Bai, baina lehenengo titulua ere aski inportantea da. Neurona hitza burmuinari dagokio baina, era berean, euskaraz "neu" indartzailea ere gordetzen du, nahiz eta hitza, berez, euskaraz ez den. Baina euskaraz ere, hizkuntzaren eremu estetikoan bai, bada, edo baliteke. Gaztelaniaz palabro esango liokete. Gauza bera esango nuke zeurona hitzari buruz. Ez da esistitzen, baina aurretik "neurona" jarri dugunez gero, nolabaiteko zentzua hartzen du. Gainera, hark lehenengo pertsona bezala, honek bigarrena ekartzen du gogora. Joko estetikoa da. Azalpena behar du, beharbada, eta azpitituluak azalpen hori egiten laguntzen du, baina azpititulu gabe ere adierazkorra da titulua, hau da: "Neurona eta Zeurona".

Delako "Zu eta biok bezalakoontzat" hori lizentzia bat da. Hori erabiliz, esan nahi dut egon litekeela beste norbait ni bezala pentsatzen duena. Nik ez dakit nortzuk diren ere. Era berean, badakit nik bezala pentsatzen ez dutenak ere badirena. "Zu eta biok bezalaoontzat" erabiltzen dut, horrenbestez.

Ez da zehazki horrela. "Neurona" atalpean nire barrukotzat jotzen ditudan hausnarketak bildu ditut. "Zeurona"-n, aldiz, nireak izan daitezkeenak, baina bigarren pertsonarekiko proiekzioa ere izan lezaketenak. "Geurona", berriz, tesia dut. "Neurona" eta "Zeurona", estanpa inpresionistak dira. "Neurona" titulupekoak, neure-neureak dira. "Zeurona" pekoak, neure-neureak ez ezik, bigarren pertsona batenak ere izan litezke. Liburuaren bigarren zatiko "Geurona"-n, aldiz, zenbaiten ikuspegia baieztatzen ari naiz. Eta, izan ere, atal hau arte ez dut erabiltzen "zu eta biok bezalakook" formula.

Sentsazio hori euskal munduan egon da azken 10 urtean. Frustrazio sentipen horrexek bultzatu zuen Euskal Unibertsoa ekimena bera ere. Hortik dator Kontseiluaren erakundetze prozesua ere. Ez lortutakoaren kezka bizirik dago funtsean.

Normalizazioa dugulako helburu. Gainera, kontua ez da aurrera egin ez dugula, zenbait arlotan atzera ere egin dugula baizik.

Nire ustez, diskurtso nagusiak dio hizkuntza esentzia dela. Ni testu hau idazten hasi nintzelarik, diskurtso nagusi horrekiko desadostasunean ikusten nuen neure burua. Nik badakit hizkuntza esentzia dela zenbaitentzat. Beste zenbaitek hizkuntza erlijio duela esango du. Beste batek esango du hizkuntza mundua begiratzeko, ulertzeko, gorpuzteko modua dela. Niri horien esanak onartzea beste erremediorik ez zait geratzen. Baina hori ez da nire esperientzia. Nire esperientzia da hizkuntza ariketa estetizatzailea dela. Margolari baten adibidea ekarriz: margolariak zer egiten du munduko gertakariak bere pintzelaren bidez adierazi baino? Eta hori egiten duela, munduko gertakariak estetikoki ere moldatzen ditu. Hitz egitea gauza bera da. Munduan bi eratako gertakariak ditugu: fisikoak, batzuk; mentalak beste batzuk. Gertakariak geureganatu eta berritzuli egiten ditugu mundura, hizkuntzaren bidez. Hitz egiten ari garenean zertan ari gara munduko gertakari horiek estetikoki moldatzen baizik! Nire ustez, hizkuntzaren ariketa berez da estetizatzailea.

Hori oso kontu delikatua da. Ezetz esango nuke, modu teoriko batez. Baietz esango nuke, modu praktiko batez. Esango nuke Kafe Antzokiaren esperientzia, hain zuzen, bertan lanean emandako urteetan, horren moduko esperientzia bizi izan dudala. Beste gauza bat da hango esperientziaren gainean zeintzuk teoria zeuden. Oso bestelakoak. Kafe Antzokiko esperientziagatik izan ez balitz inoiz ez nintzateke iritsi izango iritsi naizen ondorioetara. Esperientzia ezin baliagarriago gertatu zait.

Soziolinguistikaren diskurtsoak dio hizkuntzak egunero hainbat funtzio bete behar dituela. Eta euskaraz nekez betetzen ahal dira horiek.

Horretaz ere asko hitz egin liteke. Alegia, nola betetzen diren funtzio horiek ere aztertzera jo beharko genuke. Gauza bat da birtualitatea eta bestea benetan noraino iristen zaren. Bilbo bezalako hiri batean, adibidez, teorian, birtualitatea beste zenbait tokitan baino askoz ere urriago da, baina emaitzak, bataz beste, proportzionalki, beharbada, handiagoak birtualitate handiko Oñati batean edo Azpeitia batean baino. Birtualitatea Oñati edo Azpeitia batean noraino garatzen den ere hitz egin beharko litzateke. Zenbat eta birtualitate handiago, orduan eta emaitza urriagoak askotan. Hori ere baliteke. Ni ez naiz Oñatin bizi, eta azpeitiarra ere ez naiz. Baina inoiz Pako Aristiri irakurritakoak ditut gogoan.

Nik neure burua diletantetzat jotzen dut testuan. Eta ez dut esan nahi horrek harrotzen nauenik. Belaunaldi kontua ere bada, nahi izanez gero, eta horretaz ere ari naiz liburuan, modernitatearen etorrera-eta aipatzen ditudanean, 80ko hamarkadan gertatzen dena. Modernitatea estetikoa da, axalekoa. Nik testuan eztenkada sartzen dut, esanez ustez eta militante erradikal haiek gure irudikoz ezin gustu estetiko arruntagoak zeuzkatela. Horrexek jarri gintuen, batzuek, pentsatzen: "Beharbada, mezua medioan datza, ezen ez etorkizuneko helburu horietan". Modu gordinagoan esanda: orain hogei urte esan balidate etorkizuneko mundua antolatuta egongo zela orduantxe ikusten ari ginen militante haien gustu estetikoen arabera, zer nahi duzu esatea...

Nire kasua ez da harrigarria. Ni Bilbon bizi naiz… Madrilen bizi nintekeen moduan. Badago kopuru dosi bat, zeure burua gauza baten alde edo beste baten kontra jartzera bultzatzen zaituena. Baina nik ez nekike orain esaten zein den horretara naraman motorra, edo indarra. Bat aukeratzekotan, kalte-ordaina aukeratuko nuke. Ni kontziente naiz Euskal Herriarekin badela kalte historiko ikaragarri bat eta, beharbada, kalte-ordain gogo bat da dantzan jarri nauena. Aukeratu behar izatekotan, e! Ez dakit justiziaren alde ari ote naizen ere, baina maila leunagoan, onar dezaket kalte-ordainagatik ari naizela. Horregatik ez dut nire burua militantetzat jotzen. Ez behintzat hitzaren zentzu klasikoan.

Hizkuntza estetika kontua da. Hori ebidentea da niretzat, baina esan gabe dago, beste tesia bultzatu izan delako: hizkuntza izaera da, esentzia. Eta guztiz ulergarri iruditzen zait diskurtso hori. Hemengo hiztunok agresio sentsazioa baldin badaukagu, mendeetakoa, gure hizkuntza goratu beharra daukagu eta esan: "Gu geure hizkuntza gara. Gure hizkuntza gu da". Ondo. Esan dezagun, esan dugu, esanda dago. Baina horrek ez du esan nahi hizkuntza hori baino ez denik. Nire ustez, zerbait izatekotan bestea da. Eta hori zergatik den horrela azaltzen saiatu naiz liburuan zehar.

Noski. Balore absolutuen gunean, eremuan eta munduan, estetika bezalako hitz bat gaizki ikusita dago. Azalkeriari lotzen zaio.

Nik sinesten dut euskaraz hitz egiten ez dutenen euskal identitatean. Niretzat Patxi Eugi euskalduna ez baldin bada, nik ez dakit zer den euskalduntasuna.

Bai, baina nik sinesten dut euskaraz hitz egiten ez duten horien euskalduntasunean. Nire ustez, euskalduntasuna da euskaraz dihardugunon gainean egiten diren karakterizazioak. Euskalduntasuna ez da bakarra: euskalduntasunaK daude. Momentu honetan zazpi lurraldeetan badira nik euskalduntzat jotzen ditudan ez euskara hiztunak. Horixe baietz!
Nire ustez euskalduntasuna prozesu dinamikoa da. Abiatzen zaren puntutik abiatzen zara zu. Beharbada zu ni baino euskaldunago izango zara, edo ni zu baino, hizkuntza kontuei dagokienez, baina zu euskaldunago zara, edo ez zara, zeure buruarekiko batez ere! Ez nirekiko edo beste batekiko!, ze nire abiapuntua askoz ahulago izan liteke euskalduntasun kopuruetan, horrela esaterik baldin badago, behintzat! Baina, beharbada, prozesu dinamikotzat jotzen dudanez, nik neure euskalduntasunean egiten dudan bentaja zurea baino askoz handiago izan liteke, nahiz eta zu euskaldunago izan; "kopuruetan", alegia. Nork bere burua dauka neurri, ez beste inor.

Emaztea ikusten dut nik, eta hark garatu duen euskalduntasuna. Beharbada ez du kolorerik Urrestillako batek duen euskalduntasunaren aldean, baina nahi nuke jakin nork garatu duen gehiago tasun hori, helmuga urrira iristeko izan bada ere! Prozesu dinamikoa da euskalduntasuna.

Nire ustez hizkuntz engaiamendua eta konpromiso politikoa guztiz beharrezko dira. Zentzu pertsonalean, ezinbestekoa da hizkuntza sakralizatzea. Euskaldunok sakralizatzen ez badugu, erreka joko du. Sakralizazio hitzari ez diot beldurrik. Iruditzen zait, hain zuzen, "sakralizazio" hitza desakralizatu behar dugula. Inork niri esanez gero: "Zuek hizkuntza sakralizatu egiten duzue!", nire erantzuna: "Horixe sakralizatzen dugula! Sakralizatuko ez bagenu, sakralizatu zutenek sakralizatu ez balute, hondoa jota zegoen aspaldi. Ez zen gure hizkuntzarik egongo". Horrek ez du esan nahi, halere, hori izan behar dela estrategia, betiko! Diskurtso nagusia horren arabera antolatu behar denik. Nire ustez, diskurtso aldaketak etorri behar du. Gehiago ere esango nuke: Nafarroako erdal-zale ez euskaldunei, adibidez, ezin zaie adierazi euskaraz egitea moralki gainetik dagoela, normala den moduan sekulako herra hartuko digutelako. Nafarroako erdaldunari transmititzen badiogu euskara egitea gaztelaniaz egitea baino gorago dagoela, moralki, diskurtso esentzialista honek transmititzen duen bezala, normalena da Nafarroako erdaldun horrek zure kontrako jarrera garatzea. Horrek ez du esan nahi Nafarroako militanteak kritikatzen ari naizenik. Bertan, tokian tokiko militanteak borrokan ari baitira, eta borroka horretan denak balio du, jakina, maitasunean bezala. Gainbizi nahian ari direlako borrokan. Besterik da, ordea, hizkuntzaren gainean garatzen den diskurtso orokorra, esentzialista erabat, adieraziz euskaraz hitz egitea gaztelaniaz hitz egitearen gainetik dagoela. Hori ezin da transmititu, zeure kontra bihurtzen delako. Eta horretaz ez dago inongo autokritikarik (konzientziarik ere ez dago). Komodoagoa da pentsatzea putaseme eta faxista batzuk direla… Eta diskurtso berbera Erkidegoan, batzuetan, instituzioena ere bada. Nola liteke hori? Aldi berean instituzionala eta apokaliptikoa? Paradoxa ikaragarria da hori. Diputazioak-eta eskatzea: "Hitz egin euskaraz". Euskaraz hitz egin? Zergatik? Zuk esaten duzulako?

Agur eta ohore Txillardegiri. Baina bere kasuan funtzionatu izanak, hain zuzen, erakusten dit silojismo moduko horrek nekez funtziona dezakeela modu orokorrean. Hor bi inperatibo moral moeta daude. "Euskalduna baldin banaiz, abertzalea naiz". Niri iruditzen zait inperatibo moral horrek funtzionatu funtzionatzen duela, ze euskaldun batek bere burua abertzaletasunean ezarri orduko askatasunaren bidean jartzen du bere estetika, hain zuzen, euskalduntasuna euskaldun modura garatu ahal izateko abertzaletasuna delako biderik lojikoena. Inperatibo moral horrek funtzionatzen baldin badu, zergatik ez du funtzionatzen alderantzizkoak? Alegia, "Abertzalea baldin banaiz, euskalduna izango naiz". Oso erraz: euskaldun bilakatzeak lana dakarkiolako norberari. Zu libertate bila baldin bazabiltza, ordea, askatasun bila, nekez uztartuko dituzu lana edo autoinposizio hori askapen bidearekin. Horregatik diot liburuan, zoritxarrez askatasun bidea hobeto ulertzen dela unean uneko euskararen egoeraren arabera. Bi inperatibo moral horiek ez dute berdin funtzionatzen. "Abertzale naiz; beraz, euskaldun bilakatuko naiz". Zeure burua behartu behar duzu, eta nola egoera minorizatuan gauden, hori zaila da. "Lanean ari naiz, saiatzen ari naiz…", ondo, baina askatasun bidea ez da lan egitea, liberatzea baizik. Eta liberatzen bazara, zauden moduan zaudela liberatuko zara, erdaldun egon, sasi-euskaldun, edo euskaldun peto. Autoinposizioa, norberaren hizkuntzaren aldeko bada ere, eta libertatea, berez eta definizioz, kontrajarrita daude. Horregatik ez du funtzionatzen.

Joxe Manuel Odriozolak nik ez bezala pentsatzen du, guztiz kontrakoa. Eta oso ondo, horretarako daude-eta iritziak. Nik liburu honetan hizkuntzaren inguruko diskurtsoari beste datu bat erantsi nahi izan diot, besterik ez. Beste datu bat. Inork esaten badit: "Niretzat hizkuntza da… dena!". Sinetsiko diot. Niretzat ere liburuan diodana baino gehiago da. Niretzat, ordea, izateak ez du esan nahi nik legitimitatea dudanik jendeari eskatzeko egoera nik ikusten dudan moduan ikus dezan. Nik ezin diot jendeari konpromisorik eskatu. Nik neure buruari eskatu behar diot konpromisoa, ez beste inori. Gure egoeran inori konpromisoa eskatzea? Baita zera ere! Hiztunaren hizkuntz eskubideen alde egitea da bat, eta konpromisoa eskatzea beste bat. Oso desberdinak. Eskubideak eskatzea, ados. Konpromisoa?

Ez, dena ez da estetika. Ez naiz erredukzionismo horretan jausiko. Hizkuntzari buruz ari gara, ez lurraldetasunari, ejerzitoari edo energia nuklearrari buruz. Dena ez da estetika, baina hizkuntza bai: margotzea ariketa estetizatzailea den bezala. Hizkuntza, familia horretako ariketa intelektuala da. Ez da horretara mugatzen, jakina, besterik ere bada hizkuntzaren barruan. Gauza metafisikoagoak nahi izanez gero. Espiritualitate bat ere bideratzen ahal dela norberaren hizkuntzaren bidez? Bai, noski. Baina hori ez da, niri, hizkuntzaren aldeko estrategia modura, gehien interesatzen zaidana. Guztiz kontrakoa baizik: hizkuntza estetika bezala hartzea eta estrategia berri bat asmatzea horren arabera. Eman dezagun publizitatea. Euskarazko publizitateak estetikoki ez badu funtzionatzen, ez du balio eta kitto. Estetikoki funtzionatu behar du: funtzionala behar du izan publizitate horrek. Zertarako da bestela?