Ez nengoen joateko moduan. Eserita ziatikako nerbio batek atakatzen dit eta autoan ezin dut ibili. Behar bada ondo egon banintz ere ez nintzen joango, proiektu haren bideak oso gogorapen mingarriak dakarzkidalako. Gertatu zirenak gertatuta ez zait iruditzen ospakizun gehiegi egiteko motiborik dagoenik. 1985ean ilusio guztiarekin "proiektu izarra" bezala hasi genuen hura proiektu madarikatu bihurtu zen, eta hamar urte beranduago amaitu zen gurutz bide baten ondoren; mehatxuak, hilketak, gizartearen zatiketa, manifestazio erraldoiak... Zenbat eta gehiago gogoratu orduan eta gogo gutxiago etortzen zait ospakizunetarako.
Kontuan eduki behar da, 1990ko abenduaren 12an, neu diputatu nagusi nintzela, Batzar Nagusietako bozeramaileekin egindako bileran, -han zeuden PNV, PSE, EE, PP, eta EA, HB ez beste denak- neronek aurkeztu nuela UTELANeko kontratistek proposatu zidaten proiektu alternatiboa. Kontratistek ETAren mehatxuagatik hezurretarainoko beldurra zeukaten, eta proposamen hura "beste aldeak", kontra zeudenek, ere onartzen zuela azaldu zidaten. Nik, aztertu, eta bozeramaileen mahaira eraman nuen: "Orain proiektu honekin denak ados jartzen bagara konponketa lor liteke. Norbaitzuk esango du galtzak jaistea dela baina azaldu liteke. Izan ere, beste aldeak lehen aldiz onartzen du Leitzarango autobidea -hasieran autobiarik ez, eta gero autobia bai baina Leitzarandik ez zioten-. Bigarrenik, kontratistak zeharo beldurtuta daude, aldaketa onartzen ez bada erretiratu egingo dira, eta beste inorekin egitea oso zaila izango da. Gainera, gure teknikarien iritzian A2 trazatu ofiziala hobea da alternatibo hau baino, baina aldaketa batzuekin, arazoa konpontzearren, aztertu liteke hau. Eta azkenik, aldaketaren bat onartzekotan, orain dugu garaia, bahiketarik edo hilketarik izan baino lehenago". Mahai hartan ez zuten minutu bat ere pasa proiektua ikusten, eta planteamendu horiek egiteagatik kristorenak entzun nituen, alegia, neu ere zeharo beldurtuta nengoela, ETAren aurrean galtzak jaisteko prest nengoela... Ez zidaten milimetro bat ere mugitzen laga. Inola ere ez aldaketarik onartzekotan gelditu ginen, eta etorkizunean gertatzen zirenak gertatuta ere ETAren mehatxuaren aurrean ezin genuela burua makurtu. Erabaki haren lehen ondorioa UTELANeko kontratistak erretiratzea izan zen. Bigarrena, gurutz bidea areagotu eta gogortzea. Hurrengo bileran ere gure posturari tinko eutsi genion, eta mehatxuak eta atentatuak gogortu egin ziren, hilketak ere tarteko. Baina hara non, handik gutxira, uztailaren 2ko Ordiziako osoko bilkuran, ahaldun nagusirako hautagaiek norbere diskurtsoan serio asko gure konpromisoak berritu, eta Eli Galdos diputatu nagusi atera ondoren, PNVk eta PSOEk aldaketa bideratu eta Lurraldearekin akordioa lortu zuten. Zeinek, eta bederatzi hilabete lehenagoko bileran gogorrenak izan ziren bi alderdiek, eta gainera beste alderdietako bozeramaileei aurretik ezertxo ere adierazi gabe. Agian gure bilera sonatu hartan ordezkari horiek aldaketaren alde azaldu balira orduantxe konponduko genuela arazoa, geroko sufrimenduak eta iskanbilak eragotziz.

Gaizki. Maltzurkeria iruditu zitzaidan. Orduan ikusi nuen politikaren alde itsusia. PNVk eta PSEk oposizioan zeudenean gauza bat esan zuten, eta agintean jarri ziren bezain azkar beste bat egin zuten. Orduan konturatu nintzen, Batzar Nagusietan osatu genuen mahaia ez zela arazoak konpontzeko, baizik eta oztopoak jarri, eta gerorako beraiei diputaziorako ateak irekitzeko. Herriaren aurrean emandako hitza jan zuten. Aldiz, nik bederatzi hilabete lehenago, edo uztailaren 2ko hauteskunde aurretik, HBrekin elkartu, eta aldaketarik txikiena onartu banu, gurutziltzatu egingo ninduten.

Orokorrean ez zaizkit egokiak iruditu, baina ez daukat gogorik eztabaidan sartzeko. Hala ere ezin naiz isildu Jonan Fernandezek hirugarren hausnarketa deritzonean esaten duenaren aurrean. Honela dio: "eta hirugarrena autobiaren inguruko korrupzioa da, orduan ez genuen horren berri, baina orain bai, batez ere Nafarroan gertatu zena. Horrek azal dezake zenbaiten intransigentzia garai hartan". Horrela esanda badirudi korrupzioa Gipuzkoan ere egon zela, eta Jonan Fernandezek ederki daki, inork baino hobeto, hori horrela ez dela. Eta berak intransigentzia deritzona ETAren mehatxua eta xantaiaren aurrean ameto ez ematea zela. Hori horrela esatea maltzurkeria hutsa da.

Iraganeko garaiak ez dira errepikatzen normalean, eta ez diot inortxori opa horrelako egoerarik pasatzerik. Baina gertatuko balitz, orain dakidanarekin, dudarik ez daukat ez nukeela berdin jokatuko. Hasieratik arazo politiko bezala hartuko nuke, eta ez tekniko eta ekologiko bezala. Neuk zuzenean hitz egingo nuke aurka azaltzen zirenekin. Beharbada elkarrizketa gehiagorekin adostasunera iritsiko ginen. Nik ez nuen asmatu konponbidea bilatzen, baina ez zen batere erraza"Coordinadora Antiautovia"k, inolaz ere ez baitzuten onartzen Leitzarandik pasatzen zen autobiderik. Lau urtean, postura hura mantendu zuten. Lehenengo "Autobiderik ez" gero "Autobidea bai, baina Leitzarandik ez" eta azkenean "Autobidea bai, baina A2 ofiziala ez".Garapen triste hura ezin daiteke elkarrizketa batean behar bezala asaldu, hori ongi egiteko liburu bat idatzi beharko litzateke.
Egokia litzateke orduko protagonistek autokritika bat egitea. Agian, instituziotik ez genuen eduki behar adina gerri, eta neuk ez nuen behar adina indarrekin defenditu kontratistek aurkeztu zidaten "alternatiba." Antiautovia"-koek ere, (gero Lurraldea) J.Fernandez buru zutela, nahi badute badaukate autokritika non egina, lau urtean eduki zuten postura ezkorra, bortitza, eta irainera emana, instituzioaren aurkako konfrontazioa eraginaz.HBk ere edukiko luke zer esana. PNV eta PSEk ere adierazi beharko lukete bederatzi hilabete lehenago ETAren aurrean galtzak jaistea zena, jokaera demokratiko eta jatorra nola bilakatu zen gero. Denok daukagu autokritika egin beharra berriz horrelakorik ez gertatzeko, baina batez ere ETAk. Alferrik jardutea izango da, baina ETAk behin ere pentsatu ote du, bere mehatxuak, atentatuak, hilketak, eta gizartean sortu zuen egoera beldurgarri hark zertarako balio izan zuen?

Orain arte ez naiz ausartu, nahiago izan dut isildu, zeren eta zerbait esatekotan gaizki esaka jardun behar dut, baina askok esan izan didate: "liburu bat idatzi behar zenuke Imanol, zu gelditu zinen gaizki". Orain hamar urte dira, eta hemen jendeak jarraitzen baldin badu gauzak hola kontatzen zerbait egin beharko dut. Nire semeek behintzat jakin dezaten zer gertatu zen. Ez dezatela pentsatu beren aitaren egoskorkeriagatik gertatu zirenik gertatu ziren gauza grabe haiek.

Dena 1980an hasi zen, MOPUk (Ministerio de Obras Publicas y Urbanismo), Madrilen, Zaragoza, Iruñea eta Gipuzkoa lotzeko aurre proiektu bat aurkeztu zuenean. Gipuzkoako Aldundiaren Laurkineko etxean elkartu ginen, eta han ginen Madrileko teknikoak, Nafarroako teknikoak, Gipuzkoakoak, eta gu, batzordekide bezala. Nafarroako garraio eta komunikazioko arduraduna HBkoa zen. Proiektu hark autobidea Leitzaran errekaren ondotik pasatzea aurkezten zuen, azpi-azpitik, ibaia 38 aldiz gurutzatuz, erabateko txikizioa zen. HBkoa, kalte ekologikoa ezin zela eragotzi esanez, proiektu horren alde agertu zen, eta gu izan ginen, erabat kontra, ezetz esan eta bide hura hankaz gora bota genuenak.
Gerora, 1985ko otsailean, ni ahaldun nagusi nintzela, berriz heldu genion autobidearen gaiari, proiektu izar ezizena jarririk. Azterketa batzuk egin genituen, eta ni neu eta Urralburu elkarturik Nafarroako Diputazioarekin hitzarmena izenpetu genuen Mugiroko Bentan 1986ko abuztuan. Urte hartako abenduaren 23an behin-behineko onarpena eman genion, baina 89ra arte ez zuen proiektuak baiezko definitiborik jaso. Hiru urte pasa zituen tramitazioan, hiru urte! Ez da egongo Euskal Herrian beste proiekturik hainbeste ikerketa, eta hainbeste jendaurreko agerpen egin zaizkionik. Hasieratik Koordinadora Antiautobia egitasmoaren kontra azaldu zen, ez zuen onartzen bidea Leitzarandik egitea, Araxeseko errepidea berritu behar zela zioen, Araxesetik behar zuela, eta Araxesetik behar zuela. Guk azterketak egin genituen, eta nahiko garbi geneukan, hura ezin zela, batetik ekologikoki inpaktu handiagoa zuela, eta gainera ez zela arazoa konpontzen 1981ean HBkoek esana zuten bezala. Gogoratzen dut kontrako mugimendua hasi zenean, nola esan nion errepidetako diputatuari: "hi, horiei erraztasun guztiak eman, informazio guztiak eman, aldaketa arrazoizkoak planteatzen baditiztek entzun, erakutsi proiektua, aukeratzeko garaian ere -oraindik ez baitzegoen aukeratua, beste denen artean kriba bat pasa zen eta bi bide gelditu ziren- eman hitza..." Baina zer gertatzen zen? Haiek ez zuten nahi hura konpontzerik, Antiautobia ziren, ez zuten nahi Leitzaranetik egiterik, Araxesetik egin behar zela, beti. Beraz, hor ez zegoen soluziorik. Haiek nahi zutena zen guk proiektu hura erretiratzea. Gogoratzen naiz zer argumentu pila erabiltzen zuten, batzuk nahiko barregarriak: ehiztarientzat usoen pasea desbideratu egingo zela, errepide hura eguraldiagatik urte erdian itxita egongo zela, trafikoak ez zuenez haren beharra justifikatzen autobia hori OTANentzako zela, Varsoviako paktuaren inbasio bat gertatuz gero OTANeko tropak erretiratzea errazteko, garestiegia zela...
HB, isilik zegoena, autobiarekin konforme egongo zela pentsatzen genuen, batez ere 80ko aurreproiektu harekin izan zuen jarrera gogoan baikenuen, baina 87an hura ere kontra hasi zen. Aurrenetik sei urteko atzeratzea eskatu zuen, gero sei hilabetekoa, gero erreferenduma. Ni konbentzituta nago garai hartan horiek planteatu izan balute guk planteatzen genuenaren aldaketa bat, gero eskatu zuten aldaketa hori, aldatzeko guk ez genuela arazorik izango. HB sartzeak arazoa gogortu eta politizatu egin zuen, baina zer gertatu zen? 88an edo 89an ETA sartu zela, eta orduan gertatu zen ez zela trazatuaren istorioa bakarrik, ETAri ere aurre egin behar zitzaiola, ETA ez zela inor inposatzeko zer egin behar zen. Horrek distortsionatu egin zuen afera. Gurutz bide baten hasiera izan zen, makinaria atentatuak, bahiketak, bi edo hiru hilketa... ETAk esan zuen bera sartu ez balitz ordurako txikitu genuela Leitzaran. Nik ez dakit, edo ETAk ez zuen ezagutzen proiektua, edo engainatu egin zuten, edo gezurra esan zuen. Zeren eta proiektu hark ez zuen txikitzen Leitzaran, ezta pentsatu ere! Eta nik uste dut orain denek aitortzen dutela hura ez zela arazo ekologikoa, hura beste arazo bat izan zela.
Baina gorabehera guzti haiek tarteko izanda ere, 1991ko uztailaren 2an, Diputatu Nagusia aukeratzeko Osoko Bilkuran, trazatuaren aldaketarako keinu baten truke HBren botoak jaso eta Diputatu Nagusi aukeratua izango nintzen. Gipuzkoan HB izan zen bozka gehiena jaso zituena, eta nire alderdia, EA,bigarrena. Azkeneko ordura arte proposamen hura esku artean izan nuen, baina keinurik ez nien egin. Diputatu Nagusi aukeratzeagatik, ordura arte mantendu genuen postura, eta kanpaina guztian esandakoaren aurka egitea , herria engainatzea baizen. Horregatik ez nuen onartu, eta nuen konpromisoa betez neure buruarekin lasai gelditu nintzen. PNV eta PSE bigarren eta hirugarren indarrak izan ziren hauteskundetan, baina elkartu eta Eli Galdos aukeratu zuten Diputatu Nagusi.
Hilabete beranduago, beste alderdietako ordezkariei ezertxo ere adierazi gabe, Lurraldearekin akordioa egin eta aldaketa onartu zuten.

Bazirudien baietz, baina botoaren truke aldaketa onartzea ez zen niregan konfiantza jarri zuenarekin leiala izatea.

Ez. Nik badaukat nire ikuspegia, eta esango dut gainera zergatik iruditzen zaidan gurea hobea zela hau baino. Hauek esaten dute "bai bide hau hobea da bestea baino!" esan gabe zergatik. "Hobea da, konforme, ea ba esan egidak zergatik den hobea? Merkeago al duk? Ez. Joño, orduan alde horretatik bestea duk hobea. Eta, tunel gehiago dizkik edo gutxiago? Ez, tunela ia kilometro eta erdi gehiago dik. Ah! Tunelak arriskutsuak al dituk, bai edo ez? Bai, tunelak arriskutsuak dituk, ahal diren eta tunel denei itzuri egin behar zaiek. Joño, alde horretatik ere bestea hobea. Lehengoak baino malda gehiago dik edo gutxiago dik? Ez, malda gehiago zeukak. Eta zer duk hobea malda gehiago edo malda gutxiago? Eta inpaktua zer dik, lehen baino gehiago edo gutxiago?" Haiek berriak gutxiago daukala esango dute, esan dezatela gutxiago daukala, baina egia esan behar baldin bada inpaktua ere gehiago dauka honek, zeren eta hura dena Leitzaran aldetik, 500 metroko altueran pinu zahar batzuk bakarrik botaz, joaten zen, behetik ikusi ere egin gabe bidea, hiru puntutan bakarrik ikusten huen. Zona bat bakarrik zuen arboladia, pagoa zena, eta hura saihestea bazegoen, aldatuta. Baina aldaketak egin zuena izan zen bidea beste aldera pasa, Elduain aldetik kristoren inpaktua jarri, eta askoz gehiago ikusten den lekura pasa. Inaugurazio egunean ere hasieratik egon zen teknikoak garbi asko esan zuen, lehengoa hobea zela.

ETAren esku sartzeak sufrimenduak, atentatuak, hilketak, hori dena, zertarako? Gure ustez proiektu bat okerragoa egiteko, Leitzaranetik pasatzen zena, garestiagoa, seguritate gutxiagorekin, inpaktu gehiagorekin... Hilketa horiek eta gertatu zen dena gertatu, zertarako? Azkenean horretan bukatzeko? Ni orain arte isilik egon naiz, eta ez nuen asmorik, baina ikusten dut norbaitek horretaz zerbait esaten duen bakoitzean, gu gelditzen garela intransigente, eta egoskor bezala, ezeren arrazoirik gabe sufrimendu haiek denak jendeari sufriarazi genizkienak, azkenean ematen du hilketen erantzule ere gu garela. Ez, ez, hilketen erantzule ETA zen, eta ETAk hala jokatu zuen beste mugimendu hori zegoelako, HB eta Koordinadora Antiautobia, eta bere interes politikoetan sartzen zelako, nire iritzia hori da. Lehen hala esaten nuen, eta orain ere hala esango dut.

Ondorioa da prozesua tamalgarria izan zela, denok sufritu genuela asko, nik bereziki, nire familiak ere bai, eta nire inguruan zeudenek. Hiru urte gogor izan ziren, beldurra ere bizi izan nuen. Izan ere autobiaren pauso guztiak klandestinitatean bezala ematen genituen. ETAk Ferrovialgo delegatua hil zuenean Valentzian, kontratista guztiak atzera egiten hasi ziren, inork ez zuen ezer jakin nahi. Parisera ere joan ginen oporretara joango bagina bezala, bi bikote, enpresa frantses batekin hitz egitera ea norbait lotzen genuen. Hitz egin genuen eta nahiko ondo jarri genuen. Baina azken unean haiek ere atzera egin zuten. Eta gero guri esaten ziguten autobia adjudikatzeko kapaz ez ginela. Lehendakariak ere aukera zeukan guztietan esaten zigun, adibidez, N2 bidea zabaldu zenean: "autobia adjudikatu behar da orain!" Eta ni han, entzuten, pentsatuz: "orain ere bota zidak!" Bai, bai, oso gogorra izan zen, eta azkenean, bukatu zen bezala bukatzeko.
Dena den, bukatze aldera, ondorio bezala, gauza asko atera litezke:
a) Horrelako gatazkak konpontzeko elkarrizketa behar beharrezkoa dela.
b) Instituzio demokratikoak elkarrizketa ahalbideratu eta erraztu beharko lukeela. Legeek eskatzen dituzten tramitazio denak zintzo bete, beharbada jendaurreko aurkezpenen epeak luzatu...
c) Elkarrizketara, arazoa konpontzeko borondatearekin joan behar dela
eta ez norberak nahi duena beste gauza guztien gainetik jarrita.
d) Elkarrizketak fruitua ematea nahi bada, diskrezioz, eta besteen
ideiekiko errespetuz jokatu behar dela, eta ez egunkarietan desafioak edo irainak botaz.
d) Elkarrizketa normala ezin dela egin pistolak tarteko direla.
Arazo zibilak herritarrok konpondu behar ditugula era zibilizatu batean eta indarkeria, mehatxuak, atentatuak, eta zer esanik ez hilketak, baztertu eta arbuiatu egin behar direla.