Juan Martin Elexpuru: «Herri hizkerari eusteko, idazten erakutsi behar litzateke»


2021eko uztailaren 27an
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Baserriko gizona da Elexpuru, baina erdal giroan hazi zen. Euskaltzaletasunik ez zuen inguruan eta seminariotik itzuli zenean, 18 bat urterekin, piztu zitzaion euskararekiko interesa. 70eko hamarkadan ohartu zen gurasoen eta aiton-amonen euskara ezberdina zela oso, aberatsagoa, biziagoa. Hari horri tiraka hasi eta makina bat fitxa betetzen hasi zen, herri hizkerako lekuko ziren hitzekin. 1990ean hasi zen proiektua indartzen. Bergara aldeko lanbideak jasotzeko lan-talde bat sortu zen eta grabazio lanei ekin zieten. 1996-1997 inguruan aurkeztu zuen euskararen gaineko doktorego tesia.

Euskararen etorkizunaren inguruko eztabaidaren zantzuak antzeman dituzte askok era honetako lanetan. Izan ere, galduko diren beldurrez ari gara jasotzen han eta hemen herri hizkerak? Nolako bilakaera izan dute?
Argi dago, belaunaldi aldaketarekin batera, eta gaztelaniaren presentzia izugarriarekin batera eskolan eta abar, herri hizkeraren transmisioan guraso edo aiton-amonengandik seme-alaben edo ilobengana, gauza asko galdu direla. Gainera eskoletan euskara batua erakusten da. Beraz, herri hizkeraren bilakaeran hiru faktore nagusik eragiten dute. Batetik, gaztelaniak, indar handia duelako gure esparruan. Bestetik, euskara batuak, euskara eta herri hizkerak aldatu egiten dituelako »eta hori ez da inondik ere txarra!». Eta azkenik, bizimodua bera, aldatu egin delako. Orain dela hirurogei urte esaterako, jendea gehiago bizi zen baserritik edo eskulangintzatik eta lan horiek galdu diren heinean, horiei loturiko lexikoa eta espresioak ere galdu egin dira. Naturarekin ere, lehen harreman handiagoa zegoen, haizea, elur motak, euria eta abar gehiago bereizten ziren eta horri buruzko lexikoa ere bai. Aldaketa etengabea dago hizkuntzan.

Erabileraren araberako sailkapen bat egin duzu hiztegi lan honetan. Zer aztertu duzu zehazki?
Hari horretatik, liburuan mailaketa bat egin da, asko erabiltzen diren hitzak, gutxiago erabiltzen direnak... sailkatzeko. Hitzak lau kategoriatan sailkatu ditugu. Berba bakoitzari a, b, c edo d letra jarri diot aldamenean. D letra dutenak esaterako, gutxien erabiltzen direnak dira, arkaikotzat edo jotzen dira ia, eta Bergarako adineko jendeak, hiztun onek erabiltzen dituztenak dira. Batzuek gainera erabili ere ez dituzte egiten, gogoratu egiten dituzte bakarrik. Gazteek ere jaso dute herri hizkera, eta adinekoek beste ez jakin arren, ez dute inondik inora lagun artean euskara batua egin nahi, artifiziala begitantzen zaielako.

Bilduma lan hauek guztiak lagungarri dira oso, baina praktikan nola iraunaraz genezake herri hizkera?
Herri hizkerari eusteko, herriko euskaran idazten erakutsi beharko litzateke, herri euskaran ere modu zuzen batean egiten. Bestela, ez bada ez erakusten, ez irizpiderik markatzen, hizkuntza gero eta sakabanatuago egongo da, batek modu batera esango du gauza bat eta besteak bestera. Gainera, erabili erabiltzen da herri hizkera, eta asko, idazteko orduan ere bai. Esaterako, herriko lagun bati gutun bat edo mezu bat idazteko normalean ez dugu euskara batuan idazten, edo etxean telebista itzaltzeko esanez ohar bat jartzeko ere herri hizkeran idazten dugu. Esparru piloa daude euskara batuari ez dagozkionak, eta horiek ere erakutsi egin behar dira.

Hala ere, euskara batuak lagundu egiten dio herri hizkerari?
Euskara batua ezinbestekoa da, hil edo bizikoa, hizkuntza nazionala da, komunikatzeko tresna, kultura eta administrazio tresna. Hori ez dut zalantzan jartzen. Bere egunean euskara batua bultzatu eta indartu izan ez balitz, hilda geundeke. Baina une honetan beste gauza bat planteatzeko ordua dela uste dut. Euskalki zentraletan, gipuzkeran, ez dakit zenbateraino, baina Bizkaiko eta Nafarroako esparruetan, euskara batua eta herri hizkerak guztiz bateragarriak direla erakutsi behar da, eta horren araberako irakaskuntza aplikatu. Euskara batua eta herri hizkerak biak zuzen erabil daitezkeela, eta batak besteari laguntzen diola erakutsi behar da. Bata ondo jakiteak besteari mesede egiten diola. Izan ere, zer da ba euskara batua? Euskalkia, ezaugarri fonetikoak, aditzak eta bestelako ukitu batzuk eginda.

Euskararen eta zehatzago herri hizkeren bilakaeran irakaskuntzak garrantzia handia duela esan duzu. Bergara aldeko hiztegia didaktikoki zabaltzeko asmorik badago?
Hiztegi bat, berez, didaktika aldetik eta gauzak ikasteko ez da izaten tresnarik onena, oso handiak direlako, letra txikiz idatziak eta oso garrantzitsua den hitz baten ondoan inportantzia gutxiko beste bat ageri delako. Dena dela, nik uste dut hiztegi hau erraz irakurtzen dela. Horregatik, hemen jasotakoarekin material didaktikoa egin daiteke. Esaterako, landareen inguruko hitzak hartu, bakoitzaren argazkiak, ezaugarriak eta abar eta sailkapen bat egin daiteke. Adjektiboekin ere berdin, gutxiesgarriak edo mespretxuzkoak, erabilienak... Ondoren, horrekin guztiarekin material didaktikoa presta daiteke. Hiztegi bat oinarri hartuta, oso gauza politak egin daitezke eskolarako eta euskaltegietarako, eta egin behar direla uste dut.

Bergara aldeko hiztegia, herri hizkeraren adierazle
Bertako hitzak, jendearen ahotan edo oroimenean bizirik dauden hitzak jaso dira hiztegi honetan. Autoreak berak lanaren hitzaurrean hau dio: "Bertakoak diogunean zera esan nahi dugu: igande edo zalantza, adibidez, ez direla sartu, nahiz eta jende gehienak ulertu, badakigulako hitz horiek behealdekoak direla eta eskualde honetan domeka eta duda esaten direla». Lanbide zaharren inguruko hitzak, animaliak eta landareak, eguraldiaren lexikoa... Adinekoen euskara jaso da gehienbat, eta kalekoena baino baserritarrena gehiago. Aho hizkuntzatik jaso dira lekukotzak. Hasieran, Bergaran aitona Balbino Elexpuru (1888-1973), aita Jose Ramon Elexpuru (1913-1982) eta ama Klementa Arregi (1934) izan zituen lekuko nagusi Juan Martinek. Ondoren, Bergarako hogeita hamar bat lagunen grabazioak aztertu dituzte. Antzuola, Elgeta, Oñati eta Arrasateko lekukoen zinta batzuk entzun dituzte, Otxandio eta Elorrioko bizpahiru ere bai.
Sarrera lexiko bakoitzean hainbat informazio jaso du egileak: sarrera mugagabean, azentua, kategoria gramatikala, zein lekutan esaten den, aldaerak, landare eta abereen izen zientifikoak, esanahia, adibideak, jakingarriak, azpisarrerak, sinonimo eta antonimoak, eta horren guztiaren osagarri, irudiak. Gaztelania-euskara hiztegitxo bat ere erantsi dute, eta orobat Bergarako deklinabidea eta aditza.


Azkenak
2025-03-21 | Euskal Irratiak
Iparraldeko euskalgintzak Senpereko Larraldea etxea galduko du

Euskalgintzak Senpereko Larraldea etxea faltan botako du. Uda gabe, Bertsularien lagunak, bertan gelditzen den azken elkarteak, lekuz aldatuko du eta etxea hetsiko dute. Euskararen, euskal kulturaren eta arteen ohantzea izan da Larraldea, urte luzetan Andoni Iturrioz mezenasak... [+]


2025-03-21 | Elhuyar
Autismoak: normaltasuna zabaltzeko aukera bat

Berrogei urte dira Euskal Herrian autismoaren inguruko lehen azterketak eta zerbitzuak hasi zirela. Urte hauetan asko aldatu da autismoaz dakiguna. Uste baino heterogeneoagoa da. Uste baino ohikoagoa. Normalagoa.


Euskal Herriko Filosofia Zaleen Sarea eratzeko prozesua abian da

Txinparta izeneko prozesua Martxoaren 21ean hasiko da eta urte bete iraungo du. "Udaberriaren hasierarekin batera proiektu herritar berri bat" aurkeztu nahi dutela adierazi dute. 


Duero ibaitik gora otsoa berriz ehizatzea onartu du Espainiako Kongresuak

PP, Vox, Junts eta EAJren botoekin Espainiako Kongresuak onartu du otsoa espezie babestuen zerrendatik ateratzea eta, horren ondorioz, berriz ehizatu ahal izango dute Duero ibaitik iparrera.


Burlatako gaztetxearen aldeko protesta amaitutzat eman dute Gazte Asanbladako kideek

Protestak 24 ordu bete dituenean, suhiltzaileak bertaratu dira udaletxera eta kateak moztu dizkiete bi gazteei. Bi kateatuek gaua bertan igarotzea "udaletxearen hautua" izan dela adierazi du Gazte Asanbladak, eta udalaren ordezkariek "ekintza deslegitimatzeko eta bi... [+]


Etxegabetzeetara ohitu zaitezke, baina egon, badaude

Ez da gauza berria politikari profesionalak gizarteko arazoak estaltzeko ahaleginetan ibiltzea. Azkenaldian Denis Itxaso -EAEko Etxebizitza sailburua- entzun dugu etxegabetzeei garrantzia kenduz eta aditzera emanez gurean bazterreko fenomenoa direla; eta Begoña Alfaro... [+]


2025-03-20 | ARGIA
“Kateekin ateak hautsi” goiburupean ospatuko da Nafarroaren Eguna apirilaren 27an

Iruñeko Zaldiko Maldiko Elkartean eta Baigorriko Bixentainean aurkeztu da aurtengo Nafarroaren Eguna, egun berean. Ohi bezala, apirileko azken igandearekin bat egingo da festa Baigorrin, eta horrez gain, apirilean hainbat ekitaldi egingo dira eskualdean.


2025-03-20 | Patxi Azparren
Europa eta Euskal Herriaren desmilitarizazioa

Antropozentrismoaren aldaera traketsena eurozentrismoa izan zen. Europako mendebaldea, geografikoki, Kontinente Euroasiarraren penintsula txiki bat besterik ez da, baina lau mende luzez gertaera demografiko, teknologiko eta ideologiko batzuk zirela medio, bazter horretako... [+]


Hezkuntza sistema propioa aldarrikatu dute Hego Euskal Herriko hiriburuetan, Ikamak deitutako ikasle greban

Hezkuntza eredu propioa "ezinbestean" independentziatik etorri behar dela adierazi dute, eta sistema propio hori "publikoa eta komunitarioa" izatea nahi dutela. Ikamak deituta, goizean zehar piketeak egin dituzte Euskal Herriko hainbat hezkuntza zentroetan.


Euskal Pilotan euskal selekzioa aitortzearen alde kokatu da Espainiako Kirol Kontseilu Nagusiko lehendakaria

Euskal Pilotako Nazioarteko Federazioaren eta Espainiako Federazioaren arteko gatazkak bere horretan jarraitzen duen bitartean, Jose Manuel Rodriguez Uribesek euskal selekzioaren aldeko adierazpenak egin ditu. Desadostasunak direla eta, Nazioarteko Pilota Federazioaren eta... [+]


2025-03-20 | Iñaki Inorrez
Euskaraldia ez! Euskal Oldarraldia bai!

Badakizuenok badakizue, beste gauza asko bezala, euskararen aldeko borrokan ere politikoek, eragile batzuek eta hedabideek beraien antzezlana saldu nahi digutela, benetakoa balitz bezala.

Lehen urtean pozik jaso nuen, "Euskaraldi" hau. Zer edo zer zen, ezer ez zegoela... [+]


Euskararen zapalkuntza sistematikoa

Euskarak, mendez mende, zapalkuntza sistematikoa jasan du, eta oraindik ere borrokan dabil egunerokoan bere leku duina aldarrikatzeko. Hizkuntza baten desagerpena ez da inoiz berez gertatzen; planifikazio politiko eta sozialak eragiten du zuzenean. Euskaldunoi ukatu egin izan... [+]


2025-03-20 | Sustatu
‘Eta erasotzailea ni banaiz?’ ziberjazarpena ikuspegi berri batetik

Puntueusek eta Cyberzaintzak elkarlanean ikusentzunezko baliabide pedagogiko bat sortu dute gazteentzat eta haiekin lan egiten duten profesionalentzat: irakasle, guraso eta hezitzaileentzat. Ikusentzunezko honen bidez, ziberjazarpena ezohiko ikuspegi batetik... [+]


BSHko lantokiko sarbidea itxi dute langileek euren etorkizuna negoziatu nahi dutela aldarrikatzeko

Kamioiak ez sartu ez atera. Horrela eman dute goiza BSHko Eskirozko lantokian. Parez-pare langileak aurkitu dituzte protestan. Hilkutxa batekin, elkarretaratze formatuan lehenbizi eta Foruzaingoak esku hartu behar zuela jakin dutenean eserialdia egin dute erresistentzia pasiboa... [+]


Ekologismoaren kontrako oldarraldia AEBetan: Greenpeace 660 milioi euro ordaintzera zigortua

Dakota Access oliobidearen kontrako protestengatik zigortu du Ipar Dakotako epaimahai batek erakunde ekologista, Energy Transfer Partners enpresak salaketa jarri ostean. Standing Rockeko sioux tribuak protesten erantzukizuna bere gain hartu du.


Eguneraketa berriak daude