Juan Martin Elexpuru: «Herri hizkerari eusteko, idazten erakutsi behar litzateke»


2021eko uztailaren 27an
Baserriko gizona da Elexpuru, baina erdal giroan hazi zen. Euskaltzaletasunik ez zuen inguruan eta seminariotik itzuli zenean, 18 bat urterekin, piztu zitzaion euskararekiko interesa. 70eko hamarkadan ohartu zen gurasoen eta aiton-amonen euskara ezberdina zela oso, aberatsagoa, biziagoa. Hari horri tiraka hasi eta makina bat fitxa betetzen hasi zen, herri hizkerako lekuko ziren hitzekin. 1990ean hasi zen proiektua indartzen. Bergara aldeko lanbideak jasotzeko lan-talde bat sortu zen eta grabazio lanei ekin zieten. 1996-1997 inguruan aurkeztu zuen euskararen gaineko doktorego tesia.

Euskararen etorkizunaren inguruko eztabaidaren zantzuak antzeman dituzte askok era honetako lanetan. Izan ere, galduko diren beldurrez ari gara jasotzen han eta hemen herri hizkerak? Nolako bilakaera izan dute?
Argi dago, belaunaldi aldaketarekin batera, eta gaztelaniaren presentzia izugarriarekin batera eskolan eta abar, herri hizkeraren transmisioan guraso edo aiton-amonengandik seme-alaben edo ilobengana, gauza asko galdu direla. Gainera eskoletan euskara batua erakusten da. Beraz, herri hizkeraren bilakaeran hiru faktore nagusik eragiten dute. Batetik, gaztelaniak, indar handia duelako gure esparruan. Bestetik, euskara batuak, euskara eta herri hizkerak aldatu egiten dituelako »eta hori ez da inondik ere txarra!». Eta azkenik, bizimodua bera, aldatu egin delako. Orain dela hirurogei urte esaterako, jendea gehiago bizi zen baserritik edo eskulangintzatik eta lan horiek galdu diren heinean, horiei loturiko lexikoa eta espresioak ere galdu egin dira. Naturarekin ere, lehen harreman handiagoa zegoen, haizea, elur motak, euria eta abar gehiago bereizten ziren eta horri buruzko lexikoa ere bai. Aldaketa etengabea dago hizkuntzan.

Erabileraren araberako sailkapen bat egin duzu hiztegi lan honetan. Zer aztertu duzu zehazki?
Hari horretatik, liburuan mailaketa bat egin da, asko erabiltzen diren hitzak, gutxiago erabiltzen direnak... sailkatzeko. Hitzak lau kategoriatan sailkatu ditugu. Berba bakoitzari a, b, c edo d letra jarri diot aldamenean. D letra dutenak esaterako, gutxien erabiltzen direnak dira, arkaikotzat edo jotzen dira ia, eta Bergarako adineko jendeak, hiztun onek erabiltzen dituztenak dira. Batzuek gainera erabili ere ez dituzte egiten, gogoratu egiten dituzte bakarrik. Gazteek ere jaso dute herri hizkera, eta adinekoek beste ez jakin arren, ez dute inondik inora lagun artean euskara batua egin nahi, artifiziala begitantzen zaielako.

Bilduma lan hauek guztiak lagungarri dira oso, baina praktikan nola iraunaraz genezake herri hizkera?
Herri hizkerari eusteko, herriko euskaran idazten erakutsi beharko litzateke, herri euskaran ere modu zuzen batean egiten. Bestela, ez bada ez erakusten, ez irizpiderik markatzen, hizkuntza gero eta sakabanatuago egongo da, batek modu batera esango du gauza bat eta besteak bestera. Gainera, erabili erabiltzen da herri hizkera, eta asko, idazteko orduan ere bai. Esaterako, herriko lagun bati gutun bat edo mezu bat idazteko normalean ez dugu euskara batuan idazten, edo etxean telebista itzaltzeko esanez ohar bat jartzeko ere herri hizkeran idazten dugu. Esparru piloa daude euskara batuari ez dagozkionak, eta horiek ere erakutsi egin behar dira.

Hala ere, euskara batuak lagundu egiten dio herri hizkerari?
Euskara batua ezinbestekoa da, hil edo bizikoa, hizkuntza nazionala da, komunikatzeko tresna, kultura eta administrazio tresna. Hori ez dut zalantzan jartzen. Bere egunean euskara batua bultzatu eta indartu izan ez balitz, hilda geundeke. Baina une honetan beste gauza bat planteatzeko ordua dela uste dut. Euskalki zentraletan, gipuzkeran, ez dakit zenbateraino, baina Bizkaiko eta Nafarroako esparruetan, euskara batua eta herri hizkerak guztiz bateragarriak direla erakutsi behar da, eta horren araberako irakaskuntza aplikatu. Euskara batua eta herri hizkerak biak zuzen erabil daitezkeela, eta batak besteari laguntzen diola erakutsi behar da. Bata ondo jakiteak besteari mesede egiten diola. Izan ere, zer da ba euskara batua? Euskalkia, ezaugarri fonetikoak, aditzak eta bestelako ukitu batzuk eginda.

Euskararen eta zehatzago herri hizkeren bilakaeran irakaskuntzak garrantzia handia duela esan duzu. Bergara aldeko hiztegia didaktikoki zabaltzeko asmorik badago?
Hiztegi bat, berez, didaktika aldetik eta gauzak ikasteko ez da izaten tresnarik onena, oso handiak direlako, letra txikiz idatziak eta oso garrantzitsua den hitz baten ondoan inportantzia gutxiko beste bat ageri delako. Dena dela, nik uste dut hiztegi hau erraz irakurtzen dela. Horregatik, hemen jasotakoarekin material didaktikoa egin daiteke. Esaterako, landareen inguruko hitzak hartu, bakoitzaren argazkiak, ezaugarriak eta abar eta sailkapen bat egin daiteke. Adjektiboekin ere berdin, gutxiesgarriak edo mespretxuzkoak, erabilienak... Ondoren, horrekin guztiarekin material didaktikoa presta daiteke. Hiztegi bat oinarri hartuta, oso gauza politak egin daitezke eskolarako eta euskaltegietarako, eta egin behar direla uste dut.

Bergara aldeko hiztegia, herri hizkeraren adierazle
Bertako hitzak, jendearen ahotan edo oroimenean bizirik dauden hitzak jaso dira hiztegi honetan. Autoreak berak lanaren hitzaurrean hau dio: "Bertakoak diogunean zera esan nahi dugu: igande edo zalantza, adibidez, ez direla sartu, nahiz eta jende gehienak ulertu, badakigulako hitz horiek behealdekoak direla eta eskualde honetan domeka eta duda esaten direla». Lanbide zaharren inguruko hitzak, animaliak eta landareak, eguraldiaren lexikoa... Adinekoen euskara jaso da gehienbat, eta kalekoena baino baserritarrena gehiago. Aho hizkuntzatik jaso dira lekukotzak. Hasieran, Bergaran aitona Balbino Elexpuru (1888-1973), aita Jose Ramon Elexpuru (1913-1982) eta ama Klementa Arregi (1934) izan zituen lekuko nagusi Juan Martinek. Ondoren, Bergarako hogeita hamar bat lagunen grabazioak aztertu dituzte. Antzuola, Elgeta, Oñati eta Arrasateko lekukoen zinta batzuk entzun dituzte, Otxandio eta Elorrioko bizpahiru ere bai.
Sarrera lexiko bakoitzean hainbat informazio jaso du egileak: sarrera mugagabean, azentua, kategoria gramatikala, zein lekutan esaten den, aldaerak, landare eta abereen izen zientifikoak, esanahia, adibideak, jakingarriak, azpisarrerak, sinonimo eta antonimoak, eta horren guztiaren osagarri, irudiak. Gaztelania-euskara hiztegitxo bat ere erantsi dute, eta orobat Bergarako deklinabidea eta aditza.


Azkenak
2024-12-31 | Julene Flamarique
24 urteko espetxe-zigorra bete ostean libre da Guillermo Merino durangarra

Merino 2001. urtean atxilotu zuten, eta dispertsioa jasan du, zigorraren zati handi bat Euskal Herritik kanpoko kartzelatan igaro baitzuen baldintza “zailetan”. Orain, askatasuna berreskuratu du.


2024-12-31 | Leire Ibar
Prezioek gora egingo dute urte berriarekin batera

Urte berriaren hasierarekin, hainbat zerbitzu eta produkturen prezioetan igoerak izango dira. Elikagaietan, energia fakturetan, udal-zergetan eta etxebizitza gastuetan garestitze nabariak atzemango dira.


2024-12-31 | ARGIA
Apirilaren 11n egingo da Aberri Egun bateratua, Euskal Herria Baterak deituta

Euskal Herria nazio dela aldarrikatzeko ekitaldia egingo dute Donostiako Kursaalean. Astebeteko ekitaldi sorta izango da.


2024-12-31 | ARGIA
Gontzal Fontaneda euskaltzale gasteiztarra hil da

Euskaltzale eta militante gasteiztarra abenduaren 30ean hil da. Gontzal Fontaneda Orille (1943-2024) 1960ko hamarkadan euskarak Gasteizen egin zuen bidearen lekuko eta bidelagun izan zen. 15 urterekin hasi zen euskara ikasten. Euskara ikasteko metodo bat asmatu zuen eta euskara... [+]


Eraikiz kolektiboa: “Gizonok matxismoaren aurrean ardurak hartzeko unea iritsi da”

Ander Magallon, Mikel Irure eta Xabier Jauregi Metropoli Forala saioan egon dira maskulinitate berrien inguruan mintzatzen.


2024-12-31 | ARGIA
Zarautzen terapia kontsulta duen gizon bat atxilotu dute, emakume bati sexu-erasoa egitea egotzita

Getariako etxebizitza batean egin dio eraso, Segurtasun Sailaren arabera. Emakumea astero joaten zen terapia naturaleko kontsultara, eta Ertzaintza ikertzen ari da ea antzeko ekintzen biktima gehiago dauden.


2024-12-31 | Leire Ibar
Kataluniako emakume kazetarien erdiak baino gehiagok jasaten du sexuagatiko diskriminazioa

Media.cat-ek egindako azken ikerketak agerian utzi du emakume kazetariek Katalunian jasaten duten sexu-diskriminazioa. Inkestatutako emakumeen %54,4k sexu-jazarpena jasan dutela eta %55,1ek sexu-generoaren araberako jazarpena izan dutela adierazi dute.


2024-12-31 | Julene Flamarique
Akusazioak hemezortzi urteko espetxe-zigorra eskatu du Mario Lopez Gernikako entrenatzaile ohiarentzat

Sexu erasoak 1998an hasi ziren, biktimak 13 urte zituenean. 2003an kluba utzi bazuen ere, emakumeak iaz salatu zituen sexu erasoak, Mario Lopezek taldeko entrenatzaile gisa jarraitzen zuela. Orain 18 urteko espetxe-zigorra eskatzen du akusazioak, fiskaltzak baino lau urte... [+]


Israelgo espetxerik ankerrenean atxiloturik dago Gazako azken ospitaleko zuzendaria

Hussam Abu Safiya medikua askatzeko eskatu du Osasunaren Mundu Erakundeak, eta bere aldeko kanpaina ere abiatu dute sareetan. Abu Safiya medikua ez da edonor; nazioartean erreferente bihurtu da, berak zuzentzen zuen ospitalearen aurka egindako erasoak kontatzen zituelako.


2024-12-31 | Mikel Aramendi
ANALISIA
Obrak eta obrak, marra horia lausotzeko

Garai aproposa izaten da urteburua iraganeko lorpenak goraipatzeko eta, are gehiago, etorkizuneko asmo-usteak aldarrikatzeko. Eta halatsu da Txinan ere, alafede. Bide batez, ez da harrigarria abenduko azken orduetan, aurreikusitako planari aurrea hartuz, Xinjiangeko Urumqi-Yuli... [+]


Petardo eta bengalak, albo-kalteak dituen tradizioa

Urtezahar gauean petardo, bengala, traka, suziri eta bestelako gailu piroteknikoekin jolasean arituko dira asko eta asko aurten ere, horietako ez gutxi adin txikikoak. Eta errepikatuko dira istripuak, suhiltzaileen esku-hartzeak, eta burrunba gordin sufritzen duten ume, adineko... [+]


2024-12-31 | Usurbilgo Noaua
Beste sute bat izan zen erraustegian

Suhiltzaileek beste sute bat itzali behar izan zuten abenduaren 27an Zubietako erraustegian.


2024-12-31 | Josu Iraeta
Borroka luzearen ametsak, egiazko nahi ditut

Badira, garun distiratsua izanik, "zehaztasun gutxiko" definizioekin, gauza bera, beste era batera esanda, aldatzen eta itxuraldatzen adituak direnak. Berea zen, eta hainbat hamarkadatan errepikatu den proiektu in eternum bat izan da. Hasiera batean hori zen hegemoniko... [+]


2024-12-31 | Sustatu
Max streaming plataforman ere euskarazko edukiak agertzen hasi dira

Nazioarteko ordainpeko streaming plataformetan, Amazon Prime Video eta Netflix izan ziren lehenak euskarazko edukiak eskaintzen, eta orain Max gehitu zaie (2024 arte HBO edo HBO Max izan dena). Pantailak Euskaraz-ek azpidatziak moldatu ditu, eta EITBk bikoizketak eskaini, eta... [+]


Eguneraketa berriak daude