Erraldoi eta buruhandiak ikusteko karrikara irteten den jende gehienak ez dakien arren, bilakaera nabarmena izan duen tradizioa da. Egun, herriko festei loturik dagoen ohitura hau Aste Santuko prozesioen testuinguruan sortu zen. Zehazki, prozesio katolikoen seriotasunaz eta dotoretasunaz trufa egiteko sortu zen, kanonizazio, koroazio eta antzeko ospakizunei lotuta. Ibilbide hau »eta beste datu ugari» jaso du Jose Luis Insausti errenteriarrak maiatzean argitaratutako Erraldoi eta buruhandiak 1919-2004 liburuan. Bertan, hamar urteko ikerketaren emaitza bildu du Errenteriako Erraldoi eta Buruhandien konpartsako kideak.

Argitalpenean aipatzen duenez, usadio honen jatorria ezezaguna da. Aztarna zaharrenak, erlijio prozesioei loturikoak, Allenger (Portugal) eta Bartzelonan agertu dira, 1263 eta 1380 urteetan hurrenez hurren. Hego Euskal Herriako lehen erreferentzia Iruñekoa da, XIV. mendekoa, 1600eko datua zehatzagoa den arren. Bizkaian aurkitutako lehena 1605ekoa da; Gipuzkoan 1622koa, Azkoitian; eta Araban 1643koa, Gasteizen.

Lehenengo erraldoietako askok mitologiako pertsonaiaren bat irudikatzen zuten, hala nola, Basajaun, jentilak, Sanson... Buruhandiak aldiz, herriko hainbat pertsonaren burla izan dira maiz; herriko mozkorra, gizajoa… irudikatzen dituzte.

Buruhandi eta erraldoiak egiteko modua asko aldatu da azken urteetan. Antzina eskuz egiten ziren, azken mendean ohikoena erraldoiak seriean egitea zen, fabriketan egiten ziren eta herriei saltzen zitzaizkien. Garai hartan, esanahi berezirik ere ez zuten. Azken urteetako joera, aldiz, herri bakoitzak bere historiarekin lotura duten erraldoi eta buruhandiak espreski diseinatu eta sortzeko eskatzea da. Insaustik dioenez "azken aldian aldaketa izan da, pertsonaia berriak herri bakoitzarekin edo bere historiarekin loturikoak dira. Horrek, herritarrak erraldoi eta buruhandiekin identifikatzea dakar".


Gipuzkoako zenbait herritan indar handia duten arren »duela bizpahiru hilabete Tolosan egindako Topaketa da horren lekuko», Nafarroa da ibilbide luzeena eta tradizio sendoena duen Hegoaldeko probintzia. Ez da harritzekoa, beraz, Tuterako La orden del Volatin taldeak aurten XXXI. topaketa antolatu izana, bertan indar berezia baitu ohitura honek.

Orokorrean, txistua eta dultzaina izaten dituzte bidelagun erraldoi eta buruhandien konpartsek. Hala ere, Tuterakoak, Nafarroako beste herri batzuetakoen antzera, gaita soinuak lagunduta egiten du ibilbidea eta zenbait ospakizunetan bandak ere bat egiten du. Banda eta musikariek lekuan lekuko musika jo ohi dute buruhandi eta erraldoiak laguntzeko, vals eta kalejirak nagusiki.

Dantzei dagokienez, konpartsa bakoitzak bereak izaten ditu, eta Tuterako konpartsaren arduradun Javier Castellanok azaltzen duenez, "abesti bakoitzak bere koreografia du eta koreografia horretan erraldoi bakoitzak bere dantza".

Konpartsa bat 20-30 lagunek osatzen dute; erraldoi eta buruhandi kopuruaren arabera izaten da hori. Erraldoi kopurua bikoitia izan ohi da, 2 edo 4 irudikoa; eta bi lagun behar dira bakarra mugitzeko. Buruhandiak sei inguru izaten dira. Horrez gain, lauzpasei musikarik osatutako taldea izaten da eta Nafarroan, txaranga ere maiz ikus daiteke.

Orokorrean, konpartsara iritsi berriak direnak buruhandi bezala hasten dira, eta urteak aurrera joan ahala erraldoiren bat libre gelditzen bada, berau hartzeko aukera izaten dute. Batzuetan, gurasoetatik semeetara pasatzen da erraldoi postua; aitak uztean, buruhandi zen semeak bere lekua hartzen du. Edonola ere, konpartsa batetik bestera aldatzen da antolatzeko modua. Tuterakoan, adibidez, hasiberri direnei ere erraldoiak dantzatzen irakasten diete. Castellanok aitortzen duenez, "erraldoia hartu nahi duenari, printzipioz, ez diogu trabarik jartzen; kontrakoa, geuk irakatsiko diogu, ez baitugu belaunaldi erreleborik».


Aurreko garaiekiko emandako aurrerapenek edertu egin dituzte erraldoien itxura eta dantzak, erraztu egin baitute beren mugikortasuna. Buru eta eskuak egiteko erabiltzen zen harri-kartoiaren ordez, poliesterra erabiltzen da. Horrela, bustitzean ez da pintura galtzen edo desegiten. Gorputzaren euskarri zen egurra, arinagoa den aluminioak ordezkatu du, eta zumearen ordez poliesterra erabiltzen da. Ondorioz, 44 kilotik 25era arindu da erraldoien zama, dantzatu behar dituztenen lana erraztuz.

Geroari begira, Insaustik luze iraungo dutela aurreikusten du:"Erraldoi eta buruhandiek etorkizun oparoa dute. Ugaritzen joan dira eta geroz eta herri gehiagok berezko konpartsa du. Gainera, haurrak dauden bitartean jarraituko dute, asko maite baitituzte".