Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
astelehena 2024ko abenduaren 23an
Jean Haritschelar: «Ene abertzaletasuna hizkuntzan dago»
ARGIArako dugu elkarrizketa, Euskal Herri osoan zabaltzeko. Baina, ni galdetzailea, hendaiarra, zu erantzulea, baigorriarra. Euskalki batean edo euskara batuan behar dugu ari izan?
Nahasketa eginen dugu beraz. Baina nahasketak ez dira beti polit gelditzen, lehengoan komunikabide batean: ondo, biziki, eta barik, hiruak esaldi batean.
Badira okerragoak ere: jingo da.
Aldatzea kostatzen ari dena geologia, geografia... «g» hori da. Jendeak berean segitzen du.
Gero, yaun eta jaun eta horiek...
Nolako euskara atzematen duzu euskal irrati eta telebistetan?
Adinekoei usu entzuten zaie «Euskal Telebista ez baitut ulertzen»...
Beste kontu bat, Ibon Sarasolak zioen Euskaltzaindiaren bilera batean flipatu egingo genukeela, surrealistak zirela...
Erraten da zerbaiten erabakitzeko denbora anitz pasatzen duzuela.
Nola idazten duzu zuk zure abizena?
Euskal prentsan beti ematen dute «tx»rekin, Euskaltzaindiak ere «tx»rekin dakar bere izendegian.
Azken aldiko gogoeta da euskara jatorra, zuzena, eta egokia bereiztea, eta egokia bultzatzea. Zuretzat zein da euskara egokia?
Euskaltzaindia diru-laguntzetatik bizi da. Menpekotasun horrek ez du asko lotzen, bereziki instituzioei buruz, edozein iritzi, edozein kritika azaltzerakoan?
Eta politika euskararen aurka hasten delarik?
Noizbait ukan duzu beldurrik Garzonek Euskaltzaindiko atea joko ote zuen?
Garzon ere ez da nornahi...
Hor ez dena Txillardegi da.
Ezin da ukatu garai batean Euskaltzaindian apez anitz bazela.
Euskaltzaindian iritzi ezberdin anitz badira hizkuntzaren bideekiko?
Euskara batua utzi eta jin gaitezen Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberora. Gaztea zinelarik, euskara zen jaun eta jabe, bi belaunalditan ia desagertzeraino jautsi da. Zer gertatu da?
Denborari denbora eman behar zaio?
Mitterrandek euskal departamendua ere hitz eman zuen, baina bere hitzarekin batera joan zen azkenean.
Aldiz deszentralizazioarekin eta azken aldiko mugimenduekin iduri du bideak zabaltzen ari direla. Zer esperantza duzu?
Politikara itzuliz, ARGIAko elkarrizketa zahar batean argiki azaltzen zenuen zure boza, lehen itzulian emazte bati, eta bigarren itzulian Jospini, sozialistari, emanen zeniola. Harrigarria da euskaltzainburu izanik hain garbi agertzea zure hautua.
Eta Chirac eta Le Pen zirelarik?
Europatik zerbait espero dezake euskarak?
Eta alderdi abertzaleak nola ikusten dituzu?
Beraz abertzale bazara bozkaz ere?
Baina %10 edo %15 hori ezin gainditu.
Baikor zaude herriari begira, baikor ere hizkuntzari begira. Baina berriki izan da B eredukoen eta D eredukoen hizkuntza gaitasuna oso dudan eman duen datu bat. Baikorra zara oraindik?
Hezkuntzaren hizkuntza politikarekin segituz, zer iruditzen zaizu Hegoaldean frantsesa baztertu eta ingelesa bultzatzea?
Zure beste esaldi famatu bat: «Geroa haurrak egitean datza».
Zu zure haurrekin ttipitatik euskaraz aritu zara?
Euskaltzainburua baigorriar izatetik bilbotar izatera pasa da, Korrika ere Orreagatik Bilbora joan zen. Euskarak egin beharreko bidearen metafora bat dira biak?
Baina euskarak hirian bizi beharra du, ezta?
Beraz, botila erdi betea edo erdi hutsa?
Lehen, zuek ekintzak egin dituzuela aipatu duzu. Hor izan zinen UEU sortzen, hor Baionako unibertsitatean euskal estudioak sartzen, hor euskara batua bultzatzen... Zein da zure bizitzako ekintza guzien atzean dagoen funtsa, indar sortzailea?
Eginak egin, satisfos zaude zure buruarekin?
Behar da ikusi zer den helburua. Nik idazten dudalarik ene billeta Herrian astero, pentsatzen dut Iparraldekoek gehienek irakurriko dutela, baina denbora berean badirela ehun eta berrogeita hamar abonatu Hegoaldean, eta behar baldin bada ezarri gira-ren ordez gara, edo zerbait horrelako, horrela egiten dut. Horrelako nahasketa egiten dut, zeren eta hori ere pedagogia da.
Nahasketa eginen dugu beraz. Baina nahasketak ez dira beti polit gelditzen, lehengoan komunikabide batean: ondo, biziki, eta barik, hiruak esaldi batean.
Nik uste dut hori biharko hizkuntza izanen dela. Ondo, ongi, ontsa, berdin da. Zenbat aldiz «zer moduz» erran nik, eta «ni ontsa» erantzuna Hegoaldekoek. Alta Baigorrin ez da zer moduz erraten, baina nik, entzunik eta entzunik, azkenean Baigorrin ere erraten dut berdin.
Badira okerragoak ere: jingo da.
Bai, batzuk erraten dute jingo da. Hor jinen dudarik gabe behar da erran. Nahiz Santa Grazin, erraten duten jinengo, kar-kar-kar. Baina bon, behar da ikusi hizkuntza bat aldakorra dela, eta egunero aldatzen dela. Eta hain zuzen hizkuntza batek erakusten du bere bizia horrekin, aldatuz.
Aldatzea kostatzen ari dena geologia, geografia... «g» hori da. Jendeak berean segitzen du.
Oroit naiz nik proposatu nuela dudarik gabe behar zela g hori beti atxiki, eta Euskaltzaindiak onartu zuela. Iparraldekoek erraten dute seolosia, eta Hegoaldekoek jeolojia, eta geologia erraten baldin bada, batasuna egiten duzu. Biologia, geologia, geografia... nik beti hala erraten dut zeren eta alde batetik «s» eta bestetik «j», dios, horiek dira frantseskeriak eta espainolkeriak! Beraz, gauden gu gurean, eta ez da hain latz edo hain neke «g» erratea. Eta hori da bakarrik duguna, ez dut uste besterik baden.
Gero, yaun eta jaun eta horiek...
Hori Gipuzkoatik sartua da. Barkatu baina Gipuzkoak du errua, zeren eta ikusten duzularik nola mintzo ginen gu Baigorrin Baztandik jinikako jende batzuekin, Koakin erraten genuen Joakinen ordez, Koxe, Kexus, Kuxto... Koakin mandozaina zen, Kuxto eskolakoa... Eta kikera hitza? Jikaratik heldu da. Baina Nafarroan ez dute onartu, arrotz izana da haientzat jota hori, eta orduan jotaren ordez «k» ezarri dute, aldiz Gipuzkoan ez. Eta nik uste hori ez dela Euskaltzaindiaren lana, Euskal Telebistarena eta euskal irratiena da, ahoz ari baitira horiek. Behar lukete yaun erran eta ez jaun.
Nolako euskara atzematen duzu euskal irrati eta telebistetan?
Denetarik bada. Nik erraten dudalarik ez dela hain gaizki euskara hori, eta beste batzuk erraten dute «zer euskara kaxkarra erabiltzen duten». Eta frantsesa? Zer frantses mota ematen dute telebistan edo irratietan? Errazu, entzuten duzularik, «la maison dans lequel je vis», dios, feminino eta maskulino horretan tronpatzen dira! Beraz, kritikatzen delarik, kasu, behar da ikusi besteek ere zer egiten duten, eta hemen batzuk beharbada gaizki ari dira, gehienak ez dut uste.
Adinekoei usu entzuten zaie «Euskal Telebista ez baitut ulertzen»...
Euskal Telebistan eta euskal irratietan lasterregi mintzo dira. Euskaltzainburu nintzelarik Iurretako estudioetan izan nintzen diploma batzuk eskaintzen, eta zera erran nien: «Pentsa ezazue entzuleak badituzuela, eta entzule horiek behar dutela ez bakarrik entzun, baina behar dutela aditu. Eta horretarako pedagogian bezala, behar dela emeki ari izan, goxoki, eta ez tarrapataka». Uste dut debaldetan ari izan naizela.
Beste kontu bat, Ibon Sarasolak zioen Euskaltzaindiaren bilera batean flipatu egingo genukeela, surrealistak zirela...
Ez dut uste, ni 1971n hasi nintzen moderatzaile, hitza bati eta besteari emanez, eta ez dut uste surrealistak ginenik. Zangoak behar den bezala ditugu. Nik biziki maite dut Ibon Sarasola, langilea da, jakintsua, hiztegigintzan hoberenetarik dugu, baina noiztenka igortzen ditu gauza batzuk... hobe luke egon dadin isilik, nik biziki maite dut, baina baditu sarasolakeriak, kar-kar-kar.
Erraten da zerbaiten erabakitzeko denbora anitz pasatzen duzuela.
Bai, bai. Konprenitzen dut biziki ontsa Sarasolak dioena, ikusten baitut gure bilkuretan nola egoten den, nahi luke berehala trenkatua izan dadin hitz bat, baina utz ditzagun gauzak bere denboran, utz lasai. Gero, azkenean, egia da noiztenka ordu laurden bat baino gehiago pasatzen dugula hitz bati buruz, oren erdi bat ere, eta bueno, azkenean trenkatzen dugu bozetara joanez.
Nola idazten duzu zuk zure abizena?
Nik idazten dut Haritschelar. Hala jakin dut, eta hala erabili dut.
Euskal prentsan beti ematen dute «tx»rekin, Euskaltzaindiak ere «tx»rekin dakar bere izendegian.
Igoal zait hori, ez dut horretan batere kasu ematen. Eta erraten diet, «nahi duzuen bezala idatz ezazue, igoal zait». Nik idazten dudalarik, beti «tsch». Hala baita, hala usatua bainaiz.
Azken aldiko gogoeta da euskara jatorra, zuzena, eta egokia bereiztea, eta egokia bultzatzea. Zuretzat zein da euskara egokia?
Nik ezagutu dut euskaltzain bat, beti xumeki ari izana dena, Hiriart-Urruti, iloba. Ideia sakonak hitz arruntekin ematen zituen. Eta ez beste batzuk bezala, filosofiako hitz hertsi batzuk enplegatuz, gehienetan mailegatuak. Ideia arinak hiztegi pisu batekin emanak. Beraz, behar dira hitzak behar den bezala hautatu, beren erran nahian. Hori da ene ustez egokia. Baina hori ez da Euskaltzaindiaren lana, idazleen lana da, kazetariena...
Euskaltzaindia diru-laguntzetatik bizi da. Menpekotasun horrek ez du asko lotzen, bereziki instituzioei buruz, edozein iritzi, edozein kritika azaltzerakoan?
Bai eta ez. Gertatzen dena da gu oso ederki konpontzen garela denekin. Argi eta garbi erran dugu gu, gure xokoan eta gure gai horrekin gaudela, euskararekin, eta bertzerik ez. Oroit naiz egun batez ukan genuela eztabaida bat Euskaltzaindian, orduan Legebiltzarrean autodeterminazioa aipatzen zuten. Batzuek Euskaltzaindian pentsatu zuten Euskaltzaindiak bere iritzia behar zuela azaldu, horren alde. Eztabaida luze bat izan genuen eta gero joan ginen bozetara, eta hor argi eta garbi agertu zen ezetz. Eta oroit naiz biziki ontsa egun batez galdegin zidatela hori, eta ene erantzuna izan zen, «so egizu, nik ez diot galdegiten Legebiltzarrari erabaki dezala euskarari buruz zein den euskal ortografia edo joskera, ez baita haren lana. Baina ez da Euskaltzaindiaren lana ere politikan sartzea».
Eta politika euskararen aurka hasten delarik?
Hor bai mintzatu dela Euskaltzaindia. Eginen kontra egin dutelarik Euskaltzaindiak ez du ezer erran, ez baitzen Egin euskaraz ari. Garari gertatzen bazaio ere, ez dakit, baina ni ez naiz Gararen alde agertuko, horiek ere espainolez ari baitira. Aldiz, Egunkariaren aurka sartu direlarik, hor Euskaltzaindiak erran du berea, Gobernuaren kontra bere aldarrikapena idatzi du, euskaraz, eta espainolez itzulirik Gobernuari igorri dio. Frantsesez ere jarri genuen, baina Sud Ouesten ez zuten pasatu. Horretan ere aldatu da zerbait, lehenago espainolez ari ziren Euskaltzaindian, eta gero euskarara itzultzen zuten; ez, ez, ez, orain ari gara euskaraz eta gero itzulpena egiten dugu.
Noizbait ukan duzu beldurrik Garzonek Euskaltzaindiko atea joko ote zuen?
Ez. Francok ere ez du egin. Euskaltzaindia egona da 1936tik eta 1941 edo 1942a arte isilik. Eta egun batez Azkueri jin zaio gutun bat Bizkaiko Diputaziotik erranez «behar duzue segitu zuen lana, eta ukanen dituzue 5.000 pezeta urtean». Eta horrela berriz hasi da Euskaltzaindia. Baina Franco euskararen kontra ari izana baldin bada, barkuen tituluek, edo karrikako euskarazko hitzak desagerraraziz, Euskaltzaindiari ez dio ezer ere egin. Beraz, pentsa ezazu, Garzon Euskaltzaindiaren kontra jokatzen? Ez da nornahi Euskaltzaindia! Eta bi aldiz behar luke pentsatu.
Garzon ere ez da nornahi...
Badakit, baina badaki zer den Euskaltzaindia, badaki zer egiten dugun, eta ez du deus erratekorik. Gainera erran nezake denetarik badugula Euskaltzaindian, badira ni bezala beren abertzaletasuna hizkuntzan daukatenak, batzuk politikan ari direnak, Patxi Goenaga, Miren Azkarate, baina ez dut uste afiliatuak diren, eta hor dugu Patxi Zabaleta ere.
Hor ez dena Txillardegi da.
Txillardegi aspaldian sartuko zen Euskaltzaindian ez baldin balu berak bere burua desegin. Beharbada ez nuke erran behar, bozen sekretua baita, baina aspaldian baita hori, erranen dut. Hautatu behar genuen euskaltzain berri bat, eta hor ziren Altuna eta Txillardegi. Lehenbiziko itzulian, Txillardegi lehen. Baina ez zen hamabietarat heltzen, eta 24 baikinen ez zuen gehiengo osorik. Bigarren itzulian, berdin, Txillardegi lehen, hirugarren itzulian, berdin, Txillardegi lehen, baina nehork ez gehiengo osoa, eta hor beharrezkoa da. Beraz, arautegiak erraten duen bezala, berriz haste, eta bi hilabeteren epea ematen da berriz aurkezteko. Biharamunean hasi ziren Euskaltzaindia PNVren eskuetan zela, Euskaltzaindia apezen eskuetan zela, Euskaltzaindia hau eta hura, iduri bekatu mortala egin zuela Euskaltzaindiak ez hartuz Txillardegi. Barkatu, nik badakit Txillardegiren alde bozkatu nuela. Baina ez bakarrik ene boza, beste apez baten boza ere bazuen, apez hori ez baitzen jiten ahal, eta eman baitzidan ahala eni bere boza emateko, erranez nahi zuela Txillardegiren alde egin. Hala izan da. Beraz ez erran apezen eskuetan zela Euskaltzaindia, eta ez erran PNVren eskuetan dela ere, ez da egia. Baina hor ere politizatu dute, eta horretan galdu du Txillardegik. Behar zuen orduan Txillardegik erran «isil zaitezte!». Eta ez du erran. Eta gero, presentatu da berriz Mitxelenaren lekukoa hartzeko, eta Sarasola pasatu da. Pentsatzen baitut bazirela euskaltzain batzuk onartu ez zutenak izan zen iskanbila. Horretakoz erraten dut aspaldian izaten ahal zela Txillardegi Euskaltzaindian ez balira haren adiskideak horrela izan, eta horrela mintzatu, sekulako eztabaida sortuz.
Ezin da ukatu garai batean Euskaltzaindian apez anitz bazela.
Baina garbi dago lehen apezak nagusi baldin baziren Euskaltzaindian, aspaldi honetan ez direla gehiago hor, orain unibertsitateko irakasleak dira bereziki, hogeita lau horietarik, badira hamahiru edo hamalau, gehiegi beharbada. Zeren eta nik uste dut behar ditugula denetarik hartu. Frantses akademian badira militarrak, apezpikuak edo kardinalak ere. Egia da guk oraingoz egin behar dugun lana hizkuntzalariek egin behar dutela, baina egun batez behar den bezala finkatua izanen delarik euskara batua, orduan zabaldu beharko da.
Euskaltzaindian iritzi ezberdin anitz badira hizkuntzaren bideekiko?
Ez, orain hori osoki bukatua da. Denak bide beretik goaz, elgarrekin ari gara lanean. Gure lana bereziki da hiztegi batu hori egitea, eta jadanik 23.000 hitz agertu ditugu liburu batean. Baina ez gara hain laster ibiltzen, behar zaio denborari eman denbora, behar den bezala pentsatu, eta uste dut beste bospasei urteren buruan bigarren liburuki bat agertuko dela, orotara izanen direla 50.000 hitz euskara batuan.
Euskara batua utzi eta jin gaitezen Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberora. Gaztea zinelarik, euskara zen jaun eta jabe, bi belaunalditan ia desagertzeraino jautsi da. Zer gertatu da?
Nik uste dut lehenik eskola izan dela. Eskola frantsesa zen, eta ez zen onartzen euskara. Beraz hor frantses gobernuak bere jokoa egin du. Gero irratia, euskal irratirik ez baitugu ukana hemen 1980a arte. Gero jin da telebista, eta horiek guziak frantsesez ziren. Beraz, frantsesa sartu da, ez bakarrik kanpoan, baina etxe barne guzietan, sukaldeetan, eta hor zer gertatu da? Lehen, jaten zelarik, jendea mintzo zen, euskaraz mintzo zen, aldiz, telebista hor izan delarik denak jaten eta mutu. Entzuten, ikusten, baina mutu. Beraz beherakada ikaragarria ukan dugu hemen. Baina denbora berean jende batzutan bederen agertu da kezka handi bat, eta Ikastolak sortu dira, Baionako kultur asteak egin dira, UEU... beste argi bat piztu da. Euskara ez zen gehiago laborarien mintzaira, euskara jalgi zen beste leku batzuetara, sartu zen irakaskuntzan, lehen mailan, bigarren mailan eta unibertsitatean. Eta ene ustez hori da iraultza. Eta erraten didatelarik eni, ni oso baikorra naizela, bai egia da, baikorra naiz, pisatzen baitut zer den beherakada, eta zer den sortzen ari dena. Eta nik uste dut bizi garela orain memento eder batean, eta hemendik hamar urteren buruan ikusiko dugu, beharbada nik ez, 92 urte ukanen baititut, baina nik pentsatzen dut gauzak aldatuko direla. Ez dut sobera baikor izan nahi, baina hala naiz.
Denborari denbora eman behar zaio?
Segurki, Mitterrandek erraten zuen bezala.
Mitterrandek euskal departamendua ere hitz eman zuen, baina bere hitzarekin batera joan zen azkenean.
Bai, baina zer nahi duzu? Guk badugu horrelako amets bat, erraten ditugunak egitea, hitza hitz dela guretzat. Hark hitza jan, hori da diferentzia.
Aldiz deszentralizazioarekin eta azken aldiko mugimenduekin iduri du bideak zabaltzen ari direla. Zer esperantza duzu?
Nik ez dut ikusiko hori, baina egun batez pentsatzen dut beharko dutela onartu euskara hizkuntza ofizialtzat Iparraldean, pentsatzen dut beharbada euskal departamendu bat ere emanen dutela, horretakoz naiz ni Batera plataformaren alde. Enetzat interesgarria da ikustea nola sortu den Seaska, nola sortu diren ikastolak, zer jasan duten, zer pairatu duten anitz urtez, eta nola gero ezagutuak izanak diren. Gauza berbera diot Laborantza Ganbararekin. Erran nahi baita behar direla ekintzak egin, eta gero jarraitu. Eta denborak ematen du onarpena. Baina ekintzak egin behar dira, guk hala egin ditugu.
Politikara itzuliz, ARGIAko elkarrizketa zahar batean argiki azaltzen zenuen zure boza, lehen itzulian emazte bati, eta bigarren itzulian Jospini, sozialistari, emanen zeniola. Harrigarria da euskaltzainburu izanik hain garbi agertzea zure hautua.
Horretan behar dira gauzak behar den bezala ikusi. Euskaltzainburu izanez ere beti erraten nuen «ez da euskaltzainburua mintzo, Jean Haritschelar mintzo da. Bakoitza bere buruaren jabe da, eta ni frantses herritarra bainaiz, bozkatzen dut, baina Haritschelarrek erraten du zer nahi duen, eta ez euskaltzainburuak». Beraz, nik Mitteranden alde eman dut boza; baina Mitterrandek bere hitza jan zuelarik lehenbiziko itzulian ez zuen ukan ene boza, aldiz Chiracen kontra zelarik hautaketa egin behar zen, eta nik ez dut erran nahi Mitterranden alde bozkatu nuela, baina Chiracen aurka bai. Hori argi eta garbi. Eta gauza bera Jospinekin, lehen itzulian Jospinek ez zuen ukan, baina bigarren itzulian Chiracen aurka zelarik, nik Chiracen aurka bozkatu dut.
Eta Chirac eta Le Pen zirelarik?
Ah, horretan hartu ditut bi bozak, biak urratu eta sartu kutxan. Ez baitut ez Le Penen alde, eta ez Chiracen alde bozkatzen. Eta orain Europaren alde baldin banaiz, ez dezatela erran eni Chiracek bezala bozkatzen dudala, nik erantzuten baitut: «Ez, Chiracek nik bezala bozkatzen du».
Europatik zerbait espero dezake euskarak?
Frantses konstituzioan erraten da: «Bat eta zatiezina». Eta Europak erraten du: «Batua eta anitza». Nik «anitza» hori maite dut. Eta maite nuke Frantzian ere hala izan dadin. Uste dut emeki-emeki Europak emanen diela hizkuntza xumeei beren bidea.
Eta alderdi abertzaleak nola ikusten dituzu?
Bueno, nik Baigorrin bozkatzen dut. Eta badakizu nor dugun kontseilari orokorra, Jean Michel Galant, ABkoa. Haren alde bozkatu dudala ez da dudarik.
Beraz abertzale bazara bozkaz ere?
Noiztenka bai.
Baina %10 edo %15 hori ezin gainditu.
Le Pen bezala, kar-kar-kar. Baina emeki-emeki uste dut gero eta urrunago joanen direla, gero eta gorago. Jendea ohartuko baita zer den euskara, eta euskararen alde baldin badira, egun batez beharko dute nahi ala ez abertzaleen alde bozkatu.
Baikor zaude herriari begira, baikor ere hizkuntzari begira. Baina berriki izan da B eredukoen eta D eredukoen hizkuntza gaitasuna oso dudan eman duen datu bat. Baikorra zara oraindik?
Uste dut bide ona dela D eredua, gure ikastolek egiten dutena, eta Hegoaldean bai ikastolek, eta bai hezkuntza publikoak. Hemen EGA egiten delarik, argi eta garbi dago D ereduak ematen duela gehiengoa. D ereduak euskaldunduko du herria.
Hezkuntzaren hizkuntza politikarekin segituz, zer iruditzen zaizu Hegoaldean frantsesa baztertu eta ingelesa bultzatzea?
Nik ez dut biziki maite orain hezkuntza ministeritzak egiten duen politika hori, gaitasuna emanik ingelesari. Uste dut horretan oker dabiltzala. Hobe lukete frantsesa irakatsi. Nahi baldin badugu egun batez gure batasuna egin, behar lukete Hegoaldekoek frantsesa jakin eta Iparraldekoek gaztelania, eta denek euskara. Euskal Herria euskararen herria da, nahiz historian ez den hala izan, eta egun batez euskotarrek jakin ditzatela euskara, frantsesa eta espainola.
Zure beste esaldi famatu bat: «Geroa haurrak egitean datza».
Bai! Hori aipatu nuen Deustun, eta badakit ene kontra ari izanak direla. Barkatu baina Hegoaldean emakume batek ez du haur bat egiten, emakumeko 0,9an dago zifra. Zer erran nahi du horrek? Egun batez beharko dela nonbaitetik jinikako jendea sartu Euskal Herrian, eta berriz gertatuko da lehengoa, jende arrotza sartu, eta euskara arriskutan eman. Herri batek nahi baldin badu bere nortasuna zaindu behar ditu haurrak egin. Hori egiten da Frantzian orain.
Zu zure haurrekin ttipitatik euskaraz aritu zara?
Ez, emaztea frantsesa dut, eta gure familiako hizkuntza frantsesa zen, ene haurrek gero ikasi dute euskara, AEK eta horiekin. Aita ez baitzen anitz etxean. Aldiz, ene bilobak ikastolan dira, eta ni beti euskaraz ari naiz. Haiek ere badakite ez dutela eni hitza frantsesez eman behar.
Euskaltzainburua baigorriar izatetik bilbotar izatera pasa da, Korrika ere Orreagatik Bilbora joan zen. Euskarak egin beharreko bidearen metafora bat dira biak?
Menditik hirietara. Beharbada, baina nik erran nezake Euskaltzaindian ez dagoela mugarik, denak euskaldunak garela, eta Euskaltzaindiak behar den bezala erakutsi du hori euskaltzainburu izendatu nindutelarik.
Baina euskarak hirian bizi beharra du, ezta?
Segurki, baina dakidanez zenbat dira Bilbon euskaldunak? %10 bat. Beraz 35.000 euskaldun badira. Nafarroa Beherean biztanle bezain bat. Gertatzen dena da, Euskal Herrian sekulan ez dela hainbat euskaldun izan nola orain. Har ezazu 1800. urtea, zer zen Euskal Herria? Baziren Hegoaldean lau probintziak, eta horiek orotara 500.000 jende bazituzten, eta hemen beharbada 200.000 bat, edo gutiago. Hegoaldean %20 bat bazen euskara ez zekienik, gelditzen ziren 400.000 euskaldun, hemendik eman dezagun 150.000 euskaldun, beraz bien artean 550.000. Orain 700.000 gara. Gertatzen dena da jendea etorri dela kanpotik eta orduan euskalduna %75 baldin bazen, orain %30 da. Baina %30 horiek 700.000 dira. Eta ez da guti, sekula baino gehiago da. Baina giroa ez da berdina.
Beraz, botila erdi betea edo erdi hutsa?
Ez da oraindik erdi betea. Baina erdi betetzen baldin bada, orduan bai joanen dela bestea aise lasterrago, eta horretan sartuak gara, ikusten duzularik Erkidegoan euskaldunak %51 direla bost urtetarik eta hogei urte artio, horrek erran nahi du aitamatuko direlarik D ereduan sartuko dituztela haurrak.
Lehen, zuek ekintzak egin dituzuela aipatu duzu. Hor izan zinen UEU sortzen, hor Baionako unibertsitatean euskal estudioak sartzen, hor euskara batua bultzatzen... Zein da zure bizitzako ekintza guzien atzean dagoen funtsa, indar sortzailea?
Victor Hugok erran zuen: «Le basque est une patrie». Eta nik ere berdin diot, ene abertzaletasuna hizkuntzan dago. Horretaz ohartu naiz, ikerketak eginik, sartu naizelarik gure euskararen mundu horretan.
Eginak egin, satisfos zaude zure buruarekin?
Bai, gibelerat itzuli, eta ikusten dudalarik zer bizia ukan dudan, pentsatzen dut ez naizela debaldetan ari izan. Nik uste dut pentsatu nuen xede hori, amets hori, ahal den bezala gauzatu dudala. Adibidez, guk bete ditugu gure lehenbiziko euskaltzainen ametsak, erran nahi baita euskara literario bat behar zela sortu, behar zela atlas bat, guk hori egin dugu eta egiten ari gara. Beraz gure belaunaldiak bere eginbidea bete du. Eta beti bezala erranen dizut nik ene fedea gaztetan daukadala. Horiek eginen dute segida. Nahi nukeena da, den gutienik, egin dezatela guk bezain bat, eta ahal baldin badute guk baino gehiago.
Eguneroko kazeta
«Nik egunero irakurtzen dut Sud Ouest eta Le Monde. Gero astero Le Canard Enchainé, Enbata, Herria. Eta gero noiztenka hartzen dut Berria edo... Horiekin aski da».
Bertsoa
Doinua: Erreguetan
Gauza batzutan aldaketa da
hizkuntzaren bizi ikur,
bestetan alde baten aurrean
zergatik gaude hain uzkur?
Izan daiteke norantza doan
ez gaudela oso ziur?
Edo garela aldaketekin
izana galtzeko beldur?
Aitor Mendiluze
hizkuntzaren bizi ikur,
bestetan alde baten aurrean
zergatik gaude hain uzkur?
Izan daiteke norantza doan
ez gaudela oso ziur?
Edo garela aldaketekin
izana galtzeko beldur?
Aitor Mendiluze
Nortasun agiria
Jean Haritschelar Baigorrin sortu zen 1923ko maiatzaren 13an. Herriko eskola publikoan eta Akizen osatu zituen lehen ikasketak. Irakasle bezala formatu zen Ecole Normale delakoetan, Baiona, Mont de Marsan, Tolosa eta Parisen. Espainian ere ikasturte bat osoa pasatu zuen, Frankismo gogorraren garaian, beka batekin. 1952an izendatu zuten Agenen, eta geroztik mila lanetan aritu da: Bordeleko unibertsitatean espainola irakasten, euskara irakasten »Etxahuni buruzko tesia eginik», Euskal Erakustokiko langile, Baigorriko auzapez bederatzi urtez, Euskaltzain oso 1962tik eta euskaltzainburu 1989tik oraintsu arte. Oraindik Herria kazetan astero idazten du Gehexan Ponttoren izenean. Manuel Lekuona saria jaso berri du, eta gutxik dakitena, pilotan ere erreboteko txapeldun izana da gaztetan. Egun, Angelun bizi da emaztearekin. Hiru seme-alaba ditu.
Euzkitze bai ona
«Ezagutzen dut Euzkitze, eta oroit naiz biziki ontsa harekin joanik Ameriketara. Enekin berdin ari da behe nafarreraz. Euzkitze da gizon fina, eta behar den bezala jokatzen dena. Aldiz, ondoan du Tolosa... Baina bueno, Euskitze ere, azkenean bertsolaria da. Zer egiten zuten bertsolariek? Zer egiten zuen Xalbador batek Donostian ari zelarik? «Zera» erranen zuen, eta hitz batzuk enplegatzen zituen behar zen bezala, bai baitzekien nor zuen aitzinean, hori da pedagogoa izatea».
Euskaldun berriak
«Baditugu ere Euskaltzaindian euskaldun berriak. Xabier Kintana, Henrike Knör, eta horiek badakite euskara, jakin ezazu. Eta nik agurtzen ditut eta gurtzen naiz euskaldun berrien aitzinean, erakusten baitute nahi dutela euskara ikasi eta euskaraz bizi. Adibidez ni Ibarretxerekin beti mintzatu naiz euskaraz. Hain zuzen norbait baldin bada Euskal Herrian euskaldun berria dena hori da Ibarretxe».
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
#2
Onintza Irureta Azkune
#4
Miel Anjel Elustondo
#5
Behe Banda
Azkenak
2024-12-23
Julene Flamarique
Vidalina Morales, nekazaria eta ekintzailea
Kaleetan gerra tankeak ikustea normalizatu dugu, gerran egon gabe ere
Santa Marta komunitateko (El Salvador) ADES Garapen Ekonomiko eta Sozialerako Elkarteko presidentea da Vidalina Morales. “Rol horretatik harago, ingurumen ekintzailea ere banaiz, giza eskubideen defendatzailea eta emakume baserritarra; hainbat urtez borrokan egon diren... [+]
2024-12-23
Julene Flamarique
Emakumeak nola bortxatu aholkuak ematen zituzten 70.000 gizonen Telegram kanal bat atzeman dute
Mundu osoko 70.000 gizonek baino gehiagok hartzen dute parte emakumeak nola drogatu eta bortxatu hitz egiteko txat-talde batean. Alemaniako ARD irrati publikoko bi kazetarik egin dute ikerketa urtebetez eta erakutsi dute kasu batzuetan biktimak bikotekideak, arrebak eta amak... [+]
2024-12-23
Ahotsa.info
“HTX-k bukatzen du bere zikloa, baina oraindik daude borrokatzeko eta aldarrikatzeko motiboak”
HTX ROCK jaialdiaren azken-aurreko edizioa izanen da abenduaren 28an, eta Atarrabiako herrian ospatuko den azkenekoa, alegia.
2024-12-23
Lander Arbelaitz Mitxelena
Hegoaldean 222 milioi euro gastatu dira Espainiako Loterian, sarietan jasotakoa baino bost bider gehiago
Gabonetako Loteriaren datuak eman berri ditu Espainiako Gobernuaren menpeko Estatuko Loteriak eta Apustuak elkarteak. Horien arabera, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan batez beste 84,33 euro gastatu ditu herritar bakoitzak, eta nafarrek, berriz, 53,38 euro, EiTBn irakur daitekeenez... [+]
2024-12-23
Mikel Garcia Idiakez
Olentzero eta Mari Domingiren etorrera Irunen: “Herritik sorturiko ekitaldiaren jabe egin da Udala”
Herriko elkarte eta eragileek antolatzen dute Olentzero eta Mari Domingiren etorrera Irunen, sorreratik. Goizetik gauera jakin dute udalak hartu duela ekitaldiaren jabetza eta beraz, ekitaldiaren inguruko azken erabakiak haren gain geratu direla: “Udalari eskatzen diogu... [+]
2024-12-23
Behe Banda
Barra warroak
Asko maite zaituztet, baina...
Ez dut maite aterkia partekatzen ez dakien jendea. Ez dut maite azkarregi ibiltzen den jendea, ni ez naizenean; ez eta polikiegi ibiltzen dena ere (tira, horiek pixka bat bai, baina pixka bat bakarrik). Ez dut maite autobusean pasilloaren aldeko eserlekuan esertzen den jendea... [+]
Gabonetan tokikoa eta sasoikoa kontsumitu eta,
bide batez, Israelgo produktuak boikoteatu
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.
2024-12-23
Irati Diez Virto
Ez naiz sagua, ezta satorra ere; lursagua naiz
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
2024-12-23
Jakoba Errekondo
Ilarraren entzumena
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
2024-12-23
Garazi Zabaleta
Ekin Dulantzi
Nekazaritzako elikagaien test gunea Dulantzin
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
2024-12-22
Diana Franco Eguren
Teknologia
Gai izango ez garenean
Pertsona nagusiekin edo aniztasun fisiko eta neuronalak dituzten pertsonekin lanean zaudenean, dugun gizartean gaitasunaren ideiak espezie bezala asko mugatzen gaituela ohartzen zara. Hau da, dugun sistemak gauzak modu espezifiko batean egiteagatik jartzen zaitu balioan, eta... [+]
2024-12-22
Uxue Apaolaza Larrea
Materialismo histerikoa
Idatzi nahi nuen
Idatzi nahi nuen gabonetako argien alde, eta urteroko ohitura bilakatu aldarrikatzea, kaleak argitzen dituzten aro honetan, espazio publiko apain, alai eta gozagarri bat, klase ikuspegitik. Baina, noski, espazio publiko epelak ere bai, zenbait gazte liburutegietan liburuak... [+]
2024-12-21
Iñaki Lasa Nuin
Pagadiak
Barkatu hariztiak, artadiak, zumardiak, lertxundiak, lizardiak, haltzadiak, gaztainadiak, urkidiak, gorostidiak, sagastiak, pinudiak eta zuhaitzen elkarte guztiak, baina, gaur, pagadiak du hitzordua negu-mugako ospakizunak direla eta.
Errazagoa egiten zait negu-mugako... [+]
Eguneraketa berriak daude