«Haurrak ikas zazue/ euskaraz mintzatzen/ ongi pilotan eta...". Aspaldiko kantak emandako aholku-aginduak garbi ageri du euskaldun jatorraren bidea zein den: Euskara ahoan eta pilota eskuan. Pentsa liteke euskaraz ez dakien pilotaria ez dela "hain" pilotaria, egundoko jokalaria izan arren. Eta ez gara orain ehun urteko pentsamoldeaz ari. Duela ez hainbeste, 80ko hamarkadako esku-pilotari handienetako batek -euskaldun petoa bera- honela esan zien azken urteotako txapeldun erdaldunei (Beloki, Eugi, Patxi Ruiz, Martinez de Irujo…): "Zuek ez zarete benetako txapeldunak; horretarako euskaraz jakin behar da eta!". Bitxia bada ere, hala zioena gaztelaniaz barra-barra aritzen zen pilotalekuan, baita euskaldunekin ere.
Pilota munduan euskarak duen benetako indarra aztertzean, joera bi ageri zaizkigu. Elkarren aurkakoak direla ere esan genezake. Batetik, pilota ez omen da kanpotik eman dezakeen bezain euskalduna. Hasteko, gaur egun inoiz baino pilotari erdaldun gehiago dago goi mailakoen artean. Xabier Euzkitze ETBko pilota partiden aurkezleak dioenez, "Beti izan dira, baita txapeldun handien artean ere, baina ez gaur bezainbeste. Txapeldun handi gehienak euskaldunak izan dira".

Hala eta guztiz, puntako pilotarien artean euskaldunak dira oraindik nagusi. Jakina, horrek ez du bermatzen euskara nagusi izatea. Lehenik eta behin, gaztelania hiztun gehiago egoteak gaztelaniara lerratzen ditu euskaldunak. Bestetik, pilotari guztiek ez dute euskararenganako atxikimendu bera, euskaldun petoak izanagatik ere. Kontua aspaldikoa da, Euzkitzek dioenez: "Hogei urte baino gehiago da irratirako pilota partiden erretransmisioak egiten hasi nintzela, eta orduan konturatu nintzen pilotarien hizkuntza nagusia gaztelania zela. Niretzat oso bitxia izan zen Retegi eta Galartza, biak hain euskaldunak, elkarrekin gaztelaniaz somatzea pilotalekuan". Gaur egun joera bera ei dago.

Denek ez dute Euzkitzeren iritziarekin bat egiten, hala ere. Fernando Goñi pilotariaren ustez, "euskara da pilotalekuko hizkuntza nagusia, bai kantxan bai janzgeletan". Zubiriko atzelari nafarra da, hain zuzen, gorago aipatu ditugun aurkako bi joeretatik, bigarrena hoberen ordezkatzen duenetakoa. Jatorri erdalduna izanda euskaraz ikasteko ahalegina egin duten edo egiten ari direnei buruz ari gara, hain justu.

Orain bizpahiru urte, Fernando Goñik ezuste ederra eman zien ETBko kazetariei, aurrerantzean euskaraz erantzungo ziela iragarriz. Goñiri umetatik zetorkion euskararengako atxikimendua, baina "pilotari euskaldunenganako inbidiak" ere eduki du eraginik.

Patxi Eugi bat dator Goñirekin. Agoiztarraren esanetan, "bikote euskaldunek euskaraz egiten dute elkarrekin, horixe delako beraientzat naturalena". Eugi bera euskara ikasten hasi zen orain urte batzuk, baina utzi egin behar izan zuen, eskolak eta entrenamenduak bateratu ezinik. Martinez de Irujok, berriz, hortxe dirau jo eta ke, beste txapeldun handi bat aipatzearren.


Batik bat esku pilota jorratu dugu orain arte, baina gainerako espezialitateei ere begiratu gura izan diegu. Euzkitze, berriz ere: "Badauka garrantzirik espezialitate bakoitza zein pilotalekutan egiten den. Palak Bilboko Deportivo du gotorleku nagusia, eta horrek inguru horretako palista asko egotea eragin du. Hortaz, nahiko espezialitate erdalduna da. Erremontean, berriz, bi pilotaleku nagusi daude: Iruñea ondoko Uharte herrikoa eta Hernaniko Galarreta. Nafarroa aldekoak nahiko erdaldunak izaten dira eta gipuzkoarrak euskaldunak". Azkenik, zesta puntaren kasu bitxia azpimarratu du Euzkitzek: "Ohituraz, euskarak indar handia izan du espezialitate horretan, berez oso euskalduna den Bizkaiko ekialdean eduki duelako betidanik indar gehien, baina bitxia da nola eutsi dion euskaldun izateari nazioartean zabalkunde handiena eduki duen espezialitatea izanda. Nahiz eta AEBetan makina bat urte aritu, puntistek euskara gorde dute. Dabiltzan erdaldun apurrei ere somatu egiten diet euskarazko oinarrizko hiztegia darabiltela pilotalekuan".