Historiaurrean ere bizirik zegoen Bergara, Udalerriko Brontze Aroko monumentu megalitikoek erakusten dutenez. Ehorzketa monumentu ziren trikuharri eta tumulu horiek Udala-Intxorta eta Elosua-Soraluze guneetan daude. Baina Bergararen aipamena jasotzen duen lehen dokumentu idatzia 1050. urtekoa da. Hain zuzen ere urte horretako lur eta soroen emate batean aipatzen da Bergara. 1200. urtean, Gipuzkoa Gaztelako erreinuan sartu zenean, hiriak sortzeko prozesu bat hasi zen eta Bergarako hiribildua, "Villanueva de Vergara" izenekoa, 1268. urtean sortu zen, Alfontso X.a Jakintsua erregeak biztanleei Hiribildu-Agiria edo Forua eman zienean. Bergara merkataritza gune bihurtu zen orduan.

XIV. mendearen erdialdean, ibaiaren bestaldeko Oxirondo auzokoek Bergararekin bat egin zuten. Behe Erdi Aroan, Gabiria eta Ozaeta bandoen arteko borrokak izan ziren eta horiek amaitzeko, Errege Katolikoek Ordenantzak onartu zituzten 1490ean Udalaren gidaritza zuzentzeko.
Arazoak gainditu ostean, XVI. mendea garai oparoa izan zen bergararrentzat.

Aro modernoan, industrian eta merkataritzan, baita administrazioan ere, eredu izan zen Gipuzkoako udala. Bergarar asko aberastu zen eta gaur egun zutik dauden etxe eta jauregiak eraiki zituzten lorturiko ondasun horien lekuko.

XVIII. mendean Bergararen oihartzuna Europa osora zabaldu zuen Errege Seminarioa sortu zen. 1776an inauguratu zen ofizialki eta ikastetxe horretan aritu ziren Proust, Chabaneau, Thumborg eta Elhuyar anaiak, besteak beste. Bertako Laboratorium Chemicum delakoan wolframio metala eta platinoa moldakor bihurtzeko metodoa aurkitu zuten.

XIX. mendean, 1839an, Lehenengo Gerra Karlista amaitu eta Euskal Foru Erregimena bukatzeko lehenengo urratsa egin zuten Bergaran Espartero eta Maroto jeneralek, sinatu zuten itunarekin. Mende horretan garatu zen industrializazioa Bergaran eta oihal zein metalurgia lantegi ugari eraiki ziren. Orduz gero, Bergara historiaren usainean hazi den udala izan da.

Ondare artistiko garrantzitsua biltzen duen udala da Bergara. Gune historikoa, udalerria eta ingurua, artez blai daude guztiak.
Gune historikoko ibilbideari ekiteko Ariznoako San Pedro parrokiatik abiatuko gara. Bertan jaio zen Bergara hiria, XIII. mendean. Egungo eliza XVI. eta XVII. mendeen artean eraiki zen, antzinako egituraren gainean. Kanpandorrea, ordea Barroko garaikoa da. San Pedro parrokian, Santo Kristo Agoniakoaren kapera ikusiko dugu, korupean eta Ebanjelioaren aldean. Santo Kristo Hilzorikoa Juan de Mesa eskultura egile andaluziarraren lana da; erregearen kontulari Juan Perez de Irazabal bergararrak 1622an agindu zuen irudi hori lantzeko. Kalean jarraitu dugu txangoa.

Goenkaleko 3. etxea 1500. urtekoa da. Harlanduzko behe solairua du eta lehenengo solairuari eusten dioten oinarriak ere harrizkoak dira, gotiko estilokoak. Bertan jaio zen Koldo Eleizalde bergarar jaun ospetsua.

Artekalen, bada aurrealde txiki bezain berezia duen etxetxo bat, 15.a. Beheko solairuan XVI. mendeko apaingarri errenazentistak ditu.

Arrese kantoian Arrese etxea dago, XVI. mende hasierakoa. Orduan sarrerako arku handi bat baino ez zuen eta mendearen bigarren erdian eraiki zen Errenazimendu estiloko balkoi handia.

Parez pare Irizar Jauregiarekin egingo dugu topo. Herrera maisuaren korronte klasizistako eraikuntza hau XVII. mendekoa da eta bertan sinatu zuten Esparterok eta Marotok Lehenengo Gerra Karlistaren amaiera ekarri zuen hitzarmena, 1839an.

Barrenkale amaieran 1585eko Egino-Mallea jauregia dago. Aurrealde nagusia Errenazimendu manieristaren joerakoa da, Euskal Herriko ederrenetarikoa.

Deba ibaiaren beste aldean Santa Marina parrokia dago, gure hurrengo geralekua. Euskal Gotikoaren adibide, bi epetan eraiki zen. Hala ere, estilorako irizpide bateratua gorde zuten. Ezin aipatu gabe utzi parrokiaren aldare nagusiko erretaula, jauregi barroko aberats baten aurrealdea gogorarazten duena. Apaingarri gisa ditu predela garaiak, arrokai eta panopliaz apainduriko ordena erraldoiko lau zutabe ildaskatu eta egitura mugitu eta apurtua.

Berriro ere ibaia zeharkatu eta Barrenkaleko 7. etxean Arostegi etxea aurkituko dugu. XVI. mendeko atea du ezaugarri nagusi eta Manierismotik gertu zegoen Platereskoaren fase aurreratueneko dekorazio elementuak biltzen ditu.

Ibilbidean aurrera egin eta Multzo Historiko-Artistikoko San Martin Agirre Plazara egingo dugu. Bergarako Errege Seminarioaren eta Udaletxearen aurrealdeak daude hemen. Seminarioaren aurrealdea XIX. mende erdialdekoa da. Udaletxea, berriz, Lucas de Longa arkitektoak eraiki zuen, XVII. mende amaieran. Plazaren albo batean Jauregi Etxea dago, aurrealdearen lehenengo pisu osoan ageri diren XVI. mendeko grabatu germaniarretan inspiraturiko eszenengatik aipagarria.

Ondartza eta Olaso dorreekin amaituko dugu ibilbidea, Komenio kalean gora. XVI. mende hasieran eraikiek dorre gogorren itxura dute.

San Pedro parrokiako dorrearen parean eta San Pedro kalearen kantoian Agirrebeña Etxea dago, Arrese jauregia bezala, balkoi eder batez eta armarriz hornitua. San Pedro kalera begira dagoen aurrealdea polikromatutako 53 zeramika plaka ederrek apaintzen dute. Azken ikerketen arabera, plaka horiek Alemanian sortu zituzten XVI. mendearen lehenengo erdialdean, jatorrian berogailuak zirela uste da.

Baina gune historikotik at ere Bergara artearen gordeleku da. Ozaeta eta Gabiria dorreak herri erditik gertu daude. Bertan bizi ziren familiak gogor borrokatu ziren Behe Erdi Aroan udalaren boterea lortzeko.

Azkenik Elosu gainera egingo dugu. Zelai zabalak eta zuhaiztiak izateaz gain, Gipuzkoako ikuspegi zoragarriaz goza daiteke bertatik. Aritzeta mendian XI. mendeko dokumentu batean jasotzen den San Migel ermita dago.