Gaur egun Hego Euskal Herrian indarrean dauden irakaskuntzako hizkuntz ereduak Frankismo ondorengo lehen urteetan egosi ziren »Nafarroan dezente beranduago arautu baziren ere», trantsizio politikoaren giro nahasiak eta elebitasunari buruzko zalantzek berotutako lapikoan. Hala ere, ereduok badituzte aurrekariak.

Aurrekari horiei buruz hitz egin digu Joxe Garmendia EHUko irakasleak: «Espainiako Estatua XVIII. mendean hasi zen estatu gisa eratzen». «Horretarako eskola zuten zutabeetako bat; XIX. mendean hasi zen Espainiko eskola sortzen, eta orduan hasi ziren irakaskuntzan gaztelania erabiltzera behartzen zuten legeak erditzen».

Euskarak, hala ere, lortu zuen habia egitea administrazioak estaltzen ez zituen zirrikituetan. Eta azkenik, Bizkaian eta Gipuzkoan zirrikitu horiek zabaltzea lortu zen, euskarazko irakaskuntza arautuz. Hala, lehen hizkuntz ereduak, gaur ulertzen ditugun modura, Bizkaian agertu ziren XX. mendeko 20ko hamarkadan. Sasoi hartan abertzaleen esku zegoen Foru Aldundia, eta haiek sortu zituzten auzo-eskolak, hirietatik kanpo bizi ziren umeak eskolaratu ahal izateko.

Auzo-eskolak talde bitan banatu zituzten, hizkuntz-egoeraren arabera. Eremu euskaldunetan gaztelania irakasgai hutsa zen, eta gainerakoa euskaraz ikasten zen, eta erdaldunetan guztiz aurkakoa. Eskola mota bi haiek A eta B zuten izena, hurrenez hurren. Bizkaiko auzo-eskolek indarra hartu zuten denboraren poderioz, eta 1930ean, sortu eta hamar urtera, ia 6.000 ikasle zeuzkaten, 100 ikastetxetan.

30eko hamarkadaren hasieran, Gipuzkoako Foru Aldundiak -artean karlisten esku- landa-eskolak sortzeko proiektua abiarazi zuen, Bizkaiko auzo-eskolen ildoari jarraiki, eta halaber umeen jatorrizko hizkuntza kontuan hartuz. Kontuak kontu, Gipuzkoako landa-eskolek ez zuten luze iraun, ez eta mendebaldeko bizilagunek adina zabalkunde lortu ere; haiek bezalaxe, 36ko Gerrarekin batera desagertu ziren. Edo hobeto esanda, frankismoaren eskola sarean sartu zituzten batzuk zein besteak. Akabo hizkuntz ereduak.


Gaur egungo ereduak 70eko hamarkadako azken urteetan hasi ziren diseinatzen. Artean Eusko Jaurlaritzarik ez zegoela, Eusko Kontseilu Nagusiko Hezkuntza Sailak bereganatu zuen ardura. Arduradunetako bat Lontxo Oihartzabal zen, gaur egun Euskadiko Eskola Kontseiluko presidentea. Dioenez, "ez geneukan artean eskumenik, baina lanean hasiak ginen. Madrilgo Ministerioaren eskabidea izan genuen haur hezkuntzako hizkuntza plangintza nola egin zitekeen adieraz genezan. Gure proposamena onartu zuten, eta 79ko maiatzerako, Gernikako Estatutua onartu baino lehenago ere, lau hizkuntz eredu »A, B, C eta D» aurreikusi zituen Errege Dekretua argitaratuta zegoen. Hurrengo ikasturtean hasi zen han esandakoa ezartzen".

Eredu proposamena egiteko garaian, lan taldeak hainbat gauza hartu behar izan zuen kontuan. "Batetik, gurasoen euskararekiko sentiberatasuna ez zen berdina leku guztietan; bestetik, irakasle euskaldun gutxi zegoen; hirugarrenik, zenbait girotan esaten zen elebitasun goiztiarra kaltegarria izan zitekeela umeentzat. Baziren urte haietan eta geroago ere hori aldarrikatu zuten hainbat alderdi politiko. PSEk, esaterako, hala zioen 1986an. Eta horrek, noski, guraso batzuen jarrera baldintzatzen zuen". Horri guztiari eskualde bakoitzeko ezaugarri soziolinguistikoak gaineratu behar zitzaizkion.


Osagai haiekin egin zen ereduen errezeta. D eredua jatorriz euskaldunak ziren umeentzat pentsatu zen batez ere, "haiek euskaraz eskolatzeko aukera eduki behar zutela uste genuen eta". Familia erdaldunetatik zetozenentzat, B zatekeen egokiena, eta A "euskararekiko sentiberatasunik ez zuten gurasoentzat jarri genuen, pentsatuz umeak hiru urterekin hasiz gero eta hamasei urtera arte ondo landuz gero, euskara ikas zezaketela, ez beste ereduetan bezain ondo, baina bai behintzat ulertzeko eta bizitzaren oinarrizko eginkizunetan moldatzeko". C eredua, berriz, ez zen sekula ezarri. A ereduaren antzekoa zen, baina ikasgai batzuk euskaraz emanez. A eta Bren arteko erdibidea, nolabait esatearren.

A eredua diseinatu zutenek hura poliki-poliki desagertzeko itxaropena zuten hasieratik, Oihartzabalek dioenez: "Momentu hartan beharrezkoa zela iruditu zitzaigun, guraso askok, beldurrak jota, ez lituzketelako inola ere B ete D ereduak onartuko, eta bestetik nahiko irakasle euskaldunik ez zegoelako". Lehenengo oztopoa berez gaindituko zen, ereduen asmatzaileen ustez, gurasoak B eta D ereduetan ikasteak gaztelaniaren ezagutzari kalte egiten ez ziola konturatu ahala. Bigarren oztopoari aurre egiteko, maisutza euskaraz ikasten hasi berriak ziren irakasle belaunaldien zain egoteaz gain, irakasleak euskalduntzeko IRALE programa jarri zen abian, baina hori ez zen 1981. urtera arte gertatu, Eusko Jaurlaritzak Euskararen Legea onartu baino urte bat lehenago eta Hezkuntza Sailak ereduen dekretua kaleratu baino bi lehenago, hain zuzen. Orduantxe, 1983an, lau urtez indarrean zeramana arautu zen lehenbiziko aldiz.


Nafarroan, hizkuntz ereduen ezaugarriak ez ziren 1987ra arte zehaztu. Funtsean, EAEko berak ziren, baina aldaketa batzuk egon ziren. Batetik, B eredua baztertu egin zen, "gurasoek muturreko aukeretara (A eta D) joko zutelakoan eta eredu harekin lortutako euskara maila eskasa izango zelakoan". Horixe adierazi digute Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Sailetik. Bestetik, eremu mistoan eta erdaldunean euskarazko irakaskuntzak norberaren borondatearen araberakoa izan behar zuela ebatzita, G ereduaren aukera ere ezarri zen, alegia, euskara irakasgai huts gisa ere ez daukana. Eta hori da, alde handiz gainera, herrialdean nagusi.