Zalantza batekin ekin diogu euskal zinemaren historia xume hau idazteari: zer da euskal zinema? Carlos Roldan Los Vascos y el séptimo arteren egileak eman digu erantzuna: "Luze eta zabal hitz egin da honi buruz, definizioa bilatu nahian edo. Eztabaida antzua dela uste dut. Batzuek esaten dute euskaraz eginikoa dela, beste batzuek kadentzia eta erritmo jakina duena... Euskal Herrian ekoitzitakoa da euskal zinema. Hori horrela, esan daiteke euskal zinema 1998. urtetik hilda dagoela. Dena den, Medem eta Bajo Ulloak Madrilen egindako filmak ez dira euskaldunak eta hemen egindakoak bai? Ez dakit, irekiagoak izan behar gara".

Beraz, euskal zinema, industria bezala ulertuta, 80ko hamarkadan jaio zen. Euskaldunen eta zinemaren arteko harremana, ordea, ez da atzo goizekoa. Zinemaren abenturari Europako beste herrikideek abiatutako momentuan ekin zitzaion Euskal Herrian ere. Lumière anaiek 1895 aldera egin zituzten Parisen aurreneko zinema erakustaldiak. Handik urtebetera, izango zuten Biarritzeko biztanleek makina bitxi haren irudi zirraragarriak ikusteko aukera, eta denbora gutxiren buruan, berdin Bilbon, Gasteizen, Iruñean eta Donostian. Ez hori bakarrik, Lumière anaien pelikula eta kamera erabilita, zenbait film errodatu zen Biarritzen, Gasteizen edo Bilbon. XX. mendearen hastapena film mutuen garaia izan zen. Euskal dokumentalaren arteak ere, sasoi honetan ditu erroak. Eusko Ikusgayak izenpean, Manuel Inchaustik euskaraz, gazteleraz eta frantsesez azpi-titulatutako dokumental sorta egin zuen.

Eta soinua tupustean agertu zen. Ordura arte egindako film mutuek hutsaren hurrengo ziruditen aktoreen ahotsa eta soinuak entzun zitezkeen pelikula haien aldean. Eta hara, euskal film batean aurreneko aldiz hitza entzun zenean euskara aditu zen. Maurice Champreuxek zuzendutako Au Pays des Basques-en (1930) euskara zen nagusi. Martxa on hura, baina, 36ko Gerrak eten zuen, bortizki eten ere: euskal zinemaren arrasto eta asmo guztiak ezerezean utzi zituen. Gerora etorri zirenek ere, ez zioten mesederik egingo "euskal" etiketa zuenari. Frankismotik libro zen bederen Iparraldea. Hala, 1947an Eusko Film ekoiztetxea Bidarten zinema-estudio batzuk egiten saiatuko da, arazo ekonomikoak tarteko, baina, bertan behera geratuko da proiektua.


Euskal zinemaren historian etengabea izango den gertakariaren lehen printzak izango dira garai honetan: euskal profesionalen exodoa eta atzerrira irtetea. Kanpora joatearen adibiderik garbiena dugu Harry d'Abbadi d'Arrastena (Buenos Aires, 1897 - Montecarlo, 1968). Familia euskaldun baten magalean jaiotako zinemagileak Charlie Chaplinekin batera egin zuen lan laguntzaile artistiko A woman of Paris filman, eta zuzendari laguntzaile gisa The Gold Rush pelikulan. Bere kasa ere ibili zen zuzendari, eta bost film egin zituen. Juan de Landa ere (Mutriku, 1894-1968) Hollywoodera joan zen artista izan asmoz eta gorriak eta bi ikusi bazituen ere, aktore ezagun bilakatu zen, Buster Keaton bezalakoekin lan eginez. Martine Carolen ibilbidea ere ez zen ahuntzaren gauerdiko eztula izan, Miarritzen jaiotako aktore ederra, 50eko hamarkadako sexu mitorik garrantzitsuena izan zen eta Lola Montes film bikainaren protagonista.

Atzerrira joandako zinemagileek loria zuten bitartean, Euskal Herrian ez zen giro. 50-60ko hamarkadara arte ez zen nolabaiteko "itzartzea" nabaritu. Donostiako eta Bilboko zinemaldiak jaio ziren garai honetan. Gizarte itogarri hartatik ihes egiteko asmoz, zine klubetan hazi ziren egun zuzendari ezagunak direnak: Elias Querejeta, Victor Erice, Antonio Mercero edo Eloy de la Iglesia.


"Zulo beltzaren ondoko argia" edo "basamortuko lorea" esamoldeak darabiltza Carlos Roldanek Ama Lur film dokumentala hizpide hartzeko. Izan ere, euskal zinema modernoa abiatuko zuen Fernando Larruquertek eta Nestor Basterretxeak 1968an egindako lanak. "Bi zuzendariok tematu ziren film-dokumental berezi hau egiten, euskalduna, euskaldunei buruzkoa eta publikoak ikusiko zuena. Posible zela frogatu zuten" esan digu Roldanek. Ama Lur-ek euskal ekoizpenaren oinarriak ezarri zituen. Gainera, hizkuntza zinematografiko bitxia zerabilen, bertsolarien artean oinarritutakoa. 70eko hamarkada militantzia politikoaren hamarkada izan zen; horrela azaldu digu Carlos Roldanek: "Garaiak hala eskatzen zuelako film politikoak egiten ziren. Horiek ziren balekoak ziren pelikula bakarrak. Zorroztasun horrek zuzendari bikainei eman zien bizkarra. Pio Baroja edo Larruquertek kasu, dokumental etnografikoak egin zituzten eta traidoretzat zituzten, alde batera uzten zituztelako kaleko istiluak. Baina nire ustez, egiten ari zirena iraultzailea zen oso, Francok euskal kulturarekin eta tradizioarekin zerikusia zeukan guztia ezabatu nahi zuelako". Aipatu ukitu militante hori zeukaten makina bat film labur egin ziren garai honetan, nabarmentzeko modukoak dira Ikuska izenpean euskaraz eta euskal gizartearen inguruko 20 film laburrak.


Euskal zinemak inoiz dir-dir egin badu, 80-90eko hamarkadetan egin du: inoiz baino film hobeak, inoizko zinemagile kopuru handiena eta aurretik ez zegoen euskal zinemaren industria agertu baitziren garai honetan. Baldintza zenbait izan zen loraldi honetarako, garrantzitsuena, erakundeen babesa. Argi eta garbi agertu digu Roldanek "Eusko Jaurlaritzaren babesa gabe ez zen euskal zinemaren urrezko arorik izango. Gainera, neurri handi batean, 90eko hamarkadan loratu ziren zinemaren profesionalak bultzada horren oinordeko izan ziren, giro positibo harekin hazi baitziren". Izan ere, euskal gobernu osatu berria itzuli beharrik gabeko diru-laguntzak ematen hasi zen euskal zinema bultzatzeko. Laguntzak jasotzen aurrenekoa izan zen Imanol Uriberen Segoviako ihesa (1981). Hiru urte beranduago, 1984an, euskal zinemaren bi harribitxi estreinatu ziren: Montxo Armendarizen Tasio eta Uriberen Mikelen heriotza.

Gerora Eusko Jaurlaritzak diru-laguntzak jasotzeko gutxieneko baldintzak zehaztu zituen: kanpoko eszena guztiak Euskal Herrian errodatzea, langileen %75 bertokoak izatea eta euskaraz errodatzea edo bestela, euskarazko azpitituluak jartzea. Hortik aurrera, makina bat film egin ziren, horietako asko euskaraz: besteak beste, Hamaseigarrenean aidanez, Ander eta Yul edo Kalabaza tripontzia, marrazki bizidunen euskarazko lehen film luzea. Zinemari atxikitako era guztietako profesional franko ere, garai honetakoak dira: Imanol Arias, Martxelo Rubio edo Klara Badiola aktoreak edo Javier Aguirresarobe eta Juan Antonio Ruiz Anchia argazki zuzendariak. Carlos Roldanek badu zinemagile andana hori zergatik agertu zen azaltzeko arrazoia: "60ko hamarkadan, euskal gizartea oso estututa zegoen: errepresioa ikaragarria zen maila politiko, erlijioso eta sexualean. Eguraldiak ere bazuen eragina: goibel, euritsu... Horrek guztiak gazteak gizarte hertsi hartatik ihes egitera bultzatu zituen eta zinemak ematen zuen horretarako aukera".

90eko hamarkadak aurreko urteko martxa onari eutsi zion, zuzendari labekada berria sortu ere. Julio Medem, Alex de la Iglesia edo Juanma Bajo Ulloaren hastapenak dira hauek. Gehienek Madrilen egin zituzten egin beharrekoak. Izan ere, Eusko Jaurlaritzak txorrota ixteko deliberoa hartuko du, ez da diru-laguntza gehiago izango. Momentu horretan, eta horretarako propio sortutako Euskal Media erakundearen laguntzaz, gobernuak filmen ekoizpenean parte hartuko du. "Loraldia bultzatu zuen gobernu berak lurperatu zuen euskal zinema. Eusko Jaurlaritzak ekoizpenean parte hartzea ez zen hemengo ekoizleen gustuko izan, lehia desleialtzat hartu zuten. Guda giroa piztu zen, gehienak bere kasa hasi ziren lanean, eta horrela bizkarra eman zitzaien talentuzko zinemagile askori eta hainbesteko garrantzia ez zutenei, berriz, lagundu" azaldu digu Roldanek.


"Liburua idatzi nuenean, orain bi urte, itxaronaldi egoeran geundela esan nuen, baina denbora larregi eman dugu itxaroten. Krisiak jota gaude orain, ez atzera ez aurrera" esan digu etsita Carlos Roldanek. Egia bada, gure zinemagileek zinema egiten jarraitu dutela Madrilen eta zenbait kasutan baita Hollywooden ere »Juan A. Ruiz de Anchia David Mammet eta James Foleyren filmen argazki zuzendaria da, esaterako». Espainian, bestalde, errespetua diete hemengo profesionalei; Roldanen hitzetan, "euskaldun mordoa dago Madrilen, ondo lan egindakoaren bermea da euskaldunena". Baina gurean apenas da ezer. "Elkarrizketa egon behar du zinemagile eta erakundeen artean, aldatzeko borondatea behar da ezer baino lehen. Nik, dena den, ez dut borondaterik ikusten. Eusko Jaurlaritzak ez du zulotik ateratzeko ahalmenik" laburbildu digu Roldanek. Eta hauxe gaineratu: "Pena da zeren hemen profesional mordoa dago. Harrobian ez dago krisirik, bai ordea, azpiegitura arloan".