Hizkuntza komunitate guztien xedea irautea izaten da, euren burua birsortu, belaunaldi berrietan geroratu eta, horrela, izaten segitzea. Hori hala izanda, hemendik gizaldi batera, 2025 urte aldera, ez dut uste Euskal Herrian egoera bera eta bakarra izanen dugunik, baina bai oraingo aldeak nabarmenago eta, agian, Ipar-Hegoaren egungo joerek hara eramanda, orain baino bereiziago.

Euskararen egoerari dagokionez, hiru joera garbi atzeman daitezke, hain zuzen ere banaketa administratiboak bereizten dituen hiru lurraldeak, eta hein handi batean, administratiboki bat ez izateagatik azken hamarkadaotan Euskal Herriak izan dituen hizkuntza politika instituzional ezberdinen ondorioz: EAE, Nafarroa eta Iparraldea.

Hiru lurralde horiek euren barnean ere ez dira homogeneoak: aldeak daude Gipuzkoa eta Bizkaia herrialdeen eta Arabaren artean; bai eta Nafarroan legeak ezarritako hizkuntza eremuen artean ere eta Iparraldeko Lapurdi kostako Biarritz-Baiona-Angelu hirigunearen eta Nafarroa Behereko eta Zuberoako landa eskualdeen artean.

Estatuek euren barneko hizkuntzen estatusaren gainean hartzen dituzten erabakiak, hizkuntza horietatik zeinek irautea eta zein galtzea nahi duten erabakiak dira, finean; eta gurean, bertako botere publikoek euskararendako hagitz nahi bertzelakoak erakutsi dituzte. Beraz, egungo hizkuntza politikaren, instituzionalaren nola gizarte dinamikak bultzatuaren ondorioa izanen da euskararen egoera 2025ean. Bertzalde, kinka politiko berezian gaude eta ez da erraza iragartzea EAEren (eta agian Euskal Herri osoaren) eraentza instituzionala aldatuko denentz eta, hala izanen balitz ere, horrek hizkuntzaren egoeran funtsezko eraginik izanen ote lukeen.

Egun, euskarak EAEn du egoerarik onena eta gerora begira irauteko aukerarik gehien. Periferiako euskaldunondako ezinbertzeko erreferentzia da, han baitago egungo euskaldungoaren masa kritikoa eta harrobia, nolabait errateko. EAEn bi hizkuntzei ofizialtasun maila bera aitortzen bazaie ere, euskara eta gaztelaniaren arteko aldeak handiak dira oso erabilera sozialean ez ezik, trataera administratiboan ere. 25 urteko ofizialtasunak ez du berarekin ekarri EAEko euskaldunek oinarrizko zerbitzu publikoak (osasuna, justizia…) euskaraz hartzeko duten eskubide aitortua gauzatu ahal izatea. EAEn dugu euskararen hazkunde tasarik altuena eta erabileraren gora egite mantsoaren zantzurik baikorrenak. Populazioaren euskara gaitasunak ez erruz baina dezente hobera joko du heldu diren hamarkadetan eta, ziurraski, hemendik 20 urtera EAEko populazioaren erdixeak euskara jakinen du. Izan ere, azken hamarkadan, eta bereziki irakaskuntzari esker, belaunaldi berrien euskararen gaitasun tasa bikoiztu da: 1991n 16 eta 24 bitarteko gazteen %25ek zekien euskara eta hamar urteren buruan, 2001ean, %49k1 . Euskararen erabilera, ordea, bertze gauza bat da. Ontzat emanda gure soziolinguistek agerian utzitakoa, egitura demolinguistikoa sakonki aldatu ezean ez dela erabileraren hazkunde ikusgarririk gertatuko2, igoera bai baina, ziurraski euskararen erabilera soziala apala (eta bazterrekoa?) izaten segituko du EAEko hirigunerik handienetan eta Arabako eta Bizkaiko enkarterrietako landaguneetan ere, egoera hagitz bertzelakoak baitituzte EAEko hiru lurraldeek.

Jakin badakigu ezagutzak ez dakarrela zuzenean erabilera, ez maila berean bederen. Euskarak izan eta izanen dituen irabazi kuantitatiboek, gehienak irakaskuntzaren bidez euskaldunduek, euskararen erabilera sozialean zer eragin izanen duten ez dakigu. Zenbait ikerketa3 eta proposamen4 dugu horren inguruan ahalegin gehiago biltzearen alde jotzen dutenak, hezkuntzaren bidezko euskalduntzea bermatzeko ez ezik -eta alde horretatik poztekoa da Tontxu Campos sailburuak hasi omen nahi duen ikastereduen inguruko gogoeta-, eskolatik kanpoko alor zabala lantzeko ere.

EAEtik aterata, euskaldunondako bizi aukera-baldintzak aldatzen dira, ez naiz ari errekurtsoen banaketaz, alde horretatik ezin erran bazterreko giza taldea garenik, baina bai kultura berezitasunaren aitortzeaz, hau da, hizkuntza komunitate gisa ditugun beharrak asetzeko eta oro har, geure kultura berezitasunaren begirunean, hizkuntza komunitate nagusiaren pareko izateko.

Nafarroan aldeak daude legeak ezarritako hiru hizkuntza eremuen arabera. Hiruretan euskarak belaunaldi gazteetan gora egin badu ere, Nafarroako lurralderik gehienean euskararen berreskuratzeari ezarritako legezko trabak -estatus ofizialik eza eta, horrekin batera, euskarazko irakaskuntza publikorik ez izatea-, hazkunde hori oso bertzelakoa izatea ekarri du: (a) Nafarroako iparraldean euskara ofiziala da eta hezkuntza sistema publikoak euskarazko irakaskuntza eskaintzen du. Belaunaldi gazteetan euskaldunen portzentajea hagitz altua da (%70,5 1991n eta %86,4 2003an5). (b) Iruñerrian eta Nafarroako erdialdean euskarak ez du estatus ofizialik baina bai zenbait erabilera ofizial aitortua (gero eta gutxiago, egia erran). Hazkundea izan da baina belaunaldi gazteetan euskaldunak 4tik bat izatera ere ez dira iritsi (%5,8 1991n eta %19,1 2003an). (c) Nafarroaren lurralderik gehienean euskaldunek ia ez dute hizkuntza eskubide aitorturik. Euskaldunak arrunt gutxiengo txikia dira, belaunaldi gazteetan ere (%1,1 1991n eta %4,4 2003an). Bertzalde Nafarroako Administrazioak ez du euskararen berreskuratze soziala helburu eta, de facto, nafar guztiak erdalduntzat jotzen ditu. Gaztelania jakitea da, hain zuzen ere, nafarren arteko aukera berdintasunak duen ezinbertzeko baldintza.

Iparraldean populazioaren ia %25 da euskalduna baina jakin badakigu, portzentaje hori gainbehera heldu dela abiada bizian. Egun duela hamar urte baino 15.000 euskal hiztun gutxiago dira eta, gauzak horrela, hizkuntza komunitatea gehiago urrituko da zati handi bat adinduek osatua baita eta belaunaldi gazteek ez baitute, ez etxean ez eskolan, euskara ikasten. 65 urte baino zaharragoen artean %35,5 dira euskaldun, 16 eta 24 urte bitartekoen artean, ordea, %12,2 baino ez6. Errepublikako Administrazioaren babes eta aintzatespenik ezak XVI. mendean xede politiko garbi batez hasi zen hizkuntza ordezkapen prozesu historikoak bere bidea egiten segitzea ahalbidetzen du, hizkuntza gutxiatuaren komunitateari birsortu eta bere iraupena bermatzeko beharrezko bitartekoak ukatzen zaizkiela.

Arestian erran dut honez gero egun baditugula jarriak hurrengo belaunaldiak euskaraz bizitzeko izanen dituen aukeren oinarriak, eta artikuluaren hasmentan erran bezala, ez dut ikusten, inondik inora, egoera bakarra gure Euskal Herri txiki -baina anitz- honetan.

Badakigu mundua globalizazio, mundializazio edo planetarizazio izenez ezagutzen diren fenomenoetan sartuta dagoela eta giza elkarreragiteak inoiz ezagutu ez ditugun bezain zabal eta maiz biderkatuko direla. Badakigu biharko euskaldunek, ez elebidunak, eleaniztunak baizik izan beharko dutela. Testuinguru horretan euskararen etorkizunaz galdegitea da, azken batean, euskara komunikazio bide (nahiz eta ez bakarra) izanen duen giza komunitate batez galdegitea. Elebitasun sozialak hizkuntza txikiarendako luzera duen ordezkatze arriskua ekidin eta euskararen irautea bermatzeko, interesgarria litzateke Euskal Herriko eleaniztasun sozial horretan euskarari eman beharreko gutxienezko funtzioak edo erabilera esparruak zein izan beharko luketen identifikatzea. Albert Bastardas soziolinguista kalauniarrak proposatu bezala, gizarteen poliglotizazio fenomenoaren aitzinean, tokiko hizkuntza txikiek euren testuinguru soziohistorikoetan bizirik iraunen badute, nolabaiteko hizkuntza subsidiaritatea7 ezarri beharko litzateke: tokiko hizkuntzak egin dezakeena ez dezala hizkuntza handiak egin. Gure kasurako, hizkuntza subsidiaritatearen formulazioa litzateke: egin dezagun euskaraz euskaraz egin daitekeen guztia eta erdaraz euskaraz ezin egin daitekeena soilik. Horrek tokiko hizkuntzak, berak bakarrik edo nagusiki beteko lukeen funtzio gune gogorra identifikatzea eskatuko luke, euskaraz eta ez bertze hizkuntzaz beteko genituen zenbait funtzio informal nola formal. Erderen beharra -oso handia izanen dena- bertze funtzio batzuetan -ekonomiko, politiko eta zientifikoetan, kanpo herremanetan…- nagusituko da.

Halakorik egiteko ordea, hau da, gure biziraupen kulturala bermatzeko, egun ez dugu baldintza soziopolitiko egokirik Euskal Herririk gehienean. Hau da gure etorkizunaz aritzean egin beharreko lehen egiaztapena: euskal hizkuntza komunitateak, Nafarroan eta Iparraldean bereziki, bere birsortze eta garapen kultural osoa egiteko aukera egokiak behar ditu, egun ez dituenak. Eta horrek tokiko hizkuntza komunitatearen legezko aintzatespena, babesa, haren garapenerako plangintza eraginkorrak eta sustatzeko bitarteko egokiak eskatzen ditu.

Euskarak bete beharko lukeen funtzio gune gogor horretaz, hizkuntzaren transmisioa, hau da, hizkuntza komunitatearen birsortzea ahalbidetzen dutenak sartuko nituzke lehendabizi: familia bidezko hizkuntza transmisioa eta irakaskuntza, bereziki.

Familia bidezko transmisioa eta hezkuntza dira hizkuntza komunitatearen irabazien bide nagusiak. Alde horretatik, datuek ez dute hemendik 20 urtera begira itxura onik: Gipuzkoan soilik osatzen dute gehiengoa unibertsitate aurreko ikasketak D ereduan egiten dutenek (%64,3). Gero, hurrenez hurren, Bizkaia (%43,2) eta Araba (%29) ditugu. Nafarroak Arabak baino ia bederatzi puntu gutxiago du: %20,78. Baina kezkagarriena, Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian euskara kontuan hartzen ez duen irakaskuntzak gehiengo zabal-zabala duela ikustea da: %60,2 eta %78,1 hurrenez hurren. Euskarazko irakaskuntza, zuzenean hizkuntzaren estatusari loturik dagoena da nire idurikotz, bermatu beharreko funtzioetatik premiazkoena.

Bertzalde, eskolaren bidezko euskalduntzearen mugez ohartu gara eta hezkuntzak betetzen ez duen esparru hori dugu, hain zuzen ere, belaunaldi berrien euskalduntzearen inguruan egun aurre egiteko dugun erronka nagusietako bat. Euskara herritarren gehiengoaren hizkuntza ez den lekuetan, euskara erabiltzeko guneak sortzeak du premia: hiztun berrien belaunaldiei eskolatik haratago doazen bizipenak euskaraz izateko aukerak zabaldu eta aisialdi, kirol, kultura eta haur-gazteen munduko esparrurik erakargarrienetan euskara sartzeko proiektuak abiatzea. Horrela eta ez bertzela, orain eskolak euskalduntzen dituen haurrak euskaraz ongi eta eroso mintzatuko diren hiztunak izanen dira etorkizunean, euskara euren bizipenei lotuko dieten euskaldunak eta hizkuntza nonahi erabiliko dutenak. Zorionez, kantitateaz gain, hasiak gara azken urteotan kalitateaz ere kezkatzen eta gero eta gehiago dakigu haur euskaldunberrien hizkuntza gaitasun komunikatiboa bermatzeko bideez9.

Izan ere, hizkuntza komunitatearen birsortze bideak sendotzea helburu hartuta, xede honetara jo beharko genuke: euskara bigarren hizkuntza gisa ikasi dutenek euren seme-alabei lehen hizkuntza gisa eman diezaietela. Horrek eskatzen du eskolak euskaldundutako belaunaldien hizkuntza jatortzea eta horretarako bideak ezarri behar dira.

Euskararendako bermatu beharreko bertze funtzioak arlo formalekoak lirateke, hizkuntza komunitate gisa gure esperientzia linguistikoa osoa eta normala izanen bada. Erakunde publikoei dagokie, hein handi batean, arlo formal eta instituzionalizatuetako hizkuntzaren erabilera eta hizkuntzari ematen dizkioten legitimazio eta aukera publikoek eragin handia izaten dute hizkuntzaren pertzeptzio sozialean. EAEn, eta zer erranik ez aintzatespen ofiziala ez dagoen Nafarroan eta Iparraldean, anitz dago egiteko Administrazioak euskal hiztunei ematen dizkien oinarrizko zerbitzuetan eta politika ausartagoa beharko litzateke herritarren hizkuntza eskubideak babesteko.

Bertzalde, ezin ahantzi gurera etorri eta etorriko diren atzerriko herritarrak, Iparraldean aspaldiko errealitatea dena. Erakunde Publikoek euskararako bidea erraztu beharko liekete gure hizkuntza elementu integratzaile eta instrumental baliotsu gisa aurkeztuz, eta hizkuntza komunitateak erakarri eta abegikor hartu beharko lituzke. Horrela izan ezean, aldaketa demolinguistikoek irauli ezinezko ondorioa izan lezakete. Nafarroan, adibidez, EAEn baino handiagoa da etorkinen fenomenoa eta, gauzak dauden bezala, herritar horiek gaztelania indartu, erabilera sozialean nola zerbitzu publikoetan, irakaskuntzan edo osasunean, eta nafar euskaldunen portzentajea ttipiagotuko dute.

Zaila da iragartzea zein bidetatik joanen diren gauzak baina, garbi da, egungo errealitatearen oinarriek arrunt helmuga diferenteetara garamatzatela euskaldunok zein lurraldetan bizi garen arabera. Euskal hizkuntza komunitateak bere botere publikoen esku hartze epelkeriarik gabeko eta sistematikoa behar du euskaraz biziko den giza taldea izan nahi badu. Hori da gakoa, nola ikusten dugun geure burua. Eta gurea bezalako hizkuntza komunitate ttipiek zail izanen dute irautea euren garapen eta ongi izatea euren hizkuntzaren garapenari lotzen ez badizkiote.

* * * * * * * * * * * * * * *

1 Eusko Jaurlaritza (2003). Euskararen jarraipena III. 2001. Euskal Herriko Soziolinguistikako Inkesta. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

2 Ramos, Rosa (2002). "Datu tematiak". [Sarean]. Euskal Soziolinguistika Institutua Sortzen erakundearen webgunean.
http://www.sortu.org/modules.php?op=modload&name=Subjects&file=index&req=viewpage&pageid=53>

3 ISEI-IVEI, Irakas-Sistema Ebaluatu eta Ikertzeko Erakundea (2005). "Euskararen B2 maila. Derrigorrezko irakaskuntzaren amaieran (DBH-4)". Irakas-Sistema Ebaluatu eta Ikertzeko Erakundearen webgunea http://www.isei-ivei.net/eusk/argital/euskarab2-1.pdf>

4 Euskara Aholku Batzordea (2004). Euskararen kalitatea. Zertaz ari garen eta zertarako. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. Kultura Saila.

5 Nafarroako 16 eta 24 urte bitarteko gazteen hizkuntza gaitasunaren datuak, Nafarroako Gobernuaren honako bi azterketatan oinarritutako kalkuluak:
Nafarroako Gobernua (1995). Euskararen datu soziolinguistikoak Nafarroan / Datos sociolingüísticos del euskara en Navarra. Iruñea: Nafarroako Gobernua. Hizkuntza Politikarako Zuzendaritza Nagusia.
Nafarroako Gobernua (2004). Estudio sociolingüístico sobre el vascuence en Navarra. 2003. Competencia lingüística, uso y actitudes. Pamplona: Gobierno de Navarra. Departamento de Educación.

6 Eusko Jaurlaritza (2003). Op. cit.

7 Bastardas, Albert (2002). "Política lingüística mundial a l'era de la globalització: diversitat i intercomunicació des de la perspectiva de la 'complexitat'". [Sarean]. World Congress on Language Policies (Barcelona, 2002ko apirilaren 16tik 20ra). Linguapax erakundearen webgunean.
http://www.linguapax.org/congres/plenaries/bastardas.html>

8 EHBE, Euskal Herriak Bere Eskola (2005). "Hizkuntza ereduak Euskal Herrian". [Sarean] Erabili.com Azpeitiko Euskara Patronatuaren webgunean.
http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1115637200/inprimatzeko>

9 Euskara Aholku Batzordea (2004). Op. cit.

Euskararen normalizazio erritmoa benetan da kezkatzekoa. Nafarroan geldi samar, alde batetik galtzen ari garen euskaldun kopurua beste aldetik juxtu samar irabaziz, Iparraldean atzerakadari aurre egiteko zailtasun handiekin, eta EAEn, urte hauetan daramagun erritmoan, ehun urtetik oso gorako epeak aurreikusi behar direlarik euskararen ezagutza indizeak orokortuko badira. Eta ezagutza orokortzea ez da, inondik ere, bere horretan normalizazioa, herritarrek euskara jakin arren gizarteko entitate eta erakunde gehienek erdaraz funtziona baitezakete.

Hizkuntza baten normalizazioa hamarkada askotako kontua bada ere, hurrengo 20 urteetan urrats erabakigarri batzuk egin ezean, uhin sozialak aldatu eta aurrera ezinezko egoera batean aurki gintezke. Motiboak daude kezkatuta egoteko. Aukera handi asko galdu dira joan deneko 20 urteetan: euskarari lehentasunezko estatus bat emateko; euskaldunduko duen hezkuntza sistema bat ezartzeko; helduek euskara ikastea doakoa izateko; administrazioaren euskalduntzean, langileen kontratazioetan eta administrazio atalen eta aginte organoen lan hizkuntza euskara ezar dadin urrats nabarmenak egiteko; osasun mundua euskalduntzeko; unibertsitatean euskaraz ikasteko eta ikertzeko aukerak orokortzeko; erdarazko komunikabideei kuotak ezarri eta irrati lizentzietan euskara aintzat hartzeko; izaera publikoko zerbitzuak direnetan -estatus publiko nahiz pribatua izan- eta kontzesioetan euskarazko zerbitzua bermatzea derrigorrezkoa izateko; enpresetan euskara planak orokortzeko; etorkinak euskalduntzeko bideak ezartzeko... Eta beste hainbat alorretan egin ez direnak, eta egin zitezkeenak, hurrengo 20 urte honetarako gelditu dira. Horren eraginkortasun handiko ekintza multzo bat abian jarriz gero, euskararen ezagutzaren portzentaia %50era hurbildu beharko luke aipatu epean, eta erabilerarena %25 ingurura.

Egia da joan deneko urteetan egindakoak ez direla hutsaren hurrengoa izan. Euskarazko hezkuntza orokortuz joatea, helduen euskalduntzean lortu diren milaka eta milaka hiztun berriak, euskarazko telebista baten osatzea eta prentsa idatzian lortu diren mailak, enpresa munduan euskara sartzen hasi izana, euskarazko liburugintza eta musikagintzaren hedadura erlatiboki handia... Emaitza oso garrantzitsuen datuak dira horiek denak. Baina EAEren kasuan hizkuntz politika ofizial epel bat baino ez dute izan atzetik azken 20 urteetan, helburu bezala normalizazio osoa ez, baizik eta gizartearen integratzea eta kohesionatzea bezalako kontzeptuek estalirik, gizarteko sektore elebakarren haserrerik ez piztea izan duena, haiek "behartuko" edo "molestatuko" ez dituen hizkuntz politika egitea, eta batez ere, komunikabide "handien" erasoa ahalbidetuko ez duena.

Hizkuntzaren normalizazioa atzera ezinezko egoera batean utzi beharko luketen urratsak eman al daitezke hizkuntz politika ausartago batekin bakarrik? Are gehiago, eman al daitezke gaurko egoera politikoan? Egoera politiko orokorra aldatuko balitz, eta epe ertainean burujabetzarako prozesua abiatuko balitz, egin litezke, noski. Horrelako egoera bat gabe, ordea, nekez orokortu liteke hizkuntz normalizazio prozesu bizkorra Euskal Herri osora. EAEn, dena den, indar politiko eta sozial euskaltzaleak gehiengo direlarik, goian aipatu diren ekintza gehienak burutu egin beharko lirateke nolanahi ere. Nafarroan eta Iparraldean prozesu politiko eraldatzaile bat gabe nekez lortuko dugu ofizialtasun formaletik haratagoko zerbait, hizkuntz eskubideen nolabaiteko errespetua eta hezkuntzan aurrerakuntza aipagarri batzuk, besteak beste. Baina hori ez da gutxi, eta prozesu politikorik gabe ere, horretan ondo saiatu beharko genuke euskaltzaleok.
Egiteko dauden neurri garrantzitsuenak erabaki politikoetara lotuta daude, eta beste era bateko dinamikei buruz euskalgintzak esperientzia luzea eta arrakastatsua baldin badu ere, ezin da esan gauza bera politikaren munduan eragiteari buruz.

Hegoaldean norbanakoen konpromisoena izan da frankismotik 90. hamarkada arte indarrean izan den euskalduntze estrategia ia bakarra eta oraindik gaur egun, neurri handian, indarrean dagoena. Diktadura eta trantsizioaren garaietarako ezinbestean egin beharrekoa hori zen, derrigor oinarritu beharra zegoen euskalduntzea konpromiso pertsonaletan: helduek euskara ikasi, haurrek euskaraz ikasi... ez dago adibideetan luzatu beharrik.

Autonomiarekin ordea, erabaki politiko eta sozialak hartzeko aukera zabaldu zen, hizkuntz eskuduntza gehienak Iruñean eta Gasteizen daudelako orduz geroztik. Norbanakoen mailan txukun samar aritu gara geroztik ere, eta arlo sozialean gizarteko estamentu gehienetan euskalduntzea bultzatzeko estrategia ere itxuratua du euskalgintzak, oraindik osoki garatzeko baldin badauka ere.

Baina politikatik etorri behar diren konponbideen mailan huts egiten ari gara. Huts egiten politikoak berak, ez dituztelako abian jartzen euren esku dauden neurriak, eta huts egiten euskalgintza, ez garelako gai politikoei behar den neurrian eragiteko, egin behar dituztenak egin ditzaten.

Abiapuntuzko gogoeta autokritiko hau egin beharra dago: euskalgintzak erabaki politikosozialetan eragiten behar diren indarrak jarri beharrean, indar testimonialak baino ez ditu jarri. Datuak benetan kezkagarriak dira. 2002an Kontseiluan egin zen zenbaketa baten arabera, euskararen gizarte erakundeen errekurtso ia guztiak, %95etik gora -alegia, baliabide pertsonalen, ekonomikoen eta azpiegiturazkoen %95etik gora- konpromiso pertsonalak eragiten eta bideratzen jarrita dauzkagu oraindik gaur egun, eta soilik ehuneko txiki bat politikosozialki eragiten edo entitate publiko edo pribatuen euskalduntzea bultzatzen. Zehazki esanda %98,5 eta %1,5 ematen du bataren eta bestearen batuketak. Portzentaje txiki hori handitu liteke pixka bat, %5eraino edo gehienez ere, zalantzazko erabaki batekin, euskararen festa eta ekitaldi handiak ekintza presionatzailetzat hartzea.

Urte hauetan huts egin dugun kontua hain zuzen ere horixe da: ez dugu asmatu norbanakoak aktibatzen erakunde sozial eta politikoei modu nahikoan eragiteko. Gure presioa ez da nahikoa izan. Neurriren batean asmatu dugu, noski -batez ere arlo sozialean 1.000 entitatetik gora normalizazio prozesuetan abiatzea lortu dugulako-, baina ez dugu oraindik modu nahikoan eragitea asmatu. Izan ditugun baliabideetarako 1.000 entitate sekulako arrakasta izan arren, euskararen premietatik ikusita hasiera baino ez da.

Zer esanik ez, instituzioen hizkuntz politikak aldatzeko gure eragina hutsa ez, baina hutsaren hurrengoa izan da. Arlo politikoan gehiena asmatzeko daukagu. Bi hitzetan: nola eragin alderdiei eta instituzioei? Nola eragin erakunde sozialei orain artekoa baino neurri handiagoan? Horiek dira erantzuteko dauzkagun galdera handiak hurrengo 20 urteei behar den probetxua aterako badiegu.

Beste hitz batzuez ere formulatu izan da desafio handi hau: gehiengo sozio-politiko bat aktibatu behar dugu, hau da, ahalik eta agente politiko eta sozial gehien eta ahalik eta herritar gehien jarri behar dugu erabaki politikosozial egokiak eskatzen, horien alde presio egiten.

Erabaki horiek izan behar dute euskarak behar dituen neurri politikoak hartzeko eta horrek bi gauza esan nahi du: 1) hizkuntz neurriak -euskararen estatusa, ereduen sistema gainditzeko erabakia, modu horretakoak alegia-, eta 2) euskarak garatzeko behar-beharrezkoa duen marko politiko berri baten aldeko neurriak, burujabetza prozesu bat alegia. Lehen puntuko hizkuntz neurriei buruz jardun dut gorago, bigarren puntu horretan sakonduko dut segidan.

Nire ustez, hizkuntz politika egoki eta ausarta abian jartzearekin soilik ez da nahikoa. Dozenaka urte asko irauteko balio dezake horrek, oraingoa baino askoz egoera hobean jartzeko ere bai, baina ez normalizazio osoa lortzeko. Eta ezin dugu pentsatu joan deneko ehunka urteetan euskarari eutsi diogunez, horrela izango denik aurrerantzean ere. Hizkuntza batek izan dezakeen babes mailarik handiena bilatu behar dugu, eta maila hori, gaur egungo gizartean, estatua da. Euskararen normalizazioak nekez egingo du aurrera modu erabakigarrian estatu babesa izan gabe. Estatuarekin ere egoera eskasean egongo gara haren ahalmenak baliatzen ez badira, baina estaturik gabe ezina dugu, biziraupen gorabeheratsuko egoera batetik haratago.

Euskaldunon Egunkaria itxi digute. Estatu erasoen aurrean dugun irtenbide bakarra babestuko gaituen estatu propio bat eratzea da. Itsukeria litzateke gure aldetik uste izatea garai erasokorrenak ez direla berriz gertatuko. Baina bestela ere, hizkuntzaren normalizazioak behar dituen neurri erabakigarrienak hartzeko -eta gure herriaren interes sozial, ekonomiko, kultural eta politiko orokorrak aurrera ateratzeko- behar dugu estatua.

Zaila ikusten dut, ordea, alderdi politiko abertzale guztiek burujabetzaren bideari serio ekitea, premia hori gehien bizi duten gizarte mugimendu garrantzitsuenak lan politikoan murgiltzen ez diren bitartean. "Gizarte mugimendu garrantzitsuenak" aipatzean honakoak dauzkat gogoan: nagusiki euskal sindikalgintza, euskalgintza eta irakaskuntzako sektoreak. Beste askotaz ere hitz egin liteke, baina batzuk eragimen sozial txikiagoa daukate, beste batzuk politikan murgiltzeko aski zail ikusten ditut, eta beste batzuk dagoeneko murgilduta daude lan politikoan -errepresioaren aurkakoak eta bakegintzan dihardutenak esate baterako-. Euskal sindikalgintza lehen multzoan sartu dut eta ez azken horretan, uste baitut bere potentziala oraindik erdizka baino ez dela baliatzen ari prozesu politikoaren mesedetan. Sindikalgintzak, irakaskuntzak eta euskalgintzak ezaugarri garrantzitsua daukate: sektore horietako bakoitzak ehunka mila laguneko multzora iristeko gaitasuna dauka, eta gainera kopuru horien erdiarengana bazkidetza zuzenaren bitartez. Mundu horien artean -batez ere euskalgintza eta irakaskuntzaren artean- teilakapenak daudela kontuan hartu behar da, baina hala ere kopuru ederrak dira.

"Lan politikoan murgiltzea" esaten diot sektore sozial horiek euren errebindikazioak garatzeko beharrezkoa duten marko politikoaren aldeko lana egiteari. Hau da, burujabetza eta estatu independente baten aldeko kontzientziazio eta mobilizazio lana egitea, bai eta sektore politiko eta sozialekin beharrezkoak diren dinamikak abiatzea ere. Eta oso bereziki, mundu politikoan eragitea urratsak burujabetzaren bidean eman daitezen, eta ez interes partidisten baitan.

Goian aipatutako sektore sozial horiek politikan askoz gehiago eragiten ez duten bitartean, oso zaila ikusten dut burujabetza prozesua aurrera joatea, nagusiki bi arrazoirengatik. Batetik, alderdiek presiorik sentitzen ez duten bitartean, alderdi interesak nagusitzen direlako. Bestetik, prozesua sozialki babestuta ("blindatuta" esaten dute) ez dagoen bitartean, estatuak errazago joko baitu itxura hutsezko edo erdibideko prozesu politiko bat eskaintzera, gatazkaren benetako konponbidera baino.

Eta une honetan, prozesua "babesten" dauden indar sozialen parte hartzea ahula da benetan: kasu gehienetan elkartasun edo testimonio hutsa ematera mugatzen da. Indar sozial horietako gehienen barnean hausnarketa falta zaigu erabakitzeko horrelako prozesu batean zein estrategiarekin sartu.

Horixe baita, nire ustez, gakoa: mugimendu sozialak estrategia propio batekin politikara sartzen ez diren bitartean, indar politikoen estrategien menpeko izango dira, batetik, eta bestetik, euren barnean errazago izango da alderdi ezberdinetako kideek eragindako liskarrak izatea. Ondorioz, indar sozialek alderdi politikoetan eragin beharrean, alderdiek eragiten dute mugimendu sozialetan. Egoera horri buelta ematen ez diogun bitartean ez dut uste benetako prozesurik eta blindaje sozialik izango dugunik.

Badakigu mugimendu gehienak ez daudela helduta horrelako proposamenak egiteko eta horrelako prozesuak lideratzeko. Baina, bestalde, motibo asko daude alderdiak ere gizarte mugimenduen heldutasun egoerarako prestatuta ez daudela pentsatzeko. Mesfidantza horretarako badaude arrazoiak: gaiak duen garrantziak, dauden arrisku handiek, eta seguruenik beste arrazoi batzuk ere bultzatzen dituzte alderdiak mesfidati izatera gizarte mugimenduen balizko salto politiko horrekiko. Horregatik nahiago dute gizarte mugimenduak bidekide testimonial bezala izan, zerbait gehiago bezala baino.

Nire ustez hamar urte aurretik gaude. 5-10 urte behar ditugu, gutxienez, gizarte mugimenduek bide hori egiteko, eta orduan, alderdi abertzaleak estrategia soberanista bat adostera eta egitera behartzeko indarra (indar sozial benetakoa) dutenean gizarte mugimenduek, eta alderdi abertzale guztiak bide hori benetan egiten hasten direnean, orduan bai, orduan estatuak izango du premiaren bat.

Zalantzak ditut gizarte mugimenduek bide hori egitea beharrezkoa ikusiko dugun, ikusten badugu ere nahi izango ote dugun, eta nahi badugu asmatuko ote dugun. Gainerako gizarte mugimenduekiko ere eszeptikoa naiz. Eta oraindik gehiago alderdiei buruz. Baina beste biderik ez dut ikusten.

Euskalgintza gaur egun diharduen lanetan aurrerantzean ere aritzea garrantzitsua iruditzen zait, funtsezkoa baita. Gaur egun dugun hutsuneaz jardun nahi izan dut ordea: politikaren alorrean ere jokatzea beharrezkoa da. Europan bertan eta Ipar Amerikan badaude politika munduari gizarte mugimenduetatik eragiteko esperientzia oso interesgarriak. Ez dugu dirurik ekonomian oinarritutako lobbya izateko, baina aski gutxiengo handia gara euskaldunok eta euskaldun ez diren euskaltzaleekin nabarmen handitzen den multzo soziala gara. Gure posizionamendu politikoa ordea, ahula da oraindik, izan litekeenarekin alderatzen badugu. Hor dugu gure estrategiaren giltzarria hurrengo 20 urteetarako.

Hogeita sei urte iragan dira, Autonomia Estatutuak (EAE, 1979) euskara Euskal Autonomia Erkidegoko hizkuntza ofizial izendatu zuenetik eta gure erakunde propioak berreskuratu genituenetik. Orduan, Euskal Autonomia Erkidegoan harturiko oinarrizko neurrietariko bat 10/1982 Euskararen Legea Normalizatzeko Oinarrizko Legea izan zen; hiritarrei hizkuntza-eskubideak aitortu ostean herri-aginteen betebeharrak finkatu zituena, euskararen erabileraren normalizazioa lor zedin. Une hartatik aurrera, Desplazamendu Linguistikoaren Inbertsioa (Reversing Language Shift) izan da hizkuntza-politikaren ardatz nagusi.

Nafarroako lur zati batean ere ofiziala da euskara, baina oraindik ez, ez Ipar Euskal Herrian, ezta Nafarroako lur zatirik handienean ere.

Euskararen balioa eta indarra ere ez dira berdinak lurralde guztietan: euskara nabarmen doa goraka Euskal Autonomia Erkidegoan, behera Ipar Euskal Herrian, eta ez gora ez behera Nafarroako Foru Komunitatean. Horrek lotura zuzena du, jakina, euskara biziberritzeko azken urteotan abian jarri diren hizkuntza-politikekin.

Kopuruak alde batera utzita, esango genuke egoera oso anitza, konplexua eta aldakorra dela. Horretaz gain, egoera eta bilakaeraren irakurketa egiterakoan, ahantzi ezin ditugun bi giltza daude:
- Batetik, biztanleriaren egituran aldaketa sakonak ari dira gertatzen:

Jaiotze-tasa izugarri jaitsi da. Horrek ekarri du, batetik biztanle-kopurua asko gutxitzea; esaterako, EAEn, 16 eta 24 urte bitarteko biztanleriaren ia herena galdu da azken hamar urteotan. Eta, bestetik, populazioa zahartu egin zaigu, eta hori areagotu egingo da datozen urteotan.

Etorkinen kopurua etengabe ari da hazten eta datozen urteetan oraindik handiagoa izango da.

- Bestetik, euskaldunen kolektiboaren ezaugarriak goitik behera ari dira aldatzen:

Euskaldun zaharren kopurua pixkanaka jaitsiz doa eta euskaldun berrien kopurua asko hazi da. Gazteen artean euskaldun berrien kopurua euskaldun zaharrena baino handiagoa da dagoeneko.

Bi kolektibo horiek (euskaldun zaharrak eta berriak) oso ezberdinak dira kualitatiboki, bai euskaraz edo gaztelaniaz hitz egiteko orduan duten trebetasun edo erraztasun erlatiboaren ikuspegitik, bai beraien familiako, gizarteko eta laneko harreman-sareetan duten euskaldun-dentsitatearen ikuspegitik. Eta, azken batean, nagusiki bi faktore horien arabera egin ohi da hizketarako hizkuntzaren hautua.

Aldaketa horiek euskararen lurralde osoan ari dira gertatzen, neurri batean edo bestean. Baina, bereziki agerikoak dira Euskal Autonomia Erkidegoan.

Euskarak oso egoera desberdinak bizi ditu lurralde batean eta bestean. Desberdintasun horiek nabarmenak dira familia bidezko transmisioan, hizkuntza-gaitasunean, galera-irabazietan, euskararen erabileran eta euskararen erabilera sustatzeari buruzko jarreretan. Beraz, gutxi erakusten dute batez besteko irakurketek, besteak beste, EAEk Euskal Herriko biztanlerian eta euskaldunen kolektiboan duen pisuak »Euskal Herriko biztanleen ia hiru laurden eta euskaldunen %80tik gora bizi baita bertan» estali egiten dituelako Nafarroako eta Iparraldeko egoerak (ikus koadroa).

Hizkuntza-gaitasunari dagokionez, euskaldunen proportzioa gero eta handiagoa da gazteen artean. Aldi berean, euskararen transmisioa ia erabatekoa da guraso biak euskaldunak direnean, eta gero eta gehiago transmititzen da bietako batek bakarrik dakienean -horrelakoetan, euskara gaztelaniarekin batera transmititzen da-.

Erabilerari erreparatuta, gaztelania da gehien erabiltzen den hizkuntza. Halere, euskararen erabilerak gora egin du, batez ere euskaraz hitz egiten hasi diren gazte euskaldun berriei esker. Euskaldun zaharrek ere leial eusten diote euskararen erabilerari. Nolanahi ere, erabilerak ez du gaitasunaren pare egin gora. Esan bezala, euskal hiztunen hazkundea euskaldun berriei zor zaie bereziki, eta horietako gehienek, oraindik ere, erraztasun handiagoa dute erdaraz euskaraz baino. Gainera, familia eta lagunartea erdaldunak dituzte; beraz, hurbileko harreman-sarean ez daukate behar beste euskaldunik euskaraz egiteko. Azken batean, ez dute euskaraz egiteko behar besteko aukerarik, erraztasunik ez dutelako edota norekin hitz egin ez dutelako (ikus koadroak).

Nafarroan euskaldunak gero eta gehiago dira, euskaldun berriei esker; izan ere, euskaldun zaharrak etengabe gutxitzen doaz. Baina euskal hiztunak gero eta gehiago izan arren, galerak irabaziak baino handiagoak dira oraindik. Zorionez, gazteen artean egoera alderantzizkoa da: 35 urtetik beherakoen artean, euskara ikasi dutenak etxean jaso eta ondoren galdu dutenak baino gehiago dira.

Iparraldean, galera nabaria da. Euskal hiztunak gero eta gutxiago dira adin-talde guztietan, nahiz eta gazteen artean badirudien galera moteltzen ari dela. Familia bidezko transmisioan ere galerak dira: euskara etxean ikasi ondoren galdu dutenak, eskolan edo euskaltegian ikasi dutenak baino gehiago dira -hamar aldiz gehiago gazteen artean-.
Horiek horrela, bi ondorio nagusi hauek atera ditzakegu:

- EAEn euskarak aurrerakada garrantzitsua izan du, ikuspuntu demografikotik (elebitasunaren unibertsalizazioa), geografikotik (hiri-inguruneetara hedatu da) eta funtzionaletik (esparru berriak irabazi ditu) begiratuta. Horrek, dena den, ez du gaztelaniaren atzerakada eragin, gaztelania baino ez zekiten elebakarrak murriztea baizik. Azken batean, mestizaje-egoerak ditugu zabalduenak.
- Aitzitik, Nafarroan, euskara sustatzeko politika beranduagokoa eta EAEkoa baino askoz ere indar gutxiagokoa da (den tokian); horrek dakarrelarik euskararen aurrerakada askozaz ere txikiagoa izatea; eta, azkenik, Iparraldean, euskara oraindik ere atzera doa eta belaunaldiz belaunaldiko transmisioa ez dago bermaturik, errekuperazio zantzu txiki batzuk antzeman badaitezke ere.

EAEn, hortaz, hogeita bost urtean ez dugu bide makala egin. Ukaezina da orduko eta gaurko egoerak ez dutela zerikusirik, eta hori harrotasunez esan eta transmititu behar diogu gizarteari:
- Indar eta tresna ugari jarri ditugu euskararen alde: erakunde politikoak, lege-araubidea, aurrekontuak, plangintza eta egitura berezituak, gizarte-ekimenaren ekarria ahantzi gabe;
- Hiztun-kopuru ederra eta orduan ez zituen prestigioa eta bizi-indarra irabazi ditu euskarak.

Eginkizun duguna, hala ere, ez da gutxi. Euskara Biziberritzeko Plan Nagusiak dioenari jarraiki, euskararentzat ahalik eta hiztun oso gehien irabazten jarraitzeaz gain, orain arteko lorpenak kapitalizatzea da erronka nagusia; hau da, euskararen erabilera soziala areagotzea, euskara eskolan ikasi duten milaka euskal hiztunen hizkuntza-gaitasuna sendotuz eta gure eguneroko bizitzan euskararen presentzia handituz. Horiexek ditugu aurrerabiderako helburuak.

Horretarako, inertzia batzuk astinduz eta euskara biziberritzeko politikaren partaide denok garela benetan sinisturik, eredu koherenteak gizarteratu eta hedatu behar ditugu: familian, gurasoen hizkuntza portaera; eskolan, irakasleena; lanean, zuzendaritza karguena….

Hori horrela izan dadin, ezinbestez norbereganatu behar dute esparru guztiotako eragileek "korrespontsabilitate" kontzeptua eta horren arabera jardun eginbide guztietan.

Eta jakina, beti aipatzen ditugun euskarazko -eta zenbaitetan euskara hutseko- zerbitzu eta produktu erakargarriak, kontsumokoak, kulturazkoak, teknologikoak, lanari loturikoak, eta abar egin, merkaturatu eta ezagutarazi behar ditugu, orain artean baino indar eta hedadura handiagoz. Izan ere, eguneroko bizitzan euskararen presentzia aktiboagoa galarazten duten oztopo fisiko eta mentalak gainditzeak besteko garrantzia eta lehentasuna du komunikazio hori erraztu dezaketen aukerak bermatzeak eta areagotzeak. Euskarazko zerbitzu eta produktu horiek eratu, zabaldu eta erabiltzen diren neurrian, hiztunen hizkuntza-kalitatea hobetu egingo da eta noiznahikoa zein noranahikoa izango dute.

Erabilera areagotzeko eginbide horretan muga ditugu oraingoz: euskaldun askoren erraztasun urria eta euren ingurune hurbila erdalduna izatea; erdaraz jarduteko ohitura; prestakuntza profesionala nagusiki erdaraz jaso izana; euskararen indar sozial mugatua; inguruko hizkuntzen balio-indarra eta geure hizkuntza-jarreraren eta jokabidearen arteko aldea. Beraz, faktore horiek denak gogoan egin behar dugu jokoan, irabaziak eta lorpenak gutxietsi gabe.

Datozen urteotan estrategikoak izango ditugu zenbait lan-lerro:

- Euskarak, testuinguru eleanitzean, hizkuntza nagusi behar du izan hezkuntza-komunitatean. Euskara hizkuntza akademiko soil bihurtu ez eta benetako komunikazio-hizkuntza izan dadin, ikastetxearen jarduera eta esparru guztietan eragin behar da modu sistematikoan: eremu instituzionalean, hau da irakasle eta langileen artean, familia eta gizartearekiko harremanetan, zuzendaritza-organoetan, zein eremu pedagogikoan, ikasgela barruan zein kanpoan.

- Etorkinen kopurua hazten doan neurrian, gero eta beharrezkoago da euskara integraziorako prozesuan txertatzea. Ekintza isolatuen ordez, harrera-plan orokor batean kokatu behar da, gurera datozen momentutik bertatik euskara eta euskal kultura presente izan eta haurrek zein helduek euskalduntzeko zerbitzu-aukerak izan ditzaten, hezkuntza-sistemaren nahiz euskaltegien bidez.

- Esparru sozio-ekonomikoa (pribatua zein publikoa) da heldu-aroko esparrurik behinena; hortxe neurtuko dute, laster, euskaldundu ditugun milaka gazteok zein den euskararen erabilgarritasuna eta balioa. Hortaz, orain arte baino modu sistematikoagoan eta hedapenez zabalagoan planifikatu behar ditugu eginkizunak. Euskara-planak organizazio gehiagotara hedatu behar ditugu, eta kontuan izanda gune soziolinguistikoak, jarduera-sektoreak, merkatu geografikoak eta produktu-zerbitzuen hartzaileak baldintzatzen dutela erabilera, guneka eta azpisektoreka jardutea komeniko litzateke. Ahantzi barik, noski, organizazio horien abiapuntuko egoerak erabat baldintzatuko duela planaren esijentzia-maila. Eta nonbait egitekotan indar, gure egunerokotasunari loturiko jardueretan egin beharko litzateke, kalea irabaziz.

Esparru publikoari dagokionez, euskalduntze-lan eskerga egin da aurreko urteotan, euskaraz egiteko gauza diren langileen kopurua izugarri hazi delarik. Eta, horrenbestez, euskara zerbitzu-hizkuntza dugu administrazioen atal askotan. Orain, elebidun izateko ezinbesteko baldintzak bermatu behar ditugu zenbait ataletan, eta euskara lan-hizkuntza izan dadin behar diren programak eta baliabideak sistematizatu eta areagotu, herri-aginteek euskararen biziberritze lanean, bide-erakusle eta ispilu izan behar dutelako.

- Euskarak toki duina behar du teknologia berrien munduan. Horrek eskatzen digu, besteak beste: eduki gehiago garatzea sarean jartzeko; euskaraz lan egiteko tresnak eta baliabideak ugaritzea eta eskura ipintzea; software erabilienak, librea barne, lokalizatzen jarraitzea; euskarazko ahots-teknologietako produktuak garatzea eta erabiltzea ohiko zerbitzuen eta ogasunen eskaintzan; itzulpenerako laguntza-sistemak garatzea…
- Gure etxeetan indarrez sartzen diren hedabideetan (telebista, irratia, prentsa, internet…) euskarazko eskaintza handitu behar da, gazteek, bereziki, aukera gehiago izan ditzaten kirola, musika-informazioa edo bestelakoak euskaraz jasotzeko. Horretaz gain, jatorrizko ekoizpenaren zein itzulpenen bitartez, euskarazko liburuen, aldizkarien eta komikien eskaintza areagotzera egin behar da »gazteentzakoak, bereziki», gaztelaniaz dagoen eskaintzarekin lehiatzeko adinako kalitatea eta erakargarritasuna bermatuz.

Nolanahi ere, euskara Euskal Herriko beste bi hizkuntza ofizialen berdintasun-mailara ekarri eta euskararen belaunez belauneko transmisioa bermatu dadin, nahitaezkoa dugu kontsentsu edota adostasun politiko-soziala areagotzea. Lehentasun nagusietako bat dugu hori.

Hizkuntza-politika, geure herria hezur-mamitzeko politikaren adarretako bat da, adar estrategikoa gizartearen kohesioa eta elkarbizitza lortuz joateko, Euskal Herriaren nortasunari zein eraikuntza prozesuari zuzen-zuzen atxikitzen zaiona, hain zuzen. Beraz, hizkuntza-politika garatzeko behar beharrezkoa da adostasun politikoa areagotzea.

Gaur egun duguna ez da behar bestekoa, gehiago esango nuke, sendotu ordez murriztuz joan da urteotan. Hortaz, gure gizartearen maila guztietako aniztasunari men eginez, kontsentsu-puntuak bilatu eta aurkitzeko lanari ekin behar diogu.

Eta adostasunok bilatzerakoan, kontuan izan behar ditugu hizkuntza-politikaren oinarrizko bi helburu:
- Batetik, euskararen belaunez belauneko jarraipena bermatzea.
- Bestetik, benetako elebitasuna iristeko euskararen erabilpena normalizatu eta sustatzeko neurriak areagotzea, errealitate soziolinguistikoarekin bat datorren eta bere erritmoetan gizarteko gehienen borondatearekiko malgua den hizkuntza-politikaren bitartez.

Finean, "Euskara guztiona da" diogun horrekin bat bagatoz, inork ezin du euskara monopolizatu, ezta duen ardurari uko egin ere. Elkarbizitza eta kohesio soziala baditugu goiburu, behintzat.

Horri lotuta, euskararen lurralde ezberdinetan euskararen erabilera areagotzeko neurri-egitarau estrategikoak eta baliabide zenbait hitzartzeko gai izan beharko genuke, bertako lurraldeotako eragileekin, eta publikoekin bereziki. Neurri batean, Iparraldeko eta Nafarroako euskararen egoera bai baita EAEren erantzukizuna, Nafarroa eta Iparraldearentzat ere euskarak EAEn duen egoera beraien ardura ere baden bezalaxe. EAEk badu bide bat egina, eta hori konpartitzea dagokigu. Indarrak, irizpideak, baliabide eta tresna zenbait konzertatzea denentzako da onura, eta inorentzako ez kalte. Azken finean, neurria neurri eta tamaina tamaina, erronka nagusi bertsua izan behar dugu goiburu, bakoitzak erabakiko duelarik zein erritmotan jardun.

Azkenik, eta ez azken, lanbide honetarako ezinbestez lortu behar dugu erdal komunitatearen konplizitatea eta inplikazioa. Euskararen etorkizunerako ezinbestekoa dugu erdal munduak -euskal gizartearen parte baitira- ere bere egitea euskara. Ailegatu behar dugu beraiengana, ikusi eta ezagutu behar gaituzte. Eta samur adierazi euskararen aldeko diskriminazio positiboa ez dela inposizioa, ez dela erdararen aurkako borroka, "reposizioa" baizik:

"Euskal Herrian beti izango da espainiera lehen hizkuntza duen populazioa, hori baduzu Nafarroan, baduzu Donostian edo Bilbon. Lehen hizkuntza espainiera duen jendea topatuko duzu, eta beraiekin harreman egokiak izatea garrantzitsua delakoan nago. (...) Ez dut uste desiragarria denik haientzat Euskal Herrian bigarren mailako hiritarrak izatea. Ez dut uste hori denik euskaldunek egin behar duten borroka. Eta nik uste dut zuek (...) haiekin egokitze ohoretsu batera iristen bazarete, haiek euskara bigarren hizkuntzatzat hartuta urrunago joango direla" (Fishman, 1999, 121. or.).

Euskara Euskal Herriaren ondare soziala da eta bizirik izatea ona da guztiontzat; bi hizkuntzak jakinda bakarrik aukera dezakegu zein hizkuntza erabili.