Jose Luis Alvarez Enparantza: "Gazte jendeak ez du ezagutzen nondik gatozen"


2021eko uztailaren 28an
Txillardegik gazteak izan ditu gogoan liburua osatzerakoan.
"Oraingo euskalgintza eta Euskal Herriaren egoera ez da gaur sortua, aspalditik dator, urteetan mamituz joan da, baina iruditu zitzaidan »eta uste dut iritzi hori zuzena dela» gazte jendeak ez duela ezagutzen nondik gatozen. Ez zaio egokitu, guri bezala, bere haragian bertan bizitzea, eta ez du ezagutzen. Orduan, pentsatu nuen egokia izango zela halako bilduma bat prestatzea, gaurko interesgarri izan daitezkeen gauza batzuk agertzeko".

1956-1983 urte arteko lanak bildu dituzu. Zergatik aukeratu duzu epe hori?
Euskaraz hasi nintzen idazten Eganen 1954 edo 1955ean, oker ez banago; garai hartan Mitxelena eta Arrue ziren Eganen zuzendariak, eta haiek proposatuta hasi nintzen. Baina euskarari buruz bereziki idatzitako lehenengo artikulua 1956an argitaratu nuen, Arantzazuko bilera horietako bat egin zenean. "Alférez de complemento español" delako bat nintzen orduan, Ferrol del Caudillon »soldadutzari esker ezagutu nuen nik Galizia, eta hori behintzat ez zait damutzen; beti esan izan dut nire bigarren aberria Galizia dela, eta bihotzez diot hori». Bada, handik bidali nuen txosten bat, euskararen egoeraz eta egin behar ziren gauzetaz, hain zuzen ere liburuan jasotzen den lehena.

Nolakoa zen egoera hura?
Garbizalekeria amorratua zegoen, eta gramatikari zegokionez, gauzak aldatzeko joera izugarria. Esate baterako, Nikolas Ormaetxea "Orixe"ri bere meza liburu ospetsua egin zuenean buruan sartu zitzaion pluralizantea kentzea, eta "gu hurbiltzen gatzaizkizu" esan beharrean, "gu hurbiltzen gatzaizu" zioen; gainera, "a" itsatsiak kendu zituen… Hori izan zen guk aurkitu genuen panorama, eta oso goitik zetorrenez planteamendua, horren kontra egitea oso zaila zen.

Nolanahi ere, Euskararen aldeko borrokan agertzen diren lanetan ondotxo ikus daitekeenez, zailtasunak zailtasun, egoerari aurre egiten jakin zenion zuk.
Bai… Baina egiten nituen proposamenak ez ziren nireak, Mitxelenarenak baizik. Garai hartan Mitxelenarekin oso harreman handia neukan nik »gero etorri ziren haserreak», eta Mitxelenari entzuten nizkion gauzak oso ondo bideratuak zeudela ikusiz, bada, bide horretatik jotzen nuen neuk ere.

Euskara eguneratu eta batzearen beharra aldarrikatuz, ez da hala?
Jakina. Ulertu behar da orduko egoera. Garai hartan oso modan zegoen bakoitzak bere euskalkian idaztea, eta ez hori bakarrik: bizkaitarrak "j" eta guzti erabiltzen zuten, eta denak horrela. Niri ez zait sekula ahaztuko Haritschelhar-ek Euskaltzaindian bere sarrera hitzaldia egin zuenekoa. Orduan eskapatua nenbilen Iparraldean, eta Baigorrira joan nintzen ekitaldira; oso exhibizio polita izan zen: lehendabizi aurkezpena egin zen, zuberera ederrean, eta ondoren Haritschelhar-en erantzuna… behenafarreraz! Nirekiko nioen, nora goaz horrela? Euskaltzaindiaren ekintza nagusia, eta oraindik horretan gaude?

Brankako artikuluak ere jaso dituzu liburuan. Zer salatu zenuen horietan?
Lau artikulu izan ziren. Orduko beste moda bat zen euskara ez zela "ropaje del pensamiento" esatea. Bazen zioenik ere: "qué más da decir ‘casa’ o decir ‘etxe’?". Apaiz bati entzun nion nik hori, ez dut esango izena, besterik gabe orduko mentalitatearen adibide gisa aipatzen dut. Beraz, oso inportantea zen hizkuntzaren garrantzia funtsatzea. Garai hartan oso modan zegoen baita ere estrukturalismoa, eta bide hori jarraituz ezagutu nituen nik Saussure, Martinet, Cohen eta besteak, Bruselako liburutegi nazionalean. Lanetik atera eta hara joaten nintzen irakurtzera, egunero-egunero, eta horrela ezagutu nituen. Nolabait aurre egin behar zitzaien Euskal Herria hizkuntza gabe eraiki zitekeela ziotenei, eta orduko gehiengo handi baten planteamendua hori zen. Izugarria! Hortaz, hizkuntzak eta herrikidetasunak kezkatzen ninduten ni, ea zer herrikidetasun lor zitekeen heren batek euskaraz hitz eginda »bakoitza bere euskalkian, baina euskaraz behintzat», beste parte batek frantsesez eta beste parte batek espainieraz. Zer herrikidetasun eta zer demonio sor daiteke horrelako egoera batean? Gauzak horrela, nik Brankan aldarrikatzen nuena Euskal Herrian euskaraz baino ez zen.

Eta jende asko al zenuen aldeko?
Ez pentsa! Gogoratzen naiz guk hori esan eta EAJ-PNVko Bilboko buruzagi famatu batek erantzun zigula: "íVosotros, los euzkadianos…!", "z" eta guzti!

Hizkuntza gizakiaren zerbitzurako zela ere defendatu beharra ikusi al zenuen?
Noski! Guk genion: hizkuntza batek ez badu balio komunikatzeko, hizkuntza hori baztertu behar da! Euskararen kontrako orduko joera salatzeko genion hori, entzuten zirenak gogorrak baitziren, erdaraz esanak gainera: "El euskera, una lengua que baja de los montes…"! Beren planteamendua ez zen inondik ere hiritarra, eta hain zuzen ere Leturiaren egunkari ezkutua horregatik kokatu nuen Parisen, hirian. Barkatu, baina, gaur egun oso zaila da giro hartaz ondo jabetzea eta haren kontra egitea noraino izan zen zaila azaltzea. Zaila izan zuen Arestik ere, Bilbon… Euskaldun berria, gainera, ni bezala, beste gauza askotan ezberdinak baginen ere. Dena den, euskarari buruz geniona momentu hartan nahiko bonba izan zen.

Euskara zer den azaltzeko, berriz, gaztelaniara jo zenuen. Zergatik?
Gaztelaniazko lan luze hori Ediciones Vascas argitaletxekoek proposatu zidaten, orduan prestatzen ari ziren Historia del País Vasco »zortzi tomotan agertu zen bilduman» sartzeko.

Frantsesezko artikulu bi ere jaso dituzu liburuan.
Horiek idatzi nituen garaian Parisen, lizentziatura egiten ari nintzen. Arazoak nituen Parisera joateko, Frantziako poliziek Landetako hiriburutik ez mugitzeko agindua emana zidatelako eta paperik gabe nengoelako; beraz, karrerako azterketak-eta nituenean Parisen, lagun zuberotar batzuen etxera joaten nintzen. Halako erraztasunak izan nituen nik ikasteko ere, baina okerrago ibilia da beste asko, eta isildu egingo naiz. Gauza da, Sorbonan egin nuela nik nire lizentziatura, eta horregatik agertzen dira bi artikulu horiek frantsesez, batez ere sustratoen teoriak-eta aipatzen direlako beraietan.

1964an, Iparraldeko zein Hegoaldeko zenbait idazle bildu zineten Baionan eta euskara batua sustatzeko asmoz erabaki edo gomendio batzuk hartu zenituzten. 1968an Euskaltzaindiak euskara batuaren inguruan hartu zituen erabakiak ez al ziren horiek berak izan?
Mitxelenak egin zuen euskara batuaren txosten famatu hartan idatzia ageri da: Baionako bideetan ongi edo egokiro erabaki zutenaren bidetik… eta segitzen du. Beraz, ez da nire iritzia edo niri kartaz esan zidana, euskara batuaren txosten horretan idatzita dagoena baizik. Gero zerrenda luze bat dator, hitzak nola diren euskara batuaz eta abar azalduz, baina aurretik esana du Baionako bilerak oso egokiak izan zirela eta Mitxelenak berak aitortzen du haietan hartutako erabakiak oinarritzat hartu zituela. Gure pozerako, noski, baina hala da, historia da hori.

Inork gutxik jakingo duen historia, edo?
Jakina. Zer gertatzen da? Baionako erabakiak 1964an hartu ziren. Berrogei urte joan dira, aizu! Orduan, bada, hogeita hamar urteko batek, eta zer esanik ez gazteagoek, nondik jakingo dute hori? Erudizioz eta horrela? Jendeak oso gutxi daki, eh! Ni irakaslea izan naiz Unibertsitatean urte askotan eta badakit gure kultura maila momentu honetan nola dagoen… Anekdota txiki bat, niri gertatua: EGA egiten zenean, askotan izaten nintzen epaimahaian, baiezkoa edo ezezkoa emateko. Behin, galdera hau egiten zitzaien: "Zein mendetako idazlea zen Gabriel Aresti?". Erantzuna: "XVIII. mendeko egilea". Nik irakurri dut hori! Izugarria da!

Hizkuntza nahasian
«Bazen zioneik ere: ‘Qué más da decir casa o etxe?’. Apaiz bati entzun nion nik hori, ez dut esango izena, besterik gabe orduko mentalitatearen adibide gisa aipatzen dut. Oso inportantea zen hizkuntzaren garrantzia funtsatzea».


Azkenak
2025-01-22 | Julene Flamarique
‘Independentziara egunak’ antolatu ditu Ernaik Hego Euskal Herriko 75 udalerritan

“Independentziara egin beharreko bideaz” hausnartzea da helburu nagusia. Apirilaren 20an, Aberri Egunarekin batera,  Berriozarren ospatuko duten Gazteon Eskutik jardunaldia izango dute azken geltoki.


Esa-ko urtegiaren handitzea
Apurketaren mamua beti hor

Valentziako tanta hotzaren ondoren hondamendiaren itzala beste leku batzuetara ere hedatu da: zer gertatuko litzateke horrelako denborale erraldoi batek Esako urtegi handitua kolpatuko balu? Eutsiko ote lioke presak? Urak gainezka egingo ote luke? Galderak hor daude eta... [+]


2025-01-22 | Leire Ibar
Brasilgo suteek 2024an suntsitutako eremua Italiaren azalera baino handiagoa izan da

Brasilen suteek 30,86 milioi hektarea baso eta eremu natural suntsitu zituzten iaz, Italia osoaren azalera baino gehiago. Suteek %79ko igoera izan zuten 2023arekin alderatuta, Fire Monitorren ikerketa batek agerian utzi duenez.


2025-01-22 | Julene Flamarique
Gorriz margotu dute Iruñeko Erorien Monumentua, ‘Caídos eraitsi’ eta ‘Faxismoaren aurka lehen lerrora’ aldarripean

Astearte gauean egin dituzte pintaketak, bizilagunek azaldu dutenez. Fatxada nagusia, bertako ateak eta alboetako paretak margotu dituzte. Gazte Koordinadora Sozialistak urtarrilaren 25rako deitutako mobilizazioarekin bat egiten du aldarriak.


Groenlandia erosi nahi dute

Groenlandia, X. mendearen amaiera. Lehen esploratzaile eta kolono eskandinaviarrak uhartera iritsi ziren. Baina XV. menderako kokaleku horiek abandonatuta zituzten eta jatorrizko inuitak geratu ziren. Baina 1721an, Hans Egede misiolariak espedizio bat antolatu zuen eta kolonoak... [+]


2025-01-22 | ARGIA
140.000 eurorekin zigortu du Jaurlaritzak Zarauzko ikastola, ezarritako matrikulazio muga gainditzeagatik

Salbatore Mitxelena ikastolak 140.000 euro ordaindu beharko ditu, Eusko Jaurlaritzak Haur Hezkuntzarako ezarri dion matrikulazio muga gainditzeagatik, baina zortzi ikasleak mantenduko ditu, negoziazioen ondorio. Hezkuntza Sailaren erabakiak eta jarrerak salatu ditu ikastolak.


2025-01-22 | Julene Flamarique
Martxan da Errobiko hezegunea “Natur Erreserba Nazional” gisa izendatzeko proiektua

Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]


2025-01-22 | Inma Errea Cleix
Ez gara aire

Nafarroa Arenan Mitoaroa ikusten izandako lagun batek “telurikotzat” jo zuen entzun-ikusi-sentitutakoa. Niri ere hala iruditu zitzaidan telebista medio etxetik hauteman nuena.

Pentsa daiteke Mitoaroak piztutako grinak eta atxikimenduak proiektuaren ikusgarritasuna... [+]


2025-01-22
Armagintza moldatu gizartea eraldatzeko
Gerra hotsei aurre egin beharra

"Ez gaude prest lauzpabost urte barru datorkigunerako. Arriskua ziztu bizian dator guregana. Aurre egin behar diogu: Ukrainan gertatzen ari dena hemen ere gerta liteke” (...) “Errusia, Txina, baina baita Ipar Korea eta Iran ere, gogor ari dira lanean Ipar... [+]


2025-01-22 | Sukar Horia
Semaforoa vs. herritarrak

Zirkulazioan lehentasunek garrantzi handia dute. Gidatzeko ikasten dugun lehen gauzatakoak dira: biribilguneak eta STOPak menperatu ezean nekez lortuko dugu gidabaimena.

Hala ere, lehentasunak ez dira kontu neutroak, eta historiak eta interes kontrajarriek aldatu izan... [+]


Benito, gure emozioen alkimista hori

Oholtzak betiko utziko dituela jakinarazi zigun Benito Lertxundik badira jada hainbat aste, eta geroztik asko gara maila batean ala bestean umezurtz sentitzen garenak, halako galera edo abandonu sentsazioarekin, triste. Iruindarroi, behintzat, bere zuzenekoen zirrara azken aldi... [+]


2025-01-22 | Karmelo Landa
Korapilo-morapilo mordoilo

Hiru korapilotan mordoilotzen digute euskaldunon elkarbizitza, eta urte luzez, pazientzia handiz eta erabakitasun irmoz ekin arren, loturok askatu ezinean gabiltza. Hiru bederen badira uneko korapiloak: presoak, euskara, etorkinak.

Urte berriarekin elkartu ohi gara milaka... [+]


Eguneraketa berriak daude