Izenburu hauxe zeraman ARGIAko abenduaren 5eko Anjel Lertxundiren artikulu batek. Filmak bikoizterakoan aurreiritziak baztertu eta denboraren aldeko apustua egiten zuen, literatur itzulpenekin bezala ohituko garelakoan.

Ez naiz ni izango borondate oneko -eta ez lan eta diru gutxiagoko- ekimenak zalantzan jarriko dituena, baina bikoizketarekin ibilbide laburra dugula esango dut berriz ere -ezagutzen nautenak aspertuko ziren kontuoz!-.

Lertxundik aipatzen zuen bikoizketaz entzuten direnak literatur itzulpenen gainean esaten zirela sasoi batean: kostatu egiten zela eta defizitarioa dela... baina badira desberdintasun nabarmenak ere: literatur itzulpengintzak, adibidez, ez du inoiz sorkuntza mugatu. Zinema ordea, kultur esparru garestia da. Sortzaileak alde egiten ari dira eta bikoizketetarako eta beste egitasmoetarako diruak kutxa beretik irteten dira. Sorgin-gurpila dirudi: telebistan ez da euskarazko filmik ematen ia eta ezer berririk egotekotan, bikoiztu egin behar da. Urteroko kopurua 0tik oso hurbil baitago, non eta 0 bera ez den.

Azpitituluak dira irtenbidea. Argi eta garbi. Goian aipatutako gaitzetatik lehena kendu dugu: bikoiztea baino askoz merkeagoa da. Film bakarra bikoizteko diruz dozenaka itzul litezke. Eta bigarrena ere mesede zaigu: ez badago ohiturarik, telebista sortu eta hogei urtera ere, oraindik sasoiz gabiltzan seinale. Kontua ohitura sortzea bada, usadio onekin abia gaitezen. Espainiarrentzat beranduegi da. Gerra aurretik azpitituluak arruntak ei ziren, baina Francok espainiera soilik entzun gura zuen. Hegoaldeko euskalduna ohitu da espainierazko bikoizketara. Ez dira alferrik munduko onenak horretan. Gogoan dut Woody Allen euskaraz entzun eta "hau ez da bere ahotsa, baina!" bota zidana.

Espainiatik kanpo ere bikoizten dute batzuek, Frantzian eta Alemanian, kasu. Baina azpititulua ez da horren bazterreko kontua, ez du horrelako snobbismo kutsua. Polonian bikoizketa merkeagoa daukate: gizon-emakume banak bikoizten dituzte ahots guztiak, tonu bakarrean, azpitik jatorrizkoa entzuten dela, gure dokumentaletan legez. Ohituta daude.

Zein da baina, Herbeheretako, Eskandinaviako eredua? Zein, hain aurreratutzat ez daukagun Portugalgoa? Pentsaezina zaie Woody Allen nederlanderaz entzutea. Telesailak ere jatorrizkoan eman ohi dituzte, azpitituluekin. Postura egingo nuke hango biztanleek ingelesa hain ondo jakiteak badaukala zerikusirik.

Azpitituluekin inork gutxik ikusiko duela botako du baten batek. Baina ez geunden ados bikoiztutakoak oso jarraipen urria daukala, ia militantea, eta denbora behar dela? Galtzeko ezer gutxi dugu, irabazteko berriz, prezio berean film eskaintza dezente zabaltzea, eta ohitzeko garaiz gabiltzan milaka euskaldun. Baliteke horren urrun ez egotea etxekoa babesteko neurriak hartzeko eguna. Herri handiagoek ingelesari aurre egiteko egiten badute, sinestezina ote da Jaurlaritzatik ere antzekoak bideratzea? Demagun 6-8 aretotik gora dituzten lekuek bat derrigorrez euskarazko filmetarako gordetzea, edo eguneko hiruzpalau emanaldietako bat behintzat izan dadila gure hizkuntzan. Edozein neurrik hobetuko du gaur egungo panorama.

ETBk begirunea izan du film arrakastatsuak euskaraz lehenago emateko orduan. Baina beti iruditu zait absurdua zelan tematu izan diren euskal herritarren lanak bikoizten. Piztiaren eguna, Airbag, Año Mariano... Aktore espainiarren ahots, azentu eta klixeetara ohituta gaude euskaldun gehienok. Eta ez esan Iparraldekoei begira egiten denik. Askoz errazago genuke erdarazko katean emititzea, azpitituluekin. Ez dut uste kontua erreferente horiek ezabatzea denik, espainiera ezagutzea ez dakit zelango gaitza balitz legez, munduko gainontzeko aktoreen ahotsetara ere ohitzea baino. Heltzea eguna, Robert de Niro euskaraz, gazteleraz edo frantsesez entzuteak belarrian min egingo diguna, jatorrizkora ohitu garenez.

Literatur itzulpena geroz eta normalagoa zaigu, zorionez. Baina liburuan hizkuntza ezinbestekoa da. Zinemaren erregistroak askoz ugariagoak dira. Aktorearentzat ezinbesteko lan tresna da ahotsa. Hori kendu eta enlatatua sartzen diozularik, interpretazioa gorputz-espresiora mugatu duzu. 80. hamarkadan britainiarrek telebistan Gerry Adamsen ahotsa entzutea debekatu zuten. Esatariak hitzez hitz bikoizten zuen. Zentsura ustez absurdu horrek ondo kalkulatu zuen ahotsaren indarra.

Filmak euskaratzen lan itzela egin dute batzuek, baina bideak beste bat behar duelakoan nago. Bikoizteko, animazioa gera liteke. Euskaraz apur bat funtzionatzen duen esparru bakarra dela ematen du, gainera. Baina beste baterako kontua da hori.