«Gorraiz. Luxuzko apartamentua. 2 gela, altzariekin, ikuspegi ederra. 900 euro. Goizez deitu». Egunkarietako iragarkietan begiratu eta, horrenbeste salmenta eskaintzen artean, alokairuan zer edo zer aurkitzea da luxua. Inmobiliaretako erakusleihoetan ere, berdin; «salgai» ipintzen duten afitxen artean, zaila da «alokairuan» jarriko duenik topatzea. Datu errealen isla besterik ez da hau. Euskal Herri osoan etxebizitzen %11 dago alokairuan, Europako batez bestekoa %39an dagoen bitartean. Baina Euskal Herriaren barruan Iparraldea eta Hegoaldearen artean tarte izugarria dago. Lapurdin 100 etxebizitzetatik ia 40 alokatzen diren bitartean, Araban eta Bizkaian portzentajea ez da %7ra iristen. Aldea are handiagoa da hainbat udalerrietako datuei erreparatuta: Arrasaten %3,3 alokatzen da, Basaurin %3,9; Donapaleun, aldiz, %45,7 dira alokatutako etxebizitzak eta Baionan %65,1.
Europarrak eta ez-europarrak
Europako mapari erreparatuz gero garbi ikusten da Iparraldeko datuak bertako batez bestekora hurbiltzen direla. Europan, Frantziak du alokairu portzentajerik altuenetakoa (%46) eta Espainia da portzentajerik txikiena duena (%14). Baina Hego Euskal Herrian Espainian baino oraindik eta etxe gutxiago jartzen da errentan. Iparraldeko datuak gehituta ere, Euskal Herriko batez bestekoa hiru puntu azpitik dago Espainiarekin alderatuta. Gainera, beheranzko joeran doa: 1991n etxeen %12,7 zegoen errentan, hamar urte beranduago, %10,6. Hegoaldeko probintzia guztietan jaitsi da datu hau, Gipuzkoan bereziki -ia 4 puntu-. Iparraldean ordea, hamarkada batean puntu bana irabazi du alokairuak probintziako. Hortaz, bien arteko aldea murrizten baino, areagotzen ari da: Iparraldea gero eta "europarrago" den bitartean, Irundik behera jabetza da gora egiten duena. Berez, etxebizitza bila dabilenak bat edo bestea aukeratzeak ez luke zertan hobea edo okerragoa izan, lehentasun kontua baizik. Beti ere, bi aukeretan baldintza beretsuak eskainiko balira. Eta egun, Hego Euskal Herrian, alokatzeko aukera oso murritza da.
Jabetzaren kultura?
Mugatik hegoaldera, «jabetzaren kultura» aipatzen da alokairu eskasia azaltzerakoan. Alokairuan bizitzea ez omen dugu gustuko, hipoteka ordaindu eta apurka apurka, etxearen jabe izatea nahiago dugu, Espainia osoan gertatzen den bezala. Errotutako mentalitatea omen da hau, joera tradizionala, ustez behintzat. Kultura horrek ez du hain erro zaharrik, ordea: 1950ean Espainian etxebizitzen erdia errentan zegoen, beste erdia jabetzan. Beste arrazoi batzuk ere kontuan hartu beharko dira, beraz.
Lehenik, lan mugikortasunak alokairua hobestea dakar sarritan, eta gurean mugikortasuna ez da Europako beste herrialdeetan adina ematen. Bestalde, jabeen eskubideen defentsa juridikoak gabezia handiak ditu eta horregatik jabeek sarritan nahiago dute etxebizitza hutsik eduki, errenta ez ordaintzegatik edo kalteengatik epaitegietan prozesu amaigabeetan sartzera arriskatu baino.
Etxebizitza politika ezberdinak daude Hego eta Ipar Euskal Herrian -Espainian eta Frantzian, beraz-. Hegoaldean, administrazioek ez dute alokairua Iparraldean adina bultzatzen eta horrek ondorioak ditu, ekonomikoak bereziki. Finean, alor honetan ere poltsikoak agintzen du.
Alokatzea garesti, erostea merke
«Donostia. Erdigunea. 30 m2. Komuna, sukaldea, gela. 720 euro eta bermea». Beste egunkari batean topatu dugu iragarki hau. Duela hilabete batzuk Maria Antonia Trujillo Espainiako Etxebizitza ministroak babes ofizialeko 25 eta 30 metro koadro arteko etxebizitzak proposatu zituenean eskandalua sortu zuen. Bada, iragarki honetan, tamainak baino gehiago prezioak sortzen du eskandalua: 24 euro metro koadroko eta hileko. Egia da hirietako erdigunetatik urrundu ahala prezioek behera egiten dutela. Baina aldea ikusteko Iparraldeko hirietako erdigunetara joko dugu. Le nouvel observateur aldizkariak berriki argitara eman duenez, Baionako alde zaharreko alokairuak 8 euro balio du batez beste metro koadroko, erdigunean aldiz 12,1 euro. Gunerik garestiena topatzeko Miarritzera jo behar dugu, eta bertan 15,2 euro ordaintzen dituzte. Aldizkari frantsesak aditzera eman dituen prezioak, gainera, alokairu pribatuei dagozkie, hots ez da alokairu soziala kontuan hartzen. Espainian etxebizitzen %14 alokatzen da, %12 alokairu pribatuan eta gainerako %2a erakundeek babestuta. Frantzian, aldiz, %46 dago errentan, %29 modu pribatuan eta %17 alokairu sozialean. Babes ofizial zabalago batek, prezioen jaitsiera ekarriko lioke alokairuari, baina zentzu honetan Hegoaldeko eta oro har Espainiako administrazioen ahaleginak ahulak dira oraingoz. Prezioak jaitsi ez ezik igotzen ari dira gainera. Iaz baino %4,4 gehiago balio du errentak aurten.
Egia da etxebizitzak erosteko prezioak ere gora ari direla etengabe, baina baldintzatan dago gakoa. Batetik dedukzio fiskalak hobeak dira etxea erostean, alokatzean baino -Europan eta, beraz, Iparraldean, alderantziz gertatzen da-. Bestetik, mailegu hipotekarioen interes motak oso baxu daude egungo koiunturan. Ondorioz, gero eta alde txikiagoa dago mailegu hipotekarioen kuota eta hileroko errentaren artean. Ez da harritzekoa, prezio beretsuan jendeak erosteko aukerara jotzea.
Merkeagoak ere badira
«Deustua. Ikasleentzat. 3 gela. 600 euro». Panorama ilunean argi pixka bat eman digu azken iragarki honek. Donostiako zapata kutxa baino merkeagoa da eta gela kopurua ikusita dezente handiagoa. Orduan, non dago tranpa? «Ikasleentzat» hitzean, seguruenik. Unibertsitateko ikasleek exijentzia maila txikiagoa izan ohi dute. Sarritan astegunak soilik ematen dituzte alokatutako pisuetan eta askoren artean partekatzeak bakoitzak ordaindu beharrekoa merketzen du. Ikasle pisuetan berritze lanak behar baino gutxiagotan egin ohi dira eta ekipamenduari ere ez zaio arreta gehiegi eskaintzen. Horrek ez du esan nahi ikasleentzat ez diren etxebizitzak beti baldintza egokietan daudenik.
Kantitateez jardun ondoren, kalitatea ez da ahaztu behar. Aipatu dugu jabeek askotan ez dutela beren eskubideak betetzeko bermerik eta horregatik sarritan alokairua baztertzea erabakitzen dutela. Baina alokatu nahi duenak ere zailtasunak izan ditzake: eskaintza gutxi du eta topatzen dituen etxebizitza gutxi horiek ez daude beti baldintzarik egokienetan. Hori baieztatzeko ez da nahikoa egunkarietako iragarkiak begiratzea; horietako bat aukeratu, hots egin eta zita egin behar da.
Donostiako Alde Zaharrean dago pisua, gela bakarra duela dakigu eta Deustuko pisuaren prezio berean alokatzen dutela, 600 eurotan. Kanpotik etxe zaharra dela ikusten da eta sartu bezain pronto, espero bezala, igogailurik ez duela ikusi dugu. Laugarren solairura igo, atea zabaldu eta korridorea dugu aurrean. Alde banatan bi ate: komun eta sukalde txiki bana. Eta besterik ez. Korridorea bera da etxea. Bertan hozkailuarekin egin dugu topo -sukaldean ez baitago berau sartzeko tarterik-, aurrerago sofa luzea dago eta amaieran ohea, etxe guztiko leiho bakarraren azpian. 40 metro koadro inguru guztira. Bere alde, hala ere, komuneko eta sukaldeko ekipamendu berri-berriak dituela esan behar da. Eta kokapena, noski. Pisu hobea nahi izanez gero bi aukera daude: erdigunetik urrundu edo gehiago ordaindu. Prezio horretan Iparraldeko kostaldean alokatuko genukeen etxebizitzarekin ametsetan irten gara kalera.
Alokairuak badu esperantzarik
Hegoaldean alokairuak babes ofizial txikia badu ere, azkenaldian urrats batzuk eman dira berau bultzatzeko. Batetik, Eusko Jaurlaritzako babes ofizialeko Alokabide programari Bizigune programa gehitu zaio berriki -ondoko orriko koadroan zehazten dira programa honen nondik norakoak-. Gainera, udaberrian, aldundietako ogasunek abantaila fiskal berriak adostu dituzte alokairua bultzatzeko. Batetik, jabeentzako dedukzio fiskala igo dute %20raino. Alokatzaileentzat ere igo dute portzentaje hori, baina neurri txikiagoan. Bestetik, alokairu elkarteak sustatzeko erregimen berezi bat sortu dute, Elkarteen Gaineko Zergaren kuotan %90eko bonifikazioa ezarriz.
Esparru pribatura ere iritsi dira alokairuari onura ekarriko dioten neurriak. Aseguru etxeak jabeei zuzendutako poliza bereziak merkaturatzen hasi dira. Aseguruei esker ordaintzen ez zaien errentagatik edo etxebizitzak izan ditzakeen kalteengatik dirua jasotzen dute. Aukera honek jabe askoren beldurrak uxa ditzake eta euren jabetza alokatzeko erabakia errazago har lezakete. Aseguru poliza berri hauen kostua urteko 180-200 eurokoa da gutxi gorabehera.
Neurriak neurri, epe laburrean ez dirudi Hegoaldeko alokairuaren joera Iparralderantz joango denik. Etxebizitza erosteko baldintzak okertu edota alokatzeko baldintzak hobetuko balira, argiago ikusiko litzateke gurea «jabetzaren kultura» edo «poltsikoa zaintzeko» kultura ote den.