Erdi Aroko burdinoletara atzera eginez gero, mendeetako tradizioa du industriak Euskal Herrian. Gainera, XIX. mendeko industri iraultza inflexio-puntu erabakigarria izan zen eta lantegi eta hirigune berriak sorrarazi zituen. Urtetako bizimodua fabriketakoa izan ostean, industri eraikin handien gainbehera duela gutxi hasi zen, 70eko eta 80ko hamarkadetan. Industri eredu berriek fabrika handiak ixtea ekarri zuten eta instalazio hutsak utzi zizkiguten, azalera handikoak, garaiak, kalitate onekoak, askotan erdigunean edo hirian integratuta eta denboraren poderioz lortutako xarma bereziak ukituta.

Iñaki Uriarte arkitektoaren ustez, helburu horrekin jaio ez bazen ere, ondare horrek duen balio estetikoa handia da eta eraikin mota sinple eta funtzionalaren eredu arkitektonikoa da. «Ingurunearekin bat egiten jakin duten eraikinak dira, paisaian leku propioa lortu duten funtsezko elementuak». Beraien balore sinbolikoa ere ukaezina da: gizarte baten nortasuna ulertzeko erreferentzia dira, definitzen gaituen ondarea, bizimodu jakin baten isla. Hain zuzen ere, Euskal Herriak herri industriala izaten jarraitzen duela argi du Jose Eugenio Villarrek, Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkarteko (IOHLEE) presidenteak. Elkarte horrek industri ondarearen kontserbazioaren alde lan egitea du helburu. «Askotan badirudi baserritik ordenadorerako saltoa bortxatu nahi dela, industriarekin dugun lotura ahaztuz», dio Villarrek.

Izan ere, Administrazioa hemengo industri ondare oparoarekin bukatzen ari dela kritikatu dute gaian aditu direnek. Eusko Jaurlaritzak Industri Hondakinen Plana atera zuen 2000. urtean, produktiboak ez diren eraikinak botatzeko. Lege horren babesarekin, balio sinboliko handiko fabrika ederrak bota direla eta «benetako hondamendiak» egin dituztela adierazi digu Iñaki Uriartek. «Administrazioak ez du eraikin horiei erabilera berriak ematearen aldeko apusturik egin; planaren arabera, produktiboa ez den eraikina zaborra da». Ondare garrantzitsua deuseztatzeaz gain, lantegiak botatzeak ondorio txarrak dituela azaldu du Uriartek; hala nola, botatzerakoan kontsumitutako energiak, hondakinak garraiatzeak ematen duen lana edo beste zerbait eraikitzeko berriro ere material berriak erabili beharra. Villarren hitzetan ere, industri ondareak utzitako lurrak aprobetxatuz espekulazio ekintza tamalgarriak egin dira behin baino gehiagotan: «Udalak dira okerrenak eta arriskutsuenak, herriko lurrekin espekulatzen lehenengoak direlako eta horrelako eraikinak babesteko arauak beraien interesen arabera aldatzen dituztelako». Jaurlaritzaren jarrerarekin ere kritikoa da Villar, beste proiektu batzuetan interes handiagoa jartzen duela baitio.

Baina Jaurlaritzako Kultura Saila ez da iritzi berekoa. Bertatik esan digutenez, ez EAEn eta ez beste edozein lurraldetan ezin da dena museo bilakatu: «Industri ondarea oso zabalduta dago eta ondare horretan maila oso desberdineko gauzak daude. Azkenean, horrek bere alde onak eta txarrak ditu. Batetik, eraikin horiek dituzten ezaugarriengatik beste zerbaitetarako berriz erabili daitezke, baina bestetik, eraikin asko dira eta den-dena ezin da gorde. Gainera -diote Kultura Sailekoek- gutxieneko maila daukana gorde behar da». Jaurlaritzaren lana monumentu mailara iristen direnak babestea eta horretarako inbentarioa egitea dela adierazi digute Sailetik. Azken finean, Euskal Industri Ondarearen Inbentarioa daudenen artean osatuenetakoa da. Aldiro eraikinak babesten dituztela, baina gehienetan horiek mantentzea jabearen edo -askotan jaberik ez dagoenez- Aldundien ardura dela ere azpimarratu nahi izan dute.

Esanak esan, ez dirudi industri ondarea kontserbatzeko botere publikoen ahalegina handiegia denik. Baina jendea ere ez dago gai horrekin sentsibilizaturik. Are gehiago, Uriartek dio arkitektoen eta ingeniarien eskolek ere ez dutela industri ondarea kontserbatzeko presiorik egiten. «Kanpotik datorren jendea askotan penatu egiten da halako ondare aberatsa izanda ez garelako berau gehiago babesteko gauza izan, baina hemen, adibidez, Eibarko fabrika garrantzitsua bota zuten, horrek herrian duen balio sinboliko izugarriarekin, eta inork ez zuen ezer esan». Uriarteren iritziz, herritarrek ermita, eliza edo eraikin zibil bat ez botatzeko protestatuko dute, baina ez lantegiengatik, oraindik ere konnotazio negatiboak dituztelako, langileen opresio leku gisa ikusten dituztelako. Jendearentzat, «esklabotzaren, espazio kutsatu eta itsusiaren sinonimoa da industri ondarea», aitortu digu Villarrek, «ezjakintasun handia dagoelako». Uriarteren ustez, mentalitate aldaketa erradikala behar da, «jendeak ez baitu ez kulturatzat ez ezertzat hartzen industri ondarea».

Ekoizpena eten dutenez, errentagarri ez izatea da mota honetako eraikinak mantentzeko oztopo edo aitzakia nagusietakoa. Horregatik, konponbideetako bat lantegiak errentagarri bihurtzea izan daiteke eta badugu halako adibiderik. Burdingintzak gure artean izan duen garrantzia aprobetxatuz, turismorako erakargarriak izan daitezkeen museoak egin dituzte, esaterako, Muskiz, Aia, Mirandaola edo Beasaingo burdinoletan. Baina turismotik eta museoetatik haratago, gure mugetatik kanpo erabilera original eta berritzaileak aurkitu dizkiete lantegiei. Rhurreko arroan (Alemania), antzinako prozesu siderurgikotik geratutako piezak funtzio didaktikoekin erabili dituzte eta bertako eraikinak antzerki, diskoteka, jatetxe eta aisialdirako gune bilakatu dituzte. Horri eskerrak, arroak Europako Paisaiaren Lehenengo Biurtekoa irabazi du. Ekonomia sortzailea delakoak bultzatuta, ondarearen berreskurapenarekin oso tolerantea den hirigintza sortu dute Europan zehar. Hala nola, Digital Hall teknologia berrien Europako apustu garrantzitsuenetakoa Guinness garagardo enpresaren fabrika zahar batean dago kokatua, Dublin inguruan. Gertuago, Bartzelonan adibide ugari aurki ditzakegu: kuartel zaharra egun unibertsitatea da, Casa Ramona fabrika zena berriz, La Caixaren egoitza; elektrizitate konpainiaren eraikina, ingeniaritza eskola eta abar. Gainera, tamaina txikiagoko enpresa berri ugari edo loft deituriko etxebizitzak egiteko aproposak dira fabrikak. Irudimena baliatzean dago gakoa.

Euskal Herrian, ordea, eraikina zaharberritzea baino orube horretan eraikuntza berriak bultzatzea gehiago estimatzen dela dio Villarrek: «Ondarea oztopo dela dirudi, balio erantsia edo garapenerako iturri izan beharrean». Pentsatzeko era hori aldatzea izango da gure ondare oparoa hondakin ez bihurtzeko bidea. Dena den, Bilboko Zorrotzaurre industri zonaldean hirigintza proiektu garrantzitsua aurreikusi dute eta Donostiako Tabacalera ohia Kultur Garaikideko Nazioarteko Zentro bilakatzeko ekimena ere martxan da jada. Beraz, etorkizunean zerbitzu sektoreak inposatutako estetika nagusituko bada ere, lekurik egongo da agian garai batean ahalguztidunak izan ziren egungo fabrika zahar, huts eta zokoratuentzat.