Juan San Martin Idazle eta euskaltzainari adio
Lehenengo liburua 1959an argitaratu zion Euskaltzaindiak Juan Antonio Moguel eta Urkitza: bere bizitza ta lanak izenburuarekin. Esan liteke ordea, ordurako ia liburu oso bat egina zuela, nahiz eta berak ez sinatu. Jon Etxaidek sinatu zuen Pernando Plaentxiarrari buruzko liburua, baina sarreran Etxaidek garbi adierazi zuenez, Pernando Plaentxiarraren istorioak biltzen Juan San Martin aritu zen eta Etxaidek tajutzaile lana baino ez zuen egin. Pasadizo umoretsuak beraz, San Martinek bildutakoak ziren eta umorearen hariari tiraka, 1960an eta 1965ean hurrenez hurren Zirikadak eta Eztenkadak liburuak argitaratu zituen. Pernando, Mogel, Eztenkada eta Zirikadekin hasi eta 2000. urtera arte ez zion liburuak egiteari utzi. Urte horretan Eibar eta Elgetako Toponomastika eta Giza eskubideen inguruan argitaratu zituen.
Tornulari hasi zen lanean San Martin Eibarren eta lantegian erabiltzen zuten tresneria eta makinen izenak euskaraz biltzen hasi zen. Bildumatxoa egin eta Euskaltzaindiara bidaltzea erabaki zuen. Euskaltzaindiak bilketa hura argitaratu egin zuen. 1957. urtean euskaltzain urgazle izendatu zuten eta 1964an egin zuten euskaltzain oso. Orduz geroztik idazkari, diruzain, Jagon sailburu eta euskaltzainburuorde izan zen. 1988. urtean izendatu zuten euskaltzainburuorde, baina kargua utzi zuen 1989. urtean Euskal Autonomia Erkidegoko Ararteko izendatu zutelako. Lan honetan aritu zen 1995. urtera arte.
Hizkuntzalaritza, literatura, mendia... lehen ere zerrendatu ditugu bere liburu eta artikuluetako mamiak. Ez da harritzekoa gai askori buruz idaztea, horiek denak zituen gustuko-eta. Horren adierazgarri da hainbat erakundetako kide izatea, esate baterako, Donostiako San Telmo Museoko Zuzendaritzako kidea eta baita Aranzadi Natur Zientzietako Elkarteko kide ere.
Zeruko ARGIAn berak idazten zuen eta ARGIAn berriz, behin baino gehiagotan elkarrizketatu dugu San Martin. Elkarrizketa horietako batzuetan esandakoen entresakak dituzue segidakoak.
Joan Mari Torrealdaik 1969an dioenez, Idazleen Alkartea sortzea lehen aldiz San Martinek proposatu zuen Ermuko jardunaldi batzuetan. Proposamen horri geroago beste batzuek heldu bazioten ere, Torrealdaik berak egindako elkarrizketan garbi ikusten da eibartarrak idazlearekiko zuen sentikortasuna:
«(...) Sindikato-era batez ere interes profresionalak defenditzean eskatzen dut %-etik 10-a, gutxienik, kobratu behar du egileak. Hemengo editorialek ez dute ematen. Euskal-idazleak ez daki tutik ere. Sakrifikatzen dana idazlea da betiere, liburuak merkeago saltzea egilearen deretxoetatik hartzen dalako. Eta Alkarteak eskatu behar duana da: edo libururik ez da ateratzen edo kostatzen dana kostata atera dedila, ez merkeago jartzearren idazleari dirua kenduaz.
Beste fenomenu bat desterratzeko ere lan egin behar du Alkarte honek sindikato-eran: ba daude idazle onak ala ez, baina dirudunak. Argitaldariak esaten du euskal-liburuak ez duala negoziorik, eta orduan egileak aurreratzen du dirua, beharbada gero jasotzeko (edo ez). Ez dago eskubiderik, beste lan asko argitaratu gabe geratzen dira, beharbada askoz hobeak, nork diru eman ez dagoelako (...)».
Sentikortasun hori bera agertu zuen 1986an, Laura Mintegik egindako elkarrizketan:
«Gure herrian flautea jotzearekin bat egon daiteke soldatarekin horretan bizitzen, baina idaztearekin ez. (...) Euskal Herrian azkena da idazlea: hizkuntza txikia denez, idazleak ez du posibilitaterik idazle eskubidetatik bizitzea, ze bizitzea, lagungarri zerbait irabaztea... Eta hori bideratzen ez den bitartean ez dago soluziorik. (...)»
Bi hizkuntza defendatzen zituen San Martinek; euskara, noski, eta denentzako baliogarri zatekeen beste bat: ingelesa? esperantoa? Alabaina, abertzaleek euskararekin ere nahikoa lan zutela azpimarratu zuen 1998an Aitor Zuberogoitiak egindako elkarrizketan:
«Ideala zera litzateke: bakoitzak berea izan eta gero guztiontzako balioko lukeen beste bat edukitzea. Esperantoa ona zen teorian, baina sozialistek ez zuten aurrera atera sozialismoa gailendu zen herritan. Dena dela, hor dugu ingelesa. Zergatik ez erakutsi eskoletan haurrei norberarena eta ingelesa? Ah, lagun, baina abertzalerik gehienek ez dakite euskaraz. (...)»
1974ko urtean ere gogoan zituen abertzaleak eta euskara, begira bestela Luis Alberto Aranberrik egindako elkarrizketan esandakoak:
«(...) Arzalluzek euskaraz ondo daki baina ez du sekula euskaraz idatzi; hori ere egin beharko du noizbait, hori egin ezean analfabetoa izango baita bere hizkuntzan. Garaikoetxeak, aldiz, ikasi egin du eta ondo hitz egiten du; horrelako pertsonak behar ditugu. Dena den, gure politikoak ez daude ondo bideratuta: transferentzietan etekin ekonomikoak baino ez dituzte bilatzen. Hori ondo dago, baina ezin dugu arima diru-truke saldu, eta gure arima hizkuntza da».
Autonomiaz
Gabriel Arestiz
Erantzuna: Hobeto esan... jo ezazu Arestik tope bat jo zuela gai horretan. Zer gehiago dago esateko?».
Elkarrizketatzailea: Laura Mintegi
ARGIA, 1986-07-06
«Gauzak gogor esan behar dira: nik pena ikaragarria hartu nuen Blazquez apezpikua etorri eta hemengoa ez zelako mesprezatu zutenean; jokabide hori ez zaigu komeni herri txikiei. (...) Hobe izango litzatekeela hemengoa balitz? Dudarik gabe. Baina hala ez bada, gu ezin gara hor sartu. Bakoitzak bereak zaindu behar ditu, eta hori esaten duen alderdiak berak euskaraz ez dakien jendea jarri du ardura nagusietan. Blazquezek elizkizun batean euskaraz egin eta gero Anasagastik 'ahora ya es más nuestro' esan zuen. Nola esango du hori Anasagasti batek, berak bai esaten ere ez badaki? Zertan gabiltza orduan? Eroak gara ala? Abertzale denaren lehenengo ekintza zera da; kontzientzia hartu eta euskara ikastea. Eta bestela ez izan abertzale, edo alderditik bota euskararik ikasi nahi ez dutenak».
ARGIAn 1998ko irailaren 20ko zenbakian Aitor Zuberogoitiak egindako elkarrizketako zatia.
'Eibar, erri atzeratua' (1966-01-02)
Aspaldiko kanta da:
Txin, txin, txin, txin
diruaren otsa,
Orrek ematen digu, maitia,
biotzean poza.
(...) Erri bat aundi izan diteke bere lantegintza, sal_erosketa eta kirol aldetik. Eta ala ere, oso txiki, oso atzeratua izan diteke literatura, jakitez, buruko lanen aldetik.
Au da, ba, guk Eibarr'i eta Euskalerriko beste erri askori billatzen diogun atzerapena. Eibarr’en tamañako industri_erri batean, kezka geiago bear genduke gure jakintzaren sailletan. Erri aurreratu batek, aurrena aintzat artu ta landu bear duan gauza, bere izkuntza da.
Ta Eibarr'ek, orain arte gorde duan bere izkuntza, gaurko gazteetan galdu egin du. Orain arte eibartarrak, nun_nai euskeraz itzegiten zuten. Gaurko eibartar gazteak, erderaz asiak dira. Euskera gaietan ‘analfabetoak’ dira. (...)
Orra, bada, zer esan nai genduan gaurko lan onetan. Euskalerria jakintza gaietan geiago aurreratzen ez degun bitartean, erri atzeratua gera, naiz ta diruz sakelak beteak erakutsi munduaren aurrean».
'Buru ainbat aburu. Eibar, erri atzeratua' (1966-01-23)
Nik badakit ori idatzi zuanak ez zuala eibartarron kontrarako egin, baizik dirura itsututa dagozenen jokera salatu nairik. Ta, gure erria artu bazuen diruzaleen ejemplutzat, ez da gaizki. Diru orrek bejondeiela! aberastu diraneri. Nere etxean asko sartu ez bada ere. Baita, bejondeiela! dirurik nai ez duteneri ere. Zoriontsuak guziak! Dirutu diranak eta dirurik nai ez dutenak.
(...) ura idatzi zuanak ez badaki, jakin beza: Eibarren, aberats berri, aberats txiki asko dira, baiña guziak bizi dira oso lanpetuak eta ez dute izaten dirua gastatzeko betarik ere. Orregaitik, noizbait or zear ateratzen diranean, botaka jardutzen dira. Ta, ori ikusirik, badira pentsatzen dutenak emen, Eibarren, zakurrak lukainka-muturrez lotuak ibiltzen dirala.
(...) Domund-egunean ere Gipuzkoan geien biltzen da Eibarren. Aspaldiko urtetan Donostian bertan baiño geiago. Ta, esaten dutenez, esku-zabalak geralako. Biotz onekoak ez. Esku-zabalak. Orrelako obrak beste erri batzuek egiten dituztenean, biotz onekoak izaten dira. Baiña, eibartarrak esku-zabalak. Ukabilla altxatzeko bakarrik estutzen degu gure esku-zabala. Ta, orregaitik ere ez dira adiskide.
(...) Euskera? A! Bai. Egia da. Nora joan zaigu Eibarko euskera? (...) Ta, zelan ez Eibarko euskerari eibartarrak gutxi-etsi? Euskera maite zutela ta, eibartarreri esanaz ari zirenak: 'no se dice telefonua, se dice urrutizkiña; no se dice kuadernua se dice ingurraztia' (...)
Esan dedan bezela, munduan bertan inpernu bat da au. Ta, ni ibiltzen naiz Euskalerrian ara ta ona, baiña ez det iñun arkitzen toki oberik. Beraz, neuk ere aitortzen det Eibar erri atzeratua dala. Baiña, mesedez, ori idatzi zuanak esango al dida, besterik ezean ixillean belarrira, ia nun dan zeru itxurazko toki obe bat, bertara bizitzera joan nadin».
1.075 pertsona artatu ditu Barakaldoko ospitaleko genero-identitateko unitateak, 2016ean unitate hori martxan jarri zenetik. Erdiak baino gehiagok adin-nagusitasuna bete aurretik jaso zuen lehen arreta. Eta, kopuru osoaren herenak hamasei urte baino gutxiago zituen.
Erakunde salatzaileak hiru arrazoi zehaztu ditu, horien artean kanpoko janaria eta edaria Kobetamendiko esparruan sartzeko debekua, eta eskudirutan edo banku-txartelaren bitartez ordaintzeko ezintasuna. Facuak aurreko urtean egindako salaketan zehazturiko arazoak errepikatzen... [+]
Diskriminazioaren ahotsak txostenak zenbakitan jasotzen ditu 2023an Bizkaiko SOS Arrazakeriaren Informazio eta Salaketa Bulegoan pertsona ugarik agertarazitako esperientziak, eta haietan "arrazoi arrazista eta xenofoboen aurkako indarkeria, eraso eta diskriminazioak”... [+]
Enpresa batek Irimo mendian zentral eolikoa eraikitzeko asmoa zuela iragarri zigun aspaldi batean haize kolpe batek. Gehienek ezin zuten sinistu, inondik ere. Are gutxiago Irimo mendiaren orografia eta izaera harritsua ezagutzen dituztenek. "Baina ba al dakizu ze nolako... [+]
Zestoako Iraeta auzoan, Urola ibaiaren meandroan daude Amilibia baserria eta bere lurrak. Horiek modu kolektiboan erosteko dirua biltzen ari da Biolur laborantza ekologikoaren aldeko elkartea. 2025 bukaerarako dute hitzartua azken ordainketa, baina erosketa fasean egon arren,... [+]
Larunbatean egingo dute San Martin Harriaren inguruan 600 urte baino gehiago dituen ohitura eta aurten emakume alkateentzako jantzi erronkariarrak prestatu dituzte, orain arte gizonezkoentzako baino ez baitzeuden.
Orgullo Cazurro talde faxistako kide bati kontra egin zion atxilotuak, eta bideo batean jaso zuen hori. Guardia Zibilak atxiki du berriki, eta badirudi "gorroto-delitu bat" egotzi diola.
Donostian, 300 pertsona baino gehiago “pobrezia eta muturreko bazterkeria egoeran” bizi direla salatu dute Kaleko Afari Solidarioak (KAS) eta Hiritarron Harrera Sarea taldeek. “Michelin izarrak dituzten zortzi jatetxe dituen hirian eta Basque Culinary Center... [+]
Angeluko Cyclopotes elkarteak ikusmen-gabeko jendeer parada ematen die bizikletaz ibiltzeko. Tandem club des déficients visuels du zinezko izena elkarteak eta 2004ean sortu zen. Joan den astean Amikuze eta Oztibarren gaindi pasa dute aste osoa, egun guziez ibilbide... [+]
Ostiral goizean ekitaldi politiko bateratua egingo dute Gironan, Herrialde Katalanetan. Puigdemont faltako da, ezin baitu itzuli.
Bere sorterri Ataunen hil da Maximo Aierbe Muxika, 74 urterekin. Euskaldunon Egunkariaren sortu aurreko eta ondoreneko urte malkartsuetako eginahaletan parte hartu zutenek gogoratuko dute proiektu berriaren akziodun bila hainbeste lan egindako gizon hura. Disziplina eta... [+]
Bilboko AZET plataformak pisu turistiko bat okupatu zuen atzo, auzoaren turistifikazioa salatzeko.
20:00etan atera dira lehen datuak, harridura orokorra eraginez: zundaketa guziek lehen kokatzen zuten eskuin muturreko RN hirugarren atera da eta ezkerreko FHB Fronte Herritar Berria garaile. Gehiengoan edota gehiengo osoan ikusten zen RN Batasun Nazionalarentzat zaplaztekoa... [+]
Israelgo egunkari Haaretz-ek hilabeteetako ikerketa egin du Israelgo Armadak iragan urriaren 7an Hamaseko erasoari nola erantzun zion aztertzeko. Armadako soldadu eta ofizial ugarirekin hitz egin du eta ondorioa argia da: Israelek Anibal direktiba indarrean jarri zuen, aurretik... [+]