereziki neurriz kanpoko garrantzia izan du. Beti ehizerako prest, eskopeta eskuan geunden. Noski, aurretik pasatzen zen guztiari eperra zelakoan tiro egiten genion. Itxaropena daukat egoera pixkanaka aldatuko dela. Ikasiko dugula basoko edertasun guztiak gozatzen eta gehienez ere ehiza fotografikoa egingo dugula. Eta kultura modu horiek politika ere kutsatuko dutela.

Hogei urte barru, ekologia guztiz integratuko da, halabeharrez, eguneroko kulturan. Eta azken urteetan egindako akats inozo asko zuzentzea izango da eginkizunik handiena. Arkitekturarena, esaterako, modan jarri diren etxetxo abobatuak zein garesti ateratzen zaizkion inguruari konturatuko gara. Baita herri eta hirietako festen modu basati eta etxekaltea bestela antolatu beharraz ere. Konpartitzea hitz abstraktoa baino gehiago dela ikusiko da eta trukea (autoarena, bizikletarena, oporretako etxea...) jardun normala izango da, munduak ez duelako hainbesterako ematen.

Hogei urte barru, hainbat gehiegikeria sozial baretuko dira eta apurtxo bat neurrian jarri. Zaratarena esaterako. Tabakoarekin gertatu den bezala, orain zaratarekin hainbeste sufritu arazten diguten beraiek, erdi gortuta daudela konturatuko dira. Arazo fisikoak izaten hasiko dira, administrazioari garesti aterako zaio. Eta orain duten utzikeria arbuiatuz, zarataren kontrako borroka histerikoa hasiko dutela uste dut. Isiltasunaren aldarrikapenaren aroa etorriko da. Iupi!

Kirolak eta Musikak ordezkatu dute azken urteotan erlijioaren masa mugimendu alderdia. Biltzarre Eukaristiko, Gau adorazioa eta segizioen ordez, Kontzertuak, Musika maratoiak, Gau pasa masiboak eta Carlinhos Braun. Pertsonak ez baikara norbanakoen muga estuetan amaitzen. Pertsona bakoitzak besteekin lotzen duen alderdi bat dauka, talde sena, eta horrek adierazpenak behar ditu, momentu batzuetan agertu egin behar du, pertsonak eta taldeak lehertuko ez bagara. Alderdi horrek jarraituko duela uste dut, gutxi batzuetan erlijioarekin lotuta, oraintsu bezala, eta besteetan jaien, musikaren eta kirolaren inguruan. Hala ere, beste guztietan bezala egoerak aginduta, kontu guztietan neurriz jokatu beharra (baita neurrian ere) nagusituko da. Eta oraingo ohiko gehiegikeria antiekologiko asko baztertu egingo dira, tartekako leherketa zoro eta beharrezkoen mesedetan.

Hogei urte barru, aldiz, izpiritualitatearen alorrean ezusteko aldaketak agertuko dira. Erlijioak -gure artean Eliza Katolikoak bereziki- azken urteotako kontu txatxu asko baztertuko ditu, halabeharrez honek ere. Sexuarekin zerikusia duten kontu gehienei arreta kenduko die (homosexualen onarpena, dibortzioa, antisorgailuak, emakumeak apaiztea, apaizak ezkontzea...) eta benetako ekumenismoaren urrats sendoak ematen hasiko da. Izpiritualitatea erlijioa baino garrantzitsuagoa izango da.

Heriotza ondo kokatzen ikasi beharko dugu ordurako. Bizitzak heriotzarik gabe ez du zentzurik. Eta gure garaiak hain eroak izan direnez, egia borobil horri ihes egin nahi izan diote. Hogei urte barru, aipatutako hari guztiak mugituta egongo dira eta heriotzaren aurreko jarrera kulturalak ere bai. Heriotzari aurre egiteko molde modernoak sortzen hasiko dira, artista, intelektual eta komunikadore askoren lanaren eraginez noski. Eta gaur egungo beldur inozoak zabaldutako jarrera fribolo edo kikilduen ordez (abortoa, eutanasia...), misterioari men egiteko eta pertsonen duintasuna uztartzeko kultur egiturak sortuko dira.

Azken hogei urteotan, konturatuko zineten, sortzaile gutxi agertu da euskal kulturaren plazan. Zerrendagileak, administratzaileak eta kudeatzaileak erruz. Sorkuntzan orain dela berrogei urte jarritako soka beretik ari gara tiraka. Baina aldatu egingo da, ziur. Hala beharrez, oraingo sokatiratzaile gehienak jateari utzita egongo garelako. Hogei urte barru beste sortzaile belaunaldia izango da Euskal Herrian. Gure kezkak barregarriak irudituko zaizkie. Niri ere dagoeneko hala iruditzen zaizkit, egia esanda. Hemen dago agian gakoa. Gauza izango al gara, gure kulturan, hari fin baina sendo gisan umorea trabatzeko? Hogei urte barru, gertatzen dena gertatzen dela, barre egingo al dugu euskaldunok negar baino gehiago? Nik baietz uste dut eta hori lortzeko eginkizunean jarduten naiz eta jardungo. Gure elkarteak bazkide gehiago behar ditu. Animatu.

Bide hortatik ere beste zerbait bilatu beharko: masari eragingo dion zerbait. Elite euskalduna badugu. Ez da nahikoa elitearekin. Elitea behar dugu, benetakoa eta ustezkoa (zer egingo diogu ba?). Baina lider jatorrak ere bai. Nola proposatu eta ulertarazi koletibitateari bestela bide baikor, mamitsu, atsegin, erakargarri, eraginkor eta errazak.

Euskalgintzan oraingoak neke garaiak direla esango nuke. Azken berrogei urteotan hainbeste lan egin da... Nekeak ez du batzuetan goizeko eguzkia ikusten uzten, edo eguerdiko epela gozatzen. Euskaraz dena da zailagoa... itxuraz. Beti gurditik tiraka, noizbait bertan jarrita nahi genuke. Autoz balitz hobeto. Erdaraz gainera bide zabalak dituzte, autopistak. Eta euskaraz astopistak.

Ez da egia hori, azaleko irudipena besterik ez. Han ere txakurrak ortozik. Etxe guztietan laratza beltz. Helburu txiki asko bete ditu euskalgintzak, baita horren txikiak ez direnak ere. Baina aldeko haizearen falta somatzen dugu. Inertzia gure alde jarri behar horretarako. Noiz iritsiko da sari berezi hori? Kamarotetik atera eta ontzia gozo eta aurrera ziur doala ikusi, itsasoa pozik zeharkatzen, belak haizez beteta.

* * *

Eginbehar gehienak bete ditugu. Bultzada txiki falta da eta inertzia gure alde jarriko da. Oraindik ez da egia nire ikasle ohiak esaten zuena. Ez dugu irabazi. Hogei urte falta dira. Eta hogei urte barru beste hogei faltako dira noski.

Orduan, inertzia alde izateak ematen duen ziurtasunak lagunduta, beste hogei urte barru alegia, oso abesti polita kantatuko dugu euskaldunok... eta ondo ondo aterako zaigu.

Hemendik 20 urtera euskal kultura nolakoa izango den galdetu zidanari erraz asko erantzun neizaiokeen hitz bakar batez: "auskalo!". Ondo egoki geratuko zen beste erantzun bat ere, bi hitzez osatua oraingoan: "ez dakit". Hala ere, bere garaian halakorik esaten jakin, edo ausartu ez, eta hementxe nago orain, malmetitu naizen zulotik nola irten asmatu ezinda.

Izan ere, prospektiba-ariketa hauek ustel samarrak izaten dira: batetik, uste baino askoz gutxiago aldatzen direlako gauza gehienak; eta, bestetik, uste ez genuen aldetik aldatzen direlako. Adibidez, ni mutil koxkorra nintzela askotan jolasten ginen 2000. urtea imajinatzera, eta, NASAren bidaien eraginez-edo, uda-pasa ilargira joango ginela uste genuen, eta pastilla txiki batzuk izango zirela gure janari bakarra. Barre egingo duzue gazteagoek, baina ez dut esajeratzen. Aldiz, sumatu ere ez genuen egiten eskuko telefonoak zer izango ziren, edo Internet bezalako zerbait existitu zitekeenik ere.

Orain dela 20 urte atera zuen ARGIAk bere 1000. alea, eta garaitsu hartan hasia nintzen ni aldizkarian kolaboratzen. Atzera begiratu eta ez zait iruditzen gauzak gehiegi aldatu direnik, funtsean. Seguruenik gehiago mugituko ziren 1975etik 1985era. Horrek badu bere azalpena ere: arlo soziopolitikoan aro berri bat hasi zen Hego Euskal Herrian urte horietan, eta aro horretan finkaturiko zutabeek ia bere horretan iraun dute gaur arte.

Esandakoak konstatazio bat egiteko balio du: bilakaera soziopolitikoak eragin nabarmena duela euskal kulturaren martxan; ez kausa/efektu gisako ondorio zuzen eta automatikoak sorrarazteraino, baina bai berebiziko faktoretzat jotzeko lain. Horri loturik, badirudi aldaketa-garai bat datorrela, eta beraz, kulturan ere utziko luke horrek arrastoa. Hala ere, politikari buruzko aurreikuspenak beste mahai-inguru batean egin behar dituztenez gero, hobe dut isilik.

Beste konstatazio batzuk ere egin genitzake, bai baitira euskal kulturaren geroan egoera politikoak adinako eragina eta garrantzia duten beste arlo batzuk. Bat, normalean aipatzen ez duguna, demografia. Frankismo garaian, beharrak hartaratuta, immigrazio ugaria jaso genuen Hego Euskal Herrian, Espainiako inguru pobreagoetatik etorrita. Ipar Euskal Herrian, berriz, gazteak lan bila, Paue, Bordele edo Parisera, eta Frantziako erretiratuak euskal kostaldera, erretreta-urteak itsasertzean eta epelean igarotzera. Orain, berriz, beste etorkin-uholde bat daukagu, Ipar nahiz Hegoan, mundu osotik Europa Mendebaldera lan bila datozen gizon-emakumeena: hego amerikarrak, Afrika zuri eta beltzekoak, Europa Ekialdekoak...

Jende-etorrera honen aurrean badira bi jarrera oker, nire ustez. Bata, iupi-iupi egin eta txalo jotzea, ze polita den multikulturalismoa, ze polita den mestizajea! Kultura arras desberdineko jendea elkarren artean ondo moldatzea desiragarria da dudarik gabe, baina zaila da berez, eta hori ukatzen duena gezurretan dabil; bestalde, egoera kolonizatu eta minorizatuan dagoen hizkuntza batentzat zailtasunak areagotu egiten direla ukatzen duena, edo zinikoa da edo itsua. Bigarren jarrera okerra, zailtasun horien aurrean inmigratuak errudun bihurtzea litzateke. Bizimodu hobearen bila dabilena munduko bidegabekerien biktima dela gogoratu behar genuke, eta, bestalde, etorrera jendetsuari langak edo galgak jarri nahiko bagenizkio ere, ez daukagula horretarako tresnarik ez ahalik. Beraz, eta panazearik ez dagoenez gero, jarrera zuhur eta argi bakarra etorkin jendea gure kulturan eta hizkuntzan integratzen saiatzea da, horretarako baliabideak jarrita. Aski indarrik ote dugun zalantzazkoa da, baina ahalegin serioa egiten ez badugu galdurik gaude epe ertain eta luzera.

Gure kulturaren etorkizuna baldintzatuko duen hirugarren faktore inportantea -eta jabetzen naiz Pernandoren egiak esaten ari naizela- munduko joera kulturalak dira. Hau da, hemendik 20 urtera nolako musika egingo den munduan (eta bereziki AEBn), zerikusi zuzena izango du horrek euskaldunek zer-nolako musika egingo duten jakiteko.

Laugarren konstatazioa, aurrekoari loturik, aldaketa teknologikoen berealdiko garrantzia: musikaren adibidearekin segituz, ez dakigu aurki diskorik izango den edo musika merkaturatzeko, saltzeko eta erosteko beste bide batzuk sortuko ote diren, eta ni behintzat ez nago igarle-lanetan hasteko moduan.

Esandakoak esan ostean, badirudi ez dudala inongo aurreikuspenik egin nahi. Zehatzago hitz eginda, ez nuke lotsagarri utziko nauen aurreikuspenik egin nahi. Dena dela, eta honaino iritsi naizenez, zer edo zer esan beharko dut, jokoa maite ez duen baten zuhurtziaz bada ere.

Hasteko, etorkizunari buruzko juzku biribilak maite baditugu ere, gertaerak ez dira gero horren beltz edo horren zuriak izaten. 1800ean 100 urteko bizitza ikusten zion Humboldt-ek, penaz, euskarari; 1900ean bizi zen oraindik, baina beste 100 bete aurretik itzaliko zela iragarri zuen, kasik pozez, Unamunok. Pasa dira beste 100 ere, eta oraindik bagara zer edo zer. Gaurko datu soziolinguistikoei erreparatuta, badira pozerako eta negarrerako datuak; zeini ematen diegun lehentasuna, diagnosi baikor edo ezkorrak egin genitzake. Baina bi gauza garbi daude, horren inguruan: bata, etorkizuna ez dagoela aurrez idatzita eta erabakita, geure esku dagoela neurri handi batean (ez erabat, hala ere); bestea, hizkuntzaren egoerak kili-kolo jarraituko duela 20 urte barru ere, ez normalizazioaren zerua ez asimilazioaren infernua zapaldu gabe, duda-muden purgatorioan bizitzen segituko dugula.

Egoera argi-itzaltsu horren barruan, badira zalantzarako tarte gutxi uzten duten datuak, hala ere. Adibidez, Ipar Euskal Herrian euskararen galera gero eta larriagoa da; itzuli ezinezko punturik dagoenik ukatu egiten dute borondatearen indarra azpimarratzen dutenek, baina ez da inondik ere sumatzen desagertze-bide hori geldiarazteko kemenik dagoenik. Ez Iparraldean bertan, ezta Hegoaldetik ere.

Hizkuntzaren eremutik kulturaren sail zabalxeagora jauzi eginda, beste horrenbeste esango nuke. Hots, gaur egungo moduan, sorkuntza erdipurdiko eta gris antxa izango dela gurea, pobreak gure egiturak, negartia gure jarduna. Ikuspegi baikorrago batetik begiratu nahi izanez gero, horrela berridatz nezake lehengo esaldia: globalizazioaren erdian geure ahotsa izaten segituko dugu, potentzia handien erdian gure egiturek bizirik eutsiko diote, eta agintea dutenei leku duinago bat eskatzen segituko dugu.

Konturatzen naiz arrisku gutxi hartu ditudala. Barka besterik espero zenutenok. Amaitzeko, gure kulturaren geroari dagozkion eztabaida batzuk plazaratu nahi nituzke: hauetako batzuk badira gaur ere gure arteko hausnarketarako eta, batzuetan, liskarrerako gai, baina, argitzetik urruti daudenez, datozen urteetan ere berauekin bueltaka segituko dugula iruditzen zait. Euskalgintzaren ingurukoak dira aipatuko ditudan lehenak, sortzaileei buruzkoak hurrengoak, eta talde eta elkarteen gainekoak azkenak.

Hasteko, euskalgintzaren eta abertzaletasunaren arteko harremanei dagokiena. Loturak sendotu ala laxatu egin behar dituzten; posible ote den euskaltzaletasun apolitiko bat (maila indibidualaz gaindi esan nahi dut), eta posible ote den euskaltzaletasun ez-abertzalea (Kataluniako PSC moduko bat edo). Luze hitz egin da gai hauetaz, eta luze hitz egingo da oraindik. Auzi honetan esateko, egiteko eta erakusteko gehien dutenak ez dira euskaltzale abertzaleak, abertzale ez direnak baizik, baina herri osoari dagokion arazoa da hala ere.

Aurrekoari loturiko beste auzi bat: euskararen aldeko indarrak batez ere berreskuratze kuantitatiboan ala kualitatiboan enplegatu nahi ditugun. Bistan da ezin dela alor horietako bakarra landu bestea alde batera utzita, bi amildegi sortuko bailirateke gure oinen azpian: euskal hiztunen arteko komunikazioa sendotzera bakarrik joko bagenu, gutxiengo txiki eta geografikoki erkin (gero eta erkinago) baten hizkuntza litzateke euskara, Euskal Herri nagusiki erdaldun baten erdian, eta bizirik irauteko aukera gutxirekin; aldiz, hizkuntzaren nolakoari jaramanok egin gabe hiztun kopurua zabaltzen eta zabartzen segituz gero, euskara Euskal Herriko gehiengoaren hizkuntza sinbolikoa dela topa genezake aurki, baina ez inoren hizkuntza erreala. Garbi dago bi norabideetan egin behar dela ahalegina, baina han-hemen sumatzen dira bide bat ahaztu edo bigarren mailan uzten duten ahotsak.

Hizkuntzarekin loturiko hirugarren auzi bat: elebitasuna. Gure artean badakigu elebitasun soziala mito huts eta gezur zikina besterik ez dela. Ados denok. Badakigu halaber elebakartasun hutsa bideraezina dela gurean (sartu hor arrazoi geografiko, ekonomiko, politiko, demografiko, psikologiko eta nahi dituzuen guztiak). Horrekin guztiarekin, oso ondo ematen du euskaltzaleen artean egiten dugun aldarrikapenak: gizon-emakume eleaniztunez osaturiko Euskal Herri euskalduna. Bego. Horretara iristeko asko falta da ordea (20 urte baino askoz gehiago, inoiz iristen bagara). Bitarteko bidean, aztertu beharko genuke lehentasunak non jarri: adibidez, erdaldunak diren eremu guztiak itzultzen saiatu behar dugun, ala (batzuek defendatzen duten moduan) euskararen tokia ongi ziurtatzen duen diglosia-moduren bat onargarria ote den.

Era berean, euskarari esparru hegemonikoak eman behar dizkiogula argi dago, edo bide horretan saiatu behintzat, orain arte baino kementsuago. Udalerri euskaldunen mugimendua izan da urteotan egin dugun pausoa, baina anbizio handiagoz jokatu behar genuke, bi norabidetan: bata esparru geografikoarena da, udala gainditu eta eskualde osoak hartuz, eta udalarenak ez diren zerbitzuak ere inplikatuz (Ertzaintza, Justizia, Osakidetza…); Lea-Artibain eta Urola-Kostan egin litezkeen gauzak dira, borondatea edukiz gero; bestea esparru funtzionala litzateke: adibidez, EITBk eta Hezkuntza Sailak euskaraz jardutea goitik behera. Ba al dago horretarako ausardiarik?

Zuzenean kulturari loturiko gaietara pasatuz, eztabaida zahar bat, sekula amaitzen ez dena, homologazio ala bereizkuntzarena. Garbi dago kultura global baten barruan ari garela denok ere, nahitaezkoak direla eraginak, hartu-emanak, nahasketak; garbi dago, halaber, euskal kulturak zerbait aberats, berri eta interesgarri sortuko badu, beretik asmatuz egin beharko duela, ez besterena imitatuz. Kosmopolitismoa nahitaezko urratsa izan zen une batean, isolamendua gainditu beharra zegoenean; hala ere, lagun batek aurrekoan aipatzen zidan moduan, probintzianismoa besterik ez da gaur egun derrigorrez kosmopolita agertu beharra, eta konplexuaren fruitu homoloazioarekin obsesionatzea.

Aurrekoarekin loturiko beste gai bat: gure kultura, hartzaile ez ezik, emaile eta esportatzaile izango ote den. Hala izatea nahi dugula ez du inork eztabaidatzen, noski, baina ezer gutxi egin da bide horretan, eta gehiago egin beharko da aurrerantzean. Nola ordea? Dirua beharko dela, zalantzarik ez, eta diru hori instituzioek jarri beharko dute, herri honetan sinesten badute. Proiektuak nork sortu eta nork zuzendu behar dituen ez dago garbi hala ere. Diruaz aparte, eskaintzeko zer edo zer sortu beharko dugu, eta promozioa landu, eta harremanak estutu… Kudeaketa kolektiboaren zain egongo dira batzuk, baina garbi dago pertsonalki saiatzen direnek bide erdia egina izango dutela.

Kulturgileei buruzko azken auzi bat: hemengo erdal sortzaileekiko harremanak. Idazleen artean ez dago ia batere, bi mundu paralelotan bizi gara; musikarien artean normalagoak dira hartu-emanak, nork bere esparrua izan arren; antzerkian, aldiz, batera aritu ohi dira; edo, zehatzago esanda, erdaraz funtzionatu ohi du antzerkiaren munduak, eta horren barruan badira artista euskaldunak, bi hizkuntzetan lan egiten dutenak. Eredu horietatik zein da aberasgarriena? Harreman normalik izan al daiteke batzuk elebidun eta besteak elebakar diren bitartean?

Talde, elkarte eta enpresen inguruko kezka parea, amaitzeko: bat, ea administrazioarekiko menpekotasun ekonomikoan segituta zenbateraino gorde daitekeen jarrera kritikoa edo irizpide-askatasuna; menpekotasun hori gainditzekotan burujabeago bihurtu beharko dute, dela profesionalizazioaren, dela militantziaren bidez: batzuentzat bide bat izan liteke egokiena, besteentzat bestea.

Datozen arrisku eta erronken aurrean, talde-lanera jo beharko dute seguruenik euskal kulturako enpresek, sinergiak, konbergentziak edo dena delakoak bilatuz. Nork bere txokoa babestera ohitutako herri batean ez da aldaketa erraza, baina ezinbestean landu beharrekoa.

Horra hor puntu batzuk. Ez dut argitu 20 urte barru euskal kultura zer izango den, ez baitakit, baina ez litzateke gutxi gure egoera ulertzen eta, ahal balitz, hobetzen lagunduko balute.