Francoren urte gogorrenak, borroka antifrankista eta abertzalearen argiak eta ilunak, trantsizio politikoko urteak, Europak homologatutako demokrazia batek erabilitako gerra zikina, ezker abertzale politikoaren gorabeherak -1979tik 1982ra senadore izan zen HBren izenean-... Batzuetan eragile eta askotan lekuko, asko ikusi du gizon honek bere 73 urteetan. Bere oroitzapenak bilduta liburu kilikagarri bat aterako litzatekeela iradoki diogu. Horretaz uzkur egoteko motiboak azaldu dizkigu: adin batetik aurrera des-memoriaren aroan sartzen dela batetik eta bestetik ez lukeela bere historia edertzeko akatsean erori nahi. "Aitak erakutsi zigun gezurrik ez esaten, ez engainatzen. Besteak ez engainatzea inportantea da, baina nork bere burua ez engainatzea da benetan zaila".

Elkarrizketa proposatzerakoan, beregandik gehien interesatzen zaidana zer den argitu diot, irakurlea nirekin ados egongo delakoan. Pentsatzen duena eta dituen iritziak interesatzen zaizkidala, baina batik bat gizona eta abokatua ezagutu nahi ditudala.

Gerra aurrean, aita Gil Roblesen CEDA alderdiko kidea izan zen, Kristau Demokraziakoa. Aldi berean Herrera apezpikuak fundatu zuen Acción Católica Nacional de Propagandistas (ACNDP) elkartekoa ere bazen; hau kristau demokraziaren adar erlijiosoa zen. Franco hil ondoren alderdiei bidea ireki zietenean, gure aita gerra aurreko mugimendu berarekin azaldu zen.

Aita, esan duzunez, notarioa zen. Valentzian jaioa. Haren aita ere, gure aitona, Miguel Castells izan zen eta notarioa Valentzian. Amonaren aita berriz, Adriansens, gure familian erakutsi digutenez Puerto Ricoko Audientzian egon zen azken lehendakaria izan zen. Amona, Dudu izenez ezagutu genuen beti: Dudu deitzen omen zion txikitan Puerto Ricon hango inude beltzak.

Aitaren bulegoko karpetetan hau ipintzen zuen: "Miguel Castells Adriansens. Teniente Auditor Retirado. Registrador de la propiedad excedente. Notario". Soldadutza saihestu zezakeen -orduan posible baitzen, dirua izanez gero, zure izenean beste bat joan zedin pagatu eta libratzea- baina berak nahiago izan zuen joatea.

Bueno, gure aita gero teniente juridiko-militar bai egon zen Marokon. Hura zer izan zen ulertzeko balio zuten anekdota asko zituen gure aitak. Adibidez, kontatu zigun nola epaitu zuten lejionario bat gerra kontseiluan, putetxe batean marokoar bat hil zuelako. Baina hildako marokoarrak labankada asko zituen soinean; izan ere, putetxean liskarra hasi zenean, saltsan nahastuta zegoen lejionarioak "íA mí la Legión!" egin omen zuen oihu, eta lejionarioaren kodean esaten omen da "Al grito de 'A mí la Legión' ayudaré a mi compañero, con razón o sin ella". Borrokan hasi zen lejionarioa ez zen epaitzen, tartean beste gudu batean hil zelako, eta gainerakoak epaitu zituzten, asko dominaren bat zeukatenak: libre atera omen ziren, lejionarioaren kodeak dioena salbukizun moduan ulertuta.

Beranduago agintera Manuel Azaña iritsi zenean, lege famatu bat atera zuen non ofizialei beren soldata eta guzti erretiratzeko aukera ematen baitzien, eta gure aitak orduan hori laga eta jabetzaren errejistratzaile postua atera zuen. Teruelgo Albarracinen zen errejistratzaile Franco altxatu zenean, 1936ko uztailaren 18an. Irratiak Teruel ere Francorekin altxa zela albistea eman zuenean, bilera egin omen zuten gure aitak, inguru haietako lurren jauntxoa zenaren administratzaileak eta herrian zeuden bi guardia zibilek; eta gure aita buru zela, Teruelera deitu zuten esanez Albarracin ere Francorekin zegoela eta mugan zegoenez hura Errepublikak laster egingo zuen erasotik babesteko laguntza eskatzen zutela. Terueldik esan zieten hobe zutela denek hiriburura joatea, denen beharra izango zutelako. Orduko oroitzapen urrun batzuk badauzkat...

Bai. Teruelera joan ginen familia osoa. Teruel izan zen gerran Errepublikak birkonkistatu zuen hiriburu frankista bakarra. Urte luzez famatua izango zen Teruelgo setioa. Teruelen berriro hartu zuen gure aitak praktikan bere teniente juridiko lekua, konplementuzko kapitain karguarekin gainera. Eta Teruel errenditutakoan Bartzelonako Montjuich-eko espetxean sartu zuten, heriotz zigorrera kondenatuta. Errepublikan gerra garaian ez zen heriotz zigorra ejekutatzen, gerra bukatu arte suspensoan uzten zuten. Hori, jakina, legeak kunplitzen ziren eremu eta uneetan. Hain zuzen, gure aitarekin preso zegoen Teruelgo apezpikua presondegitik atera eta afusilatu egin zuten, eta Teruelgo komandantea berdin, legeen gainetik paseaz. Baina gainerakoak bizirik atera ziren Franco Bartzelonan sartu zenean.

Teruel erori zenean, Valentziako gure Castells familiarengana joan ginen. Gure aitak anaia gazte bat zuen -errepublikanoek afusilatu zutena- eta zortzi arreba; horietatik zazpi eta aitona-amonak Frantzian barrena Donostia eta Busturiaraino iritsi ziren, Artetxe Etxezuria zen gure amaren familiaren babesera. Guri Valentziatik ateratzen Eusko Jaurlaritzak lagundu zigula uste dut: gure abizena "Castell-" bihurtu zen eta euskal ordezkaritzaren laguntzarekin handik Frantziara eta gero -ni Errepublikaren alde hildako gudari baten semetzat aurkezten ninduten paperekin- Euskal Herrira etorri ginen.

Gerra bukatutakoan gure aitak errejistradore lana Darocan atera zuen. Gaur Daroca euskaldun askok ezagutzen dute beren senideak hango presondegian egon direlako edo daudelako. Baina gaurko Daroca honek ez du ikusteko handirik orduko harekin. Orduan etxeetan urik ez zegoen, esate baterako. Hango eskolapioetan ikasi nuen. Bertako giroa ulertzeko, pentsa ezazu eskola hartatik hiru mutikok ihes egin zutela, Errusian komunisten kontra Hitlerri laguntzera joan zen División Azulera joateko asmoz.

Beranduago, jadanik notario, Balmasedako postua eskuratu zuen aitak eta ni Tuterako Eskolapioetara bidali ninduten interno gisa. Gero oposizioetan Donostiako postua atera zuenean, honuntza etorri nintzen ni ere ikasketak egitera, josulagunekin.

Francoren altxamenduan zuzenean parte hartu zuen gizon hura -Miguel Castells Adriansens- gero euskaldun militante gazte batzuek espetxean ezagutuko zuten, frankismo betean.

Francoren altxamendua hasieran askok uste zuten Gil Roblesen eta Kristau Demokraziaren altxamendua ere bazela, baina laster ikusiko zen gauzak beste bide batetik zihoazela. Gure aitak erregimen berriarekin lehen arazoa Teruelen gertatuarekin izan zuen. Franco garaile hark nola esplika zezakeen Terueleko porrota? Teruel errenditzea traizioa izan zela argudiatuta.

Militar letradun bakarra izanik, Teruelen errendizio papera gure aitak idatzi zuen. Baina gainera, negoziaketetan ere berak hartu zuen parte: berak kontatu zigun nola joaten zen bandera zuria jasota, soldadu frankistekin bide erdira arte, handik beste bide erdia soldadu errepublikarren artean, eta gero buelta. Gerra bukatutakoan, prozesu militarra zabaldu zieten Teruelen errenditu zirenei; prozesua gero itxi egin zuten epaiketarik gabe. Eskerrak, zeren eta gure aitak bere denfentsarako prestatuak zituen paperak atera izan balira, afusilatuko zituzten denak. Zeren eta nire aitaren defentsa ikuspegitik traidorea Franco baitzen.

Aita izatean karrera unibertsitarioa zuen Teruelgo militar bakarra, bera zen kontraespioitzaren buru. Berak zioen abisatu zietela beren goikoei Errepublika beren kontra bidaltzen ari zen indarra handiegia zela aurre egiteko, eta laguntza behar zuela azkar. Francok aldiz ez zien sostengurik bidali beranduegi izan arte. Terueli zetorkionaz abisuak behin eta berriro eman zituela eta Francok ez zuela kasurik egin. Azkenean hiriko komandanteak buruzagiei deitu eta -erabakia komandantearena zela eta erantzukizun osoa berak hartuko zuela garbi utzita- ofizialei kontsultatu zien beren iritzia errenditzeaz; militar profesional guztiek errenditzea onartu zuten, ikusten zutelako zer eginik ez zegoela. Aldiz gure aitak kontrako botoa eman omen zuen.

Teruelgo setioa izugarri gogorra izan zen, eta jendea egarriz hiltzen zen. Ur biltegiaren ardura zeukan kapitainaren alaba egarriz hil zen, pentsa. Setioa negu gorrian gertatu zen, Teruelgo negu beldurgarrian Arreba Maria Teresa doi-doi atera zen bizirik -Banco de España azpia zulatu eta han minak leherrarazi zituztenean zaurituta- eta hilzorian zegoen. Ezkutuan geunden zuloaren inguruan gure aitak nonbait arraska batean ur izoztua ikusia zuen, lixiba egiten erabilitakoa. Eta gauez gure aita arrastaka hurbiltzen zen haruntza, han ganibet edo baioneta batekin ur jelatu hura kraskatu eta arrebari ekartzeko, honek miazka zezan, gogoan daukat.

1963an gertatu zen hori. Jose Ramon Rekalde bere senarrarekin begi bat handituta eta ezpainak belunduta ikusi zuten lekukoek, eta bera eta Maria Teresa nire arreba preso sartu zituzten. Horren aldean gauza ttikia izan zen baina anaia Jose Manuelek beranduago beste istiluren bat izana zuen Maiatzaren batean Sindikatu Bertikaleko funtzionario batekin, eta tartean muturreko batzuk izan zirela eta aita Boulevardera joan zenean, han hitz batzuk izanak zituen Meliton Manzanas komisarioarekin. Ordurako aita notarioen dekanoa zen.

Gero 1968ko salbuespen egoera famatua etorri zen. Ni ezkonduta nengoen eta seme bat neukan. Polizia nire bila etorri zen, atxilotu eta erbestera eramateko asmoz, baina etxetik kanpo nenbilen Juan Mari Bandresekin batera: Artemio Zarco, Guillermo Garcia Lakunza eta Javier Etxebarria detenitu zituzten, eta gu abokatuen kolegioa mobilizatu nahian ari ginen. Poliziak halako batean nire bulegora ez baina aitarenera joan ziren eta aitak berak ireki zien atea: igandea zen eta notaritzan ez zegoen beste inor. "Miguel Castellsen bila gatoz", esan zuten polizia gazteek, eta aitak: "Ni naiz Miguel Castells". Poliziek:"Ez, baina guk Miguel Castells semea behar dugu", eta aitak: "Ni naiz Miguel Castells aita eta semea". Polizia gazte batek haserre, "aizu, ez ibili hemen pitokeriatan, guk barrabiletan jartzen zaiguna egin dezakegu eta". Eta aitak: "Notaritza honetan ez da onartzen horrelako hizkera baldarrik". Orduan polizia batek aitari heltzeko keinua egin, tartean anaia Jose Manuel sartu, beste polizia batek honi pistolarekin buruan eman, odoletan hasi, aita berriz "asesinos!" oihuka...

Hau guztia igande eguerdiz gertatu zen, eta Donostiako Avenidan, atari ondoko kafetegiko terrazan barrena eraman zuten aita esposatuta eta bultzaka furgoiraino, han zeuden guztien harriduraren erdian. Atezainak esan zuen eskaileretatik kolpeka jaitsi zutela aita. Beranduago kontatuko zigun Urkola mediku psikiatrak nola bera atxilotuta eraman zutenean komisaldegian aurkitu zuen adineko gizon bat, eserita, belaunetan manta bat zuela, egurtuta egoteko itxura guztiekin... eta esaten omen zuen: "Soy Miguel Castells, notario de San Sebastián, héroe de Teruel, y me han pegado!". Urkola gizarajoak pentsatuko zuen: aitona hau, notarioa eta Teruelgo heroia izanik jo egin badute, zer ez ote didate egingo niri?

Espetxean sartu zuten gero aita. Baina bere aldetik, aitak salaketa bat jarri zien poliziei tratu txarrengatik. Eskaini zioten bere kontrako prozesua ixtea salaketa hori atzera botatzearen truke. Baina aitak ez zuen onartu. Azkenean, epaitu zuten, eta kondenatu; baina berak ere irabazi zuen tratu txarrengatik poliziei jarritako hoben-judizioa.

Bere alaba eta suhiaren tortura eta espetxeratzeak asko markatu zuten, eta esan dizudanez, ondoren beste semeen gorabeherak, bera kolpatu eta espetxeratzea... Azken urteetan jarduera antifrankista izan zuen. Presoen defentsarako dirua ematen zuen adibidez. Hori bai, gero 1977ko hauteskundeak iritsi zirenean, Kristau Demokraziaren zerrendan aurkeztu zen Gipuzkoan. Democracia Cristiana Vasca hori nolabait gerra aurreko CEDA haren oinordekoa zen. Gure aita alderdi horren lehendakari izan zen. Eta gero DCV hori UCDn sartu zenean, hor jada ez zen sartu, bertan frankismoaren oinordekoak zeudelako.

Nire espetxealdietan ere -mediku bisiten tankerako egonaldi batzuk egin ditut presondegietan- beti bisitatu ninduten gurasoek. Francoren denboretan hori erraz ulertzekoa zen. Gero egokitu zitzaien ikustea ni nola epaitzen ninduten 1980an, Punto y Horako artikulu bat zela eta. Senadore nintzen ordurako, eta Auzitegi Gorenak epaitu ninduen. Eta han azaldu ziren gurasoak. Alde horretatik, gauza bat eduki zuten beti garbi: egiten zutena egiten zutela, edo pentsatzen zutena pentsatzen zutela, beti zuen konfidantza seme-alabengan.

Aita Donostian notario lanean hasi zenean diruz oso gaizki hasi zen, pisua hartu, bulegoa antolatu, zorretan sartu... Estuasun handiak pasa genituen lehen urte haietan: gerra ondoren, haur nintzela, benetako gosea pasea naiz. Hori eskertzen diot gaur aitari, oso gutxirekin bizitzeko gai bainaiz. Bestalde, aitak oso gogor hezi gintuen. Bera bizi zen giroan zigor moduan jotzea onartuta zegoen. Hezkuntza ingelesean bezalatsu. Eta niri normala iruditzen zitzaidan gauza bat oker egin banuen ordainetan kolpeak jasotzea. Ez dut esango metodo ona denik, baina niri orduan normala iruditzen zitzaidan. Gogortu egin ninduen horrek gainera: Tuterako internadora joan nintzenean, nire fama zen inola ere ez nintzela errenditzen, eta han ibiltzen ziren ikaskide handiagoak niri egurra ematen, muturra jiraraziko zidatelakoan, eta ezin. Gogortze hori ikusten dut hezkuntza haren alde on bat. Horrekin batera beste hainbat balio ikasi genuen aitagandik: justizia, sekula gezurrik ez esatea...

Literatura klasikoarekiko maitasuna da aitak erakutsi zidan beste gauzetako bat, batik bat gerra ondoren Busturian elkarrekin egin genuen urte pare hartan. Oroimenean daukat eszena: Mundakako malda batean, aitarekin itsasoari begira Homero irakurtzen.

Bada aitaren eta Jose Antonio Agirreren arteko anekdota bat. Biek Deustuko unibertsitatean ezagutu zuten elkar, eta adiskide egin ere bai, zeren eta gure gurasoen ezteietan han egon baitzen Agirre, argazkietan ageri da. Gero Montjuichen heriotzera kondenatuta zegoenean, bisitan joan zitzaion eta errietan hasita elkarri lepotik helduta aritu omen ziren, "Tú esto no me lo dirías en la calle!" esan omen zion Agirrek. Handik urte askotara, enkargua bidali omen zion, beldurrik ez bazuen gustatuko zitzaiola berarekin Donibane Lohizunen aurkitzea. Aitona Zipriano Artetxek jakin zuenean gure aitari dirua eman nahi izan zion, gerra garaian lagundu ziguten jelkideei eman ziezaien. Horrelakoa da gure herria.

Arreba Maria Teresa eta biok Busturian jaioak gara. Honetan esan behar da Euskal Herrian pertsona bat ama jaio den tokiari lotuta dagoela, hori da gure "ius loci". Aita valentziarra zen baina amak ezarri zuen "ius loci" hori. Aitona Zipriano arkitektoa, ingeniaria eta zientzia zehatzetan lizentziatua zen, eta bazituen bulegoak Bilbon eta Madrilen. Berak diseinatu zituen ez dakit edo Tajoko edo Dueroko urtegiak. Baina berrogeita hamar urte doi-doi zituela erretiroa hartu eta Busturiara etorri zen Bergarakoa izanda, andrea hemengoa zuen eta.

Albarracinen bizi ginenean ere, udan beti familia Busturiara etortzen zen. Horrela ni Busturian sortu nintzen, arreba Maria Teresa ere bai. Busturiako lagunak genituen noski, horien artean lagunik handienetakoa Jose Antonio Zobaran, Julen Kaltzadaren koinatua, ez da urte asko hil dela. Jaunartzea han egin nuen. Gogoan dut uda horietako batean -11-12 urte nituela- Gasteizen bizi zen mutiko bat etorri zela herrira eta harekin hitz egiten galdetu zidan ea ni euskalduna ala espainiarra nintzen. Nik esan nion "biak, euskalduna eta espainola". Eta berak ezetz, hori ezinezkoa zela, edo bata edo bestea... Niretzako hori harrigarria zen, eta amorragarria ere bai, nik esaten niona ulertu ezin zuelako. Hori izango da euskal abertzaletasunarekin nik izandako lehenengo harremana.

Ama Teruelgo setioan hil zen. Badakizu, familietan beti badira kontakizunak, oso garbi ez dakizunak egiak ala ipuinak diren. Gure etxean esaten zen ama bonbardaketa haietako batean hil zela, lurrera erori eta bular pare horretan harri batekin kolpatuta. Baina ez da egia. Familian askok -nik ere bai- pasatu dugun gaitz batekin hil zen: lehen petxutik esaten zenarekin, tuberkulosiarekin alegia. Eta familian beti esaten zen hil zorian zegoela aitari eskatu ziola Jainkoagatik gu ez hezitzeko Euskal Herrian. Zergatik? Behar bada oso oroitzapen garratzak zituelako amak aitona Ziprianoren eta osaba Patxiren arteko -aita-semeen arteko- eztabaida eta haserreez.

Antza denez, gure osaba Patxik prentsa jelkidea hartzen zuen, eta hura irakurtzen jartzen zen aitona Ziprianoren muturren aurrean. Hau berriz karlista gogorra zen. Ezkon bidaian Aita Saindua eta Triesten zegoen ez dakit zein errege bisitatzera joan zen. Hil zenean, etxeko kutxa batean Winchester fusil bat zeukan, tiratzeko prest. Gure familian kontatzen zen -igoal behin bakarrik gertatuko zen, baina...- Sukarrietatik Sabino Aranaren hilobia bisitatzetik zetozenek aitonari pintadak egin izan zizkiotela horman.

Maila bateko jendeak, Espainia guztitik, Deustura bidaltzen zituen bere semeak. Gure aita ere hala bidali zuten gaztetan Valentziatik, eta hartatik ezagutu zituen Artetxetarrak: Castells anai-arrebak Artetxe anai-arrebekin ezkondu ziren, ama Maria Teresa hil zenean haren ahizpa Isabelekin.

Eta kalean ere, errebeldea zen adierazpen oro, abertzaletasunezkoa bezala komunista, oso estalita zegoen. Gogoan dut eskolan ezagutu nuela, Donostiako josulagunen kolegioan, Rafa Albisu eta nire orduko 13-15 urte haietatik gogoan dut geratu zaidala bere hitzek gaur euskalduntasuna izendatuko genukeen zera bat adierazten zutela, ez nuke esango abertzaletasuna, honetaz ez zen-eta hitz egiten.

Ni hemengo errealitatearekin abokatu lanaren bidez lotu nintzen. Ordura arte ni lainoetan bizi izan nintzen Euskal Herriko errealitatearekiko. Batxillergoa bukatu eta Deustura joan nintzen ikastera. Lehen urtea egin nuen, baina bigarrenean ez nuen itzuli nahi. Giro zanpagarria zegoen han. Niri zuzenbidea gustatzen zitzaidan, baina horretarako bibliotekara joan eta liburuetan arakatu nahi nuen, sakondu. Deustun ezin zen horrelakorik: irakasleek eguneko lezioa ematen zuten eta hurrengo egunean buruz ikasita eraman behar zenuen. Egunero joan behar zen mezatara, eta nik ezin nuen soportatu. Han galdu nuen fede kristaua. Batzuk egokitzen ziren baina nik ezin nuen. Nik zerbaitetan sinesten badut, azkeneraino noa horretatik, baina sinesten ez badut ezta abiatu ere. Handik alde egin nahi nuen.

Madrilera joatea lortu nuen, eta egia esan han katedratiko oso onak aurkitu nituen. Aitak jarri zidan baldintza bakarra izan zen San Pablo kolegio nagusian bizitzea. Oso elitista zen, hau ere katolikoena. Nik nahiago izango nuen pentsio batera joatea kristo guztia bezala baina... Eta han ez nengoen hemendik Deustun baino urrutiago. Deustu ez zen Euskadi. Han lanean ari ziren asko baserrietako neska eta mutilak ziren eta haiei indios deitzen zitzaien. Madrilen gustura nengoen libre nintzelako.

Gero soldadutza Lizarran egin nuen, alferez moduan. Han ere gure giroan ez zen Euskal Herririk sumatzen inondik: gu militarren artean bizi ginen eta guregana zetozen neskak ere militarrekin zebiltzanak ziren. Baina han bai, Lizarran izan nuen aukera harremana izateko talde abertzale batekin. Adiskidetasun hutsezko harremana izan zen, politikarik ez zen ageri, baina abertzaleak ziren garbi, euskaraz mintzo ziren...

Tartean, gaixo pasa nituen bi urte. Nik etxetik ahalik eta lasterren aldegin nahi nuen, eta notaritzarako oposaketak prestatzen hasi nintzen, asto bat bezala lanean. Estresak ordea gaixotzera eraman ninduen: tuberkulosia harrapatu nuen, eta hura sendatzeko Madrilgo mendialdera bidali ninduten. Hango haizea jabugo urdaiazpikoa bezalakoa da osasunarentzako.

Honuntz itzulitakoan, abokatu baten laguntzaile edo pasante hasi nintzen, 1958an. Errealitatea hemen aurkitu nuen. Beti gogoratzen dut marka handia utzi zidan kasu bat. Donostiako sereno edo gau-zain bat lanik gabe utzi zuen gobernadoreak eta hamabost egunerako espetxean sartu, Ingalaterratik bi emakumek sinatuta Gobernu Zibilera iritsi omen zen gutun bat zela medio. Gutun hartan esaten zen beren ostatura lagundu zituela gizon honek, eta han atea ixten utzi ez eta barrura sartzen ahalegindu zela, haiei txarkeriaren bat egiteko. Gutuna egiazkoa al zen? Serenoak ezetz esaten zuen. Nortzuk ziren emakume haiek? Ezin duzu gizona horrela sartu kartzelan, honen arrazoiak entzun ere egin gabe, espediente bat ireki gabe. Baina gobernadoreak espetxean sartu zuen, eta Donostiako Udalari exijitu gizona lanetik kaleratzeko.

Ni legeek esaten zutena sinetsita nengoen, lainoetan bizi nintzen, eta horrelako gauzekin lurreratu nintzen. Gero gizon horri eskaini nion nahi bazuen kereila bideratuko niola, pezeta bat kobratu gabe. Baina bere koinatu baten harategian hasia zen lanean, eta honi mehatxu egin zioten, besteak auzitegira jotzen bazuen gobernadoreak denda itxiarazi egingo ziola, eta hartan bukatu zen.

Hemengo bi abokatu -gaur biak hilak dira- hasi zitzaizkidan kasuak ematen. Bata Antonio Arrue zen. Hau Fal Conde karlistaren taldeko buruzagietakoa izana zen, Gurelesaren sortzaileetakoa eta abar, bere azken urteetan errejimenetik nahiko gertu zegoela esango nuke. Eta beste abokatua Kintxo Elosegi zen. Gerra aurretik nekazarien sindikatu abertzaleko abokatu izana zen; gerra iritsitakoan, Donostia erori zenean, alferez joan behar izan zuen Franco altxatu zenean. Baina bere sustrai eta ideiekin segitzen zuen. Maila onean zegoen kokatua, eta honek gai ekonomikoen inguruko abokatu lanak pasatzen zizkidan. Baina halako batean hasi zitzaidan gai politikoak ere pasatzen. Liburuak ere pasatzen zizkidan Elosegik, euskal errealitatera hurbiltzen lagundu zidatenak.

Punto y Horako artikuluarena egon zen -1979ko ekainean plazaratutako artikulu batengatik ezarritako zigorra-, Gernikako Juntetxeko protestagatik egondakoa -Espainiako Juan Carlos erregeari Eusko Gudariak kantatu zioten HBko hautetsiek-... Baina lehen aldiz isun bat ez ordaintzeagatik egon nintzen. Ezkondu behar nuen egunetan sartu ninduten.

Gauza da isuna jarri zidatela, orduan Abokatuen Kolegioko zuzendaritzan geundenok poliziak Jose Ramon Rekalderi egindako torturak salatuz atera genuen ohar bat zela eta. 1964ko kontuak dira. Nik ez nuen isuna pagatzeko asmorik, eta -handik bi urtera- ezkondu aurreko egunetako batean, goizean goiz, etorri zitzaizkidan etxera polizia gazte batzuk eta Meliton Manzanasengana eraman ninduten: bi urte lehenago ipinitako isuna pagatzen ez nuenez hilabeterako espetxe zigorra ezarri zidatela. "Ordaindu behar al duzu?". "Ez, esan nizuen ez dudala ordaintzeko asmorik". Isilune baten ondoren, Manzanasek agindu zuen ni kartzelara eramateko. Baina zain egon behar izan genuen luzez ni eraman arte: hori egin behar zuen poliziak ezagutzen ninduen, bera bizi zen etxe kooperatibako arazo batean abokatu nintzelako, eta ez ninduen berak eraman nahi izan.

Espetxealdi horretan ezagutu nituen han ETAkoak izateagatik zeuden hiru preso. Txalotzeko moduko jokabidea zeramaten haiek presondegian: beraiek garbitzen zuten beren gela -bi sos zeuzkatenek pobreenei pagatzen zieten horretarako-, kanpoko janaria hartu eta beren geletan jateko partez besteekin batera egiten zituzten otorduak, asko irakurtzen zuten... Haiek aipatu zidaten ez zeudela kontent familiek ipintzen zituzten abokatuekin. Abokatu horiek frankistak izaten ziren, eta epaiketetan beren argudio guztia ETAren borrokaren kontrakoa izaten zen, bukaeran errukia eskatzeko. Beste aldetik, haiek ez zeukaten dirurik. Eta galdetzen zidaten ea egongo zen abokatu gazterik beraien ideologia errespetatuz eta kobratu gabe defendituko zituenik. Abokatuak ez zeukan beraien hautuekin busti beharrik, baina bai haiek urratuko ez zituen ildo bat markatu.

Irtendakoan beste abokatu lagun batzuei zabaldu nien proposamena, eta batzuek onartu egin zuten. Horrela hasi ginen. Ez genuen ordainsaririk kobratzen, ez bazen gastu bereziren bat, eta ez genuen akusatu haien ideologiaren kontrako argudiorik erabiltzen.

Begira, pertsona guztiek daukate norbaitek defendi ditzan eskubidea, alderantzizkoa lintxamendua litzateke eta. Kobratu? Ezin zuten ordaindu. Beren ideologia? Nik esango nuke defentsarik ohoragarriena preso politikoarena dela. Juristen munduan beti kontsideratu da defentsarik ohoragarriena motibazio altruista baten alde -eta hori motibazio politikoa da- zuzen edo oker baina horregatik jokatu duenarena dela. Badakit Espainiako iritzi publikoaren gehiengoak ez dituela gauzak horrela ikusten. Bortxatzailea, hiltzailea, lapurra edo droga trafikatzailea defenditzen dituen abokatua oso ohoragarritzat daukate, askotan izen handiko katedratikoak dira, eta inork ez dizu esango gaizkilearekin identifikatzen denik. Aldiz, motibazio politikoko akusatu bat defenditzen duen abokatua automatikoki delitu horren konplizetzat jotzen dute, baita akusatua errugabe ateratzen bada ere.

Hori horrela da. Baita epaile batzuentzako ere, eta hori da larriena. Baina justizia burgesaren barruan ari gara jokatzen ala ez? Hemen legeak esaten du 27 emakume bortxatu dituen gizonak defentsa eskubidea daukala, baina ez paripea egingo duen abokatu batekin, ez, bere zientzia osoa hura defenditzeko jarriko duen abokatu batekin. Gizarteak horren beharra dauka. Eskubide horiek lortuta daude, ez gaude horiek aldarrikatu beharrean. Baina hemen motibazio politikoetan ari diren abokatuak zerrenda beltzetan jartzen dira lanik joan ez dakien, edo etxea miatzen zaie, edo zerga iraultzaile kasu batean bitartekari lana egiteagatik auziperatu egiten dituzte... Beraz, bortxaketaz akusatuta dagoena defenditzen duenak bitartekari lana egin dezake eta bestea aldiz susmagarria da?

Ni hasieratik abokatu togaduna naiz, ni ez naiz enpresen abokatu izan, gai fiskaletan asesoratuko zaituen abokatua, ez: nik nire bizimodua auzitegian borrokatuz irabazten dut. Gizarteak behar du edozein askusatuk abokatu bat edukitzea, frogarik gabe inor ez kondenatzea agintzen duen moduan. Niretzako drama bat da akusatu batek bere burua defendatzeko niri ordaindu beharra; niri gustatuko litzaidake estatuak pagatzea abokatuari, fiskalari pagatzen dion bezala.

Bestalde, motibazio politikoa duten kasu horiek onartzeko eragina izango zuen Euskal Herriak bizi duen zanpaketak. Azken finean, ETA zen eta da gaur ere zanpaketa horren erantzunaren adierazgarri bat. Ez naiz sartzen erantzun horiek zuzenak diren ala ez epaitzera, onak diren ala txarrak.

Bai, eta nire lehenbiziko espetxealdi hartan ezagutu nuen beste fenomeno bitxi bat: pertsona batzuk aginte zibil edo politikoak ezarritako marrona edo quincena deituengatik zeuden han preso.

Quincena zen gobernadoreak epaiketarik gabe ezartzen zituen hamabost eguneko espetxealdia. Eta marrona hilabetekoa. Bereziak eta legez kanpokoak ziren, baina ohikoak. Martuteneko espetxean zegoen preso baten eskariz -asko zeuden egoera hartan baina M.P.G. izeneko bat bakarrik ausartu zen- Donostiako bederatzi abokatuk Valencia Remon gobernadorearen kontrako salaketa sartu genuen. Artemio Zarcok bazeukan beste kasu bat antzekoa -S.Z. abizenak zituen- eta salaketari erantsi genizkien Irungo Aberri Eguneko espetxeratuak ere. Hauen artean zegoen Patxi Iturrioz.

Une berezia zen ordukoa. Zeren eta hemengo epaile jendea ere haserre zegoen gobernadorearekin. ETAren lehendabiziko atrakoan harrapatu zuten militantea, Zalbide, epaile batek galdezkatu nahi zuen, baimenik gabe gidatzen ari zela eta. Eztabaida gogorra izan zen ospital militarraren atarian epailearen eta polizien artean. Giro horretan, gure salaketak aurrera egin zuen. Ez zuten prozesatu Valencia Remon gobernadorea handik gutxira Madrilgo Gorteetan prokuradore izendatu zutelako. Baina han bukatu zen gizon haren karrera politikoa. Kereila hura aurrera atera zen, eta geroago Bartzelonako epaile batek esango zuen Espainian inork ez zuela inoiz pentsatuko herritar bat gehienez ere 72 orduz egon zitekeenik atxilotua, "Donostiako abokatu ero horiek agertu ziren arte". Egia esateko, fiskala ez zen gure eskariaren kontra azaldu, eta erabakia hartu zuen epailea gero Justicia Democrática taldekoa izan zen.

Burgoseko auzian defentsa kolektiboa izan zen. Zehazten hasita, nire bezeroa Burgosen Julen Kaltzada zen, aspaldiko laguna. Baina fiskalak heriotz zigorrak eskatu zituenean, niri esan zidaten akusatuek hala eskatuta nik heriotz zigorra eskatzen zieten horietako bat hartu behar nuela Julen utzita; nik uko egin nuen, baina Julenek berak eskatu zidan eta onartu nuen. Bostetik bat hartzeko esan zidaten, baina nik esan nuen ez nuela bat aukeratuko. Gero bosten artetik esan zidaten edo Teo Uriarte edo Mario Onandiaren artean hautatzeko, eta nik ezetz, ez nuela nik aukeratuko. Azkenean Mario eman zidaten.

Burgoseko prozesu famatua kate baten begi bat izan zen. Prozesuak sailean ari baitziren gertatzen. Militarrek zeukaten euskal arazoa garbitzeko lana beren gain, Ejertzitoa zen "euskal arazoen ministerioa". Justizia militarrak sententzia erabat politikoak erabakitzen zituen, edo hobeto, epai politiko-militarrak. Auzi horietan ohikoa zen fiskalak epaile militarrei honela hitz egitea: "Zuek, Norteko frontean odola isuri zenutenok, edo odola isuri zutenen anai edo semeok: akusatu hauek orduko haiek berak dira". 1936ko gerraren jarraipena zen.

Gogora datorkit Ballesteros komisarioarekin izandako eztabaida bat, askoz beranduago 1975ean edo. Ballesterosek zioen hemengoa zuzenbide naturaleko gai bat zela, hemen zegoen bakarra zela poliziak batetik eta gaizkileak bestetik, poliziak gazkileei segika, krimena eta zigorra, arazo politikorik ez zegoela. Mentalitate hori zegoen.

Burgosen ikusi zen bezalako defentsa hemen lehendik ere ari ginen egiten. Orain, Burgosekoak izan zituen publizitatea eta neurria... Neurria errejimen frankistak berak ipini zuen, auzi berean 16 pertsona bildu zituenean horietatik batzuk hiltzeko. Ordurako Sarasketaren auzia ere izana zen, heriotz zigorra tartean zela, eta kristoren mobilizazioa izan zen greba orokor eta guzti, baina pertsona bakar batez ari ginen. Sabin Aranarenean ere heriotz zigorra ezarri zuten, nahiz eta fiskalak 30 urte eskatzen zituen.

Haustura epaiketak Burgos baino lehenagotik ari ginen egiten. Horretaz liburu bat badut, 1975eko epaiketetan idatzi nuena eta 1976an plazaratu zena, Pierre Celhay ezizenarekin. Hor kontatu nuen Burgosekoa bitartean nola joan ziren epaiketak hautsiz. Aljeriako gerrako auzien liburuak geroago irakurri nituen. Haustura epaiketak ekarri zituen ETAren dinamikak eta mugimendu herrikoiak -grebak, mobilizazioak eta abar-, eta noski, epaiketa horiek egiteko prest geunden abokatuok. Burgoseko prozesua baino lehen familiek aukeratutako bi abokatu utzi ziren kanpoan, haustura epaiketak egiteko prest ez zeudelako: batek esan zuen abokatuak informatzen ez duen epaiketa ez dela epaiketa, eta besteak zioen "mutiko hauek izango dituzte gauza oso interesgarriak esateko, baina nik ere baditut".

Hausturazko epaiketen historian gertakizun bat aipatu nahi nuke. ETAk Meliton Manzanas komisarioa hil ondorengo Salbuespen Egoera hartan -1968an- hilabete batzuk etxetik kanpo eman nituen, aita ere orduan espetxeratu zuten, eta handik laster gertatu zen Lazkaoko alkate frankistari etxea erretzeaz akusatuta zeudenen kontrako auzi militarra. Famatua izan zen garai hartan, eta manifestaldi gogorrak izan ziren hura zela eta, horietako bat Loiolako kuartelen barruraino sartu zen. Gerra kontseilu hartan lehenbiziko aldiz torturak salatu ziren. Auzitegiaren kontrako liskarrak hasi ziren epaiketa hartan: abokatuok -Ruiz Zeberio, Bandres eta hirurok- presoari galdetzen genion berak torturak salatzeko moduan, epaile militarrak hitza kentzen zion, guk protesta egiten genuen...

Epaiketa hartan haustura gutxiago zegoen ondorengoetan baino, zeren eta azkenean ETAren kontrako epaiketak Euskaditik atera behar izan baitzituzten. Baina epaiketa oso gogorra izan zen. Giroa ere hala gogortu zen. Gipuzkoako lehen apezpikuak, Font i Andreuk, ikusi behar izan zuen nola detenituen senideak eta lagunak Artzain Onaren katedralean entzerratzen ziren.

Haustura epaiketa batzuk erabat testimonialak izan dira, Jesukristok edo Sokratesek eragin zituzten defentsak adibidez. Sokratesek planteatu zuen epaiketarekin bazekien zikuta are hurbilago izango zuela, baina bere lekukotasuna eman nahi zuen. Berdin Jesusek, epaileei haiek bera epaitzeko nor ez zirela esan zienean. Beste haustura epaiketa batzuk eraginkorrak izan dira. Burgosekoa oso efikaeraginkorra izan zen.

Nik liburu hori idatzi nuen Iparraldetik etorritako kazetari bat banintz bezala. Nik 1975ean FRAPeko baten defentsa nuen nire gain. Aurretik, Juan Paredes Manot "Txiki" defendi nezan eskatzera etorri zitzaizkidan bere amarekin. Guk uste genuen Txikiri lehen epaiketa hemen egingo ziotela, Intxaurrondoko guardia zibil baten hilketaz akusatzen zutelako, Bartzelonan leporatu zioten hilketa polizien eta ETAko kide batzuen arteko tiroketa batean gertatu baitzen. Gu leporaino geunden lanez eta Bartzelonako sumarioan bera defenditzeko Marc Palmes izendatu genuen. Baina ezustean, aurreratu egin zuten Bartzelonakoa, eta han ezarri zioten heriotz kondena.

Txiki hil zuteneko bezperan berarekin egon nintzen Bartzelonako espetxean. Bera heriotzera kondenatuta zegoen, eta FRAPeko nire defenditua ere -Vladimiro Fernandez Tovar- hala kondenatu zuten Madrilgo El Golosoko kuartelean abuztuan izan zen epaiketan. Heriotz zigorraren paketean zeuden biak, beraz. Egun hartan pasatzen ziren heriotz sententziak Ministro Kontseilutik; honek enterado emango zuen, eta ondoren indultoa ematen ziona bizirik aterako zen eta indultorik ematen ez ziona biharamunean hil zezaten en capilla sartuko zuten, heriotzaren zain.

Madrilerako hegazkina hartu behar nuen Bartzelonan, eta aireportuan bozgorailuetatik deitu zidaten telefono dei bat neukala esanez. Marc Palmesen bulegotik deitzen zidaten, bi gauza esateko: batetik urgentziaz presentatu behar nuela Madrilgo El Goloson, eta bestetik Txikiri eman diotela Ministro Kontseiluaren enterado eta biharamuneko heriotzaren zain capillan sartzen dela. Zer egin? Txikik papertxo batean idatzitako mezu bat neraman Euskal Herriarentzako -garai hartan presondegietan posible zuten abokatuak eta bezeroak elkarri eskua ematea bien arteko leihatilak zeukan zulotxo batetik, eta lokutorioan bertan utzi nizkion paper mutur batean idatzi zuen hura Txikik-.

Donostiara joan, mezu hura Euskal Herrira lehenbait lehen ekartzeko? Txikiren exekuzioan egoteko gelditu? Familia bazeukan, abokatuak ere han ziren... eta nik heriotz zigorra zeukan beste preso bat neukan zain Madrilen.

Madrilera joan nintzen. Kuartela itxita zegoen, baina epaile militarra zain neukan. Atarian zeuden abokatu aurrerakoi batzuk, apaiz aurrerazale batzuk ere bai... Eta ez zekiten Vladimiro Fernandez Tobarrentzako indultorik bazen ala ez. Epailearengana joan eta, presoarengana gindoazela, eskatu nion mesedez niri esateko han sartu aurretik, nire bezeroa prest egon zedin. Jueza errukitu egin zen eta arautegia urratuz aitortu zidan indultoa eman ziotela. Eskatu nion presoari nik neuk aurreratzea albistea, eta hori ere onartu zidan. Sartu eta esan nion: "Begira, egon lasai indultatu egin zaituzte eta. Baina epaileak aurrena irakurriko dizu zure sententzia ontzat eman duela Ministro Kontseiluak eta gero irakurriko dizu indultoarena". Epailea sartu zen eta zigarro bat eskatu zion. Vladimiro erretzaile amorratua zen, eta beraiek zeuden ziegetan ez zieten tabakorik uzten sekula, betaurrekorik ere ez, eta zigarroa beti hartzen zuen irrikaz: aldi hartan ez zuen hartu, isilik entzun zuen dena, eta joan egin zen.

Handik atera eta joan ginen gau hartan beilan egon ziren abokatuen bulegoetara, eta hurrengo goizean honuntza etorri nintzen, goizaldean hil zuten Txikiren mezua nirekin neramala.

Zuk justizia esan duzu, baina bereizi behar dira justizia eta justizi administrazioa. Honekin kolaboratzen kasik berrogeita hamar urte daramat, eta badakit honen eta justiziaren artean harremanen bat badagoela, baina galdetzen badidazu zein den lotura hori, gaur oraindik oso garbi ez dakit. Justizi administrazioak beste gauzen artean gizarte barruko ordena zaindu behar du, instituzio ekonomiko eta sozialek normal funtziona dezatela, ez dadila kaosik gertatu. Nere buruari galdetzen diot ea justizi administrazioaren funtzio nagusia ote den kaosa saihestea, edo gaurkoetatik oso ezberdinak izango diren beste balio hierarkia batzuk eta egitura baztuk izango dituen gizarte baterako aldaketa oztopatzea.

Egia da justiziaren inguruan aritu naizela beti gora eta behera. Euskal arazoarekiko lehen hurbilketa ere hortik izan zen: injustizia handia ikusten nuelako. Ondoren hasi nintzen halako bidegabekeriaz tratatzen zuten herri honetan murgiltzen. Honetaz, gauza bat badut esan beharrekoa: lehen argi nuen eta gaur are argiago, ez nagoela erabat Euskal Herrian murgildua, ez dudalako euskara ikasi. Busturiara noanean hango lagunek gaztelaniara pasa behar dute ni tartean sartzen naizenean.

Hemen kultur mundu oso bat dago, literatura, prentsa, kantak... eta nik ez ditut ulertzen. Eta ondo ohartzen naiz euskara falta dudala herri honetan osorik integratua sentitzeko. Nire bizitzako urte gehienak Franco bizirik zegoela joan dira, kanpotik etorri nintzen eta hemengo kide izatea erabaki nuen. Orduan eskatzen zitzaidan ahal nuen guztia eta gehiago -"nire gainbalioa" esango nuke hitz marxistetan- ematea errepresioaren kontrako abokatu lanetan. Ez nuen euskararik ikasi, eta orain ordaintzen ari naiz.

Aita notario zela egin zen euskaldun berri Donostian. Karlos Santamaria eta Koldo Mitxelenaren oso laguna izan zen. Lehenengoarekin jarduera intelektualak partekatu zituen, eta bigarrenarekin biloba bat ere bai. Honetan esango nizuke biloba bat inportanteagoa dela bere gurasoak edo aiton-amonak baino. Mitxelenak elkarrizketa egin zion gure aitari eta Egan aldizkarian publikatu zuen, hizkuntz gaien inguruan. Mediterraniar on bat zen aldetik, hizkuntzetarako erraztasuna eduki zuen gure aitak. Adibidez, lehenengo oposizioetarako italiera ikasi zuen denbora errekorrean, soilik zenbait argitalpen irakurtzeko.
* Koldo Mitxelenak egindako elkarrizketak titulutzat "Berriketan. Migel Castells'ek esan digu" dauka, eta bere osotasunean irakur daiteke Armiarma gunean.