1937. urtean Esteban Urkiagaren heriotza gertatu zenean, bere gauzak eta liburuak bizi zen etxean, Henao 40ko bigarren pisuan, geratu ziren. 1985. urtean, ia berrogeita hamar urte beranduago beraz, nire doktorego tesia bukatzen ari nintzela, bere lagun izandako batek -orain ez dut gogoan Jose Luis Irisarri edo Ander Aranbaltza izan ote zen- azaldu zidan Esteban Urkiagaren paperak kutxa batean gorderik geratu zirela etxebizitzan, eta kutxa hartan poema argitaragabeak, orain arte galdutzat dugun Roncesvalles poema, aurkitzen zirela. Beste idazle askoren kutxa mitikoekin gertatzen den bezala, kutxa hura obsesio bihurtu zen niretzat, baina denborak aurrera egin zuen eta aurkituko ez nuela konbentziturik, bertan behera utzi nuen ikerketa lana, beste eginbehar batzuk ere banituelako. Jarraitu dut noizbehinka arazoari bueltak ematen. Doktorego tesian lan bat egin nuen, ondoren argitaratu zena, Lauaxetaren iturri literarioak zein ote ziren aztertzeko asmoz. Uste dut nahiko zehatz azaldu nuela zein idazle irakurri zituen eta lan hori aspaldi argitaratu zen. Baina mahaikoen iritziari jarraiki beste kapitulu bat idatzi nuen tesian, literatura konparatuaren bidetik Lauaxetaren pentsakizun poetikoa eta garaikoa kontuan hartuz.

Hala ere, oraindik haren biblioteka falta zitzaigun, eta Esteban Urkiagaren omenez, haren jaiotzaren urteurrena ospatzera goazenean, berri pozgarri batek astindu du nire ezjakintasuna. Abertzaletasunaren Museoa zaintzen duen Sabino Arana Fundazioari esker, hara non heltzen den nire eskuetara ez Lauaxetaren biblioteka baizik eta Lauaxetaren bibliotekaren inbentarioa.

Harako kutxa hura non dagoen, eta zenik ere ez da oraindik agertu, baina Marian Morenok eskuratu zizkidan orrialdeetan, Santanderren Lauaxetaren bibliotekaz egindako araketa bat agertzen zaigu.

Kontua da Euskadi Buru Batzarrak Lauaxetaren biblioteka Santanderrera eraman zuela eta 1937ko abuztuaren 7tik 16ra 6 kutxatan sartu zirela liburuak, Baionara barkuz eramateko asmoz, eta egun horietan Euskadi Buru Batzarreko idazkari batek orduak eman zituela bibliotekako liburuak zerrendatuz, agian, Euskadi Buru Batzarreko Luis de Arreguiren aginduz.

Inbentarioa ez da guztiz zehatza, eta gainera ezin zaio baldintza haietan zehaztasunik eskatu, baina guretzako oso baliagarria den informazioa eskaintzen du, idazlearen izena eta liburuaren izenburua ematen baititu.

Ez dakigu nola heldu ziren liburuak Santanderrera, baina erabateko informazioa eskaintzen digu inbentario horrek. Guztira, 650 inguru libururen berri ematen zaigu erlazio edo inbentario horretan. Oro har, 652 libururen aipamena egiten bada ere, batzuk toki desberdinetan errepikatuak agertzen dira, beste batzuren artean Lauaxetaren Arrats Beran bera -gure idazleak 5 ale besterik ez zituen gordetzen bere liburutegian-. Begirada zerrendara ekarriz, esan dezakegu, alde batetik, urri samarra dela Urkiagak bildu zuen liburutegia, 650 liburu ez baita kopuru handiegia. Guztiz urria ere ez, noski. Eta lehen begiratu batean gai asko jorratzen duena, jabearen interes nagusiak agertzen zituena, zalantzarik ez. Atal hauetan banatu dugu bere liburutegiko zerrenda hau, eta jakin badakigu ez garela guztiz zehatzak banaketa egiteko orduan: Artea, Beste hizkuntzetan argitaratutako liburuak, Biografia, Erlijioa, Etnografia, Euskara, Gizarte Auzia, Historia, Itzulpenak, Literatura, Nazionalismoa, Pentsamendua -Filosofia, Soziologia, Kulturaren soziologia-, Generoa -Feminismoa eta emetasuna- eta Zuzenbidea.

Hasteko, hor da idazle nazionalista batek izan behar duen dotrinaren agerbidea. Sabino Aranaren lanak, lehenik, baina ondoren Euskal Zuzenbideaz eta historiaz agerturiko lanak. Ez da faltako Lizarrako Estatutuaren ale bat. Euskal Herria eta Espainiaren arteko harremanak direla eta politika ez da soilik bere lanaren muga izango, Zuzenbideak eta Historiak, eta Soziologiak zer esan handia dute bide honetan.

Bigarren ohar gisa, zera adierazi beharko nuke: nire interesak direla medio, literatura liburuak berebiziko garrantzia izan dute niretzako. Orain arte genekiena ziurtatzen du zerrendak. Patxi Altunak, Josu Penadesek eta nik neuk egindako ikerketen ziurtapena dugu hemen gutxi gorabehera; esan nahi dut, bagenekiela zeintzuk ziren haren iturriak, bai literatura klasikoan eta baita modernoan ere: sinbolistak, 27ko belaunaldikoak nabarmen agertzen dira zerrendan.

Hirugarrenez, eta azkenekoz, oraingoz, zerrendan badira sorpresak. Pentsakizuna saila deitu dudan horretan badira Lauaxetaren irakurketen berri handiak, soziologia, filosofia eta saiakera aldetik guretzako berriak direnak, noski. Horien berri ez zen ematen bere egunkari artikuluetan, eta gure idazlearen modernitatea aipatzen dugunean ezinbestekoa izango da zerrenda honetan diren aipamenak kontuan hartzea, Lauaxetaren modernitatea begi-bistan jartzen dutelako aipamenok eta irakurketok.

Badira zenbait alor zerrendan ohar txiki baten bidez zehaztu ditzakegunak. Adibide bi emango ditugu: Bere garaian errotutako irakurle baten aurrean gaude. Euskaraz garaian argitaratutako asko eta asko aurkituko dugu Lauaxetaren bibliotekan. Garaiko itzulpen asko: Grimm anaien itzulpenak, Heinerenak, Kirikiño zein Bernardo Garroren liburuak eta Tene Mujikarenak ere, noski, hortxe aurkituko ditugu. Eusko Ikaskuntzaren jarraitzaile sutsua dugu, eta beste aldizkari batzuk aipatu beharko bagenitu Euzkerea zein Yakintza ez dira faltako bere liburutegian. Garaiko liburu asko, beraz.

Ez dugu liburu zaharren aldeko den idazle bat. Baditu XIX. mendeko euskal literaturako zenbait ale, bai. Baina liburu zaharrak ez dira ugari eta direnak ere -zerrenda egin zuenak oso sotil markatzen ditu zein urtetakoak diren zenbait liburu zahar-, oso bereziak dira. Esan nahi dut, ez dutela interes handirik.

Poesia irakurtzera emanda dagoen liburutegia da Lauaxetarena. Nobela gutxi agertzen ditu zerrendak eta agertzen dituenak ere ez dira bereziak, Agian Gideren irakurle arretatsua genuen gure poeta. Baina garbi dago poesian jarrita zituela begiak: Hor dira klasikoak, hor erromantikoak, ez dira falta Verlaine maitatua ez Baudelaire, Espainiako 27koak eta, nola ez, garaian asko irakurtzen zen Villaespesa, uste genuena baino pisu handiagoa duena Lauaxetaren poesiaren moldapenean.