Espioitza gizakion ezaugarria da. Merkatal harremanak nahiz maitasun kontuak tarteko direlarik elkar zelatatzen dugu gizakiok. Gertaera politikoen atzean estatuko zerbitzu sekretuak omen dabiltza, bestalde. Euskal espioitzaren historian 1936ko aurretiko eta geroztiko garaiak bereizi daitezke. Ordura arte espioi gehienak Espainiako eta Frantziako estatuentzat aritu ziren. 1936ko Gerra Zibilaren ostean, Eusko Jaurlaritzaren lehen euskal agenteak sortu ziren. Funtsean baina, AEBko zerbitzu sekretuen agindupean aritu bide ziren.


SVIP »Informazio eta Propagandarako Euskal Zerbitzua» deritzana 1936ko abuztuan sortu zen, EAJren eskutik eta BBBko presidente Juan Ajuriagerra eragile nagusia izaki. Ajuriagerrak EBBko eta GBBko presidente Doroteo Ziaurritzen sostengua izan zuen. Euskal zerbitzuaren lehen zeregina Euskadi leialaren eta Euskal Herria kontinentalaren arteko lotura ziurtatzea izan zen. Ipar Euskal Herrian ari ziren agente frankisten kontrola burutzen zuten: "Logikoa denez, lehen agenteak amateurrak ziren: Irungo aduanetan ari ziren Pepe eta Juan Jose Mitxelena eta Gabriel eta Ramon Agesta Irastortza anaiak. Hauekin batera, Pasaiako Candido Etxeberria telegrafista profesionala aritu omen zen", esan digu Koldo San Sebastian kazetariak.

1936ko urriaz geroztik, SVIP delakoa Eusko Jaurlaritzako lehendakaritzaren eskura pasa zen, Anton Irala idazkari nagusia zelarik. SVIPren arduradun politikoa Jose Maria Lasarte Arana donostiarra izan zen. Abokatua eta diputatua zen Madrilen. Pepe Mitxelena zen operazioen buru. SVIPren antolakuntza hobetuz joan zen eta Periko Beitia, Koki Zarranz eta Pablo Beldarrain »gudarien komandantea» agente berriak bilakatu ziren. Euskal zerbitzua profesionalizatuz joan ahala, bere agenteak Espainiako SIM »Servicio de Información Militar» errepublikarrarekin eta Frantziako Deuxieme Bureau-rekin (DB) jardun ziren.


II. Mundu Gerrak eztanda egin zuenean, Espainiako espetxeen eta Iparraldearen arteko lotura lana burutzen zuten SVIPko agenteek; «Alava sarea»ren baitan, bereziki. Italiako Gezi Beltza eta Condor Legioari buruzko informazioa bildu zuten, baita urpekuntzi alemanen baseei buruzkoa ere. «Alava sare»ko agenteak Jose Maria Lasarte Aranaren esanetara aritu ziren Hegoaldean »edo barrualdean», 1940an poliziak sarea desartikulatu zuen arte »1943an, sareari izena eman zion Luis Alava fusilatu zuten.

Naziek Frantzia inbaditu zutenean, SVIPko agente gehienak Gurs-eko kontzentrazio esparruan sartu zituzten. Beste batzuek Ingalaterrara ihes egin zuten. Mitxelena eta Lasarte Iparramerikara joan eta klandestinitatean sartu ziren. Harrezkero, SVIPk Europa eta AEBen arteko harremanak Deuxieme Bureau-ren (DB) bitartez lotu zituen.

1941ean, SVIPen berrantolaketa barrualdean Flavio Ajuriagerraren bitartez burutu zen, Britainiar zerbitzuko Arthur Patrick Dyerrekin kontaktua lortu ondoren. Urte bereko abuztuan, barrualdeko EAJko EBBko Jesus Solaunek, espetxetik atera berri, Pepe Mitxelenarekin hartu zuen berriro kontaktua. 1942ko amaieran, euskal erresistentziako kideen eta AEBetan zeuden iheslarien arteko harremanak egonkortu egin ziren. OSS »CIAren aurretiko agentzia» erakundearekin harremanak Earl Fuller eta James Noelen bidez gauzatu omen ziren. Lehenak Bilboko kontsulatuan ziharduen.


1936tik 1939ra bitartean, Eusko Jaurlaritzak bi ordezkaritza nagusiak sortu zituen New York eta Buenos Airesen. Mexiko, Kuba, Errepublika Dominikarra eta Venezuelan zeuden azpiordezkaritzak. 1941ean, British Security Coordination zeritzana eratu zen New Yorken. OSSeko Bill Ross-Smith agente australiarrak Eusko Jaurlaritzaren ordezkari Manu de la Sotarekin kontaktua bermatu zuen. Ralph Stepenson arduratu zen horretaz, FBIrekin kolaboratzeaz gain, OSSren antolaketan aritu zen W. Donovaren laguntzari esker. Harrez gero, halaber, euskal eta britainiar zerbitzuak elkarrekin hasi ziren kolaboratzen.

1942an, Jose Antonio Agirre lehendakariak, Anton Irala eta J. M. Lasarterekin batera, euskaldunen zerbitzu sekretu propioa eta independentea sortu zuen BSC »Britainia Handiko Zerbitzu Sekretuak» eta OSSen laguntzarekin. Lasarte izan zen lehen arduraduna. Iralak AEBko zerbitzuen ardura hartu zuen eta Ramon de la Sotak Argentinakoena. Ramon de la Sota, Manu de la Sotaren iloba, Marines delakoetan aritu zen. Britainiar eta iparramerikarren X Camp (Kanada) deituan trebatu zen espioitza lanetarako.

1943an, Agirrek Amerika, Europa eta Euskadiko zerbitzu sekretu guztien kontrol politikoa bere gain hartu zuen. Eusko Jaurlaritzaren Kontseilu Ordezkaritza »Erresistentzia Batzordea ere deitua» sortu zen Euskadin. Rezola, Basterra, Zugadi eta Aristizabal ziren kontseiluko presidenteak eta zerbitzu sekretuetako buruak. Erabaki honek erakundearen ardura nagusia izan zuen EAJri protagonismoa kendu omen zion.

1939tik 1946ra bitartean, SVIPren arduradunak AEBan Manu de la Sota eta Anton de Irala izan ziren. Mexikon Jesus Aldamiz-Etxebarria, Telesforo Monzon, Miguel Jose Garmendia eta Jose Luis Irisarri. Kuban Jose Luis Garai. Errepublika Dominikarrean Eusebio Irujo eta Jesus Galindez. Venezuelan Olazabal eta Jose Mari Garate. Txilen Zarranza eta Franco Gorritxo. Uruguain Bingen Ametzaga. Argentinan R. M. Aldasoro, Jose Maria Lasarte eta Ramon de la Sota.

Agirrek ez zuen britainiarrengan konfiantzarik, hala ere: "Britainiarrek Francori joko bikoitza egiten ziotela uste zuen Agirrek. Gainera iparramerikarrek ez bezala, hauek ez zituzten bere agenteen aktibitateen kostuak finantzatzen", esan digu Koldo San Sebastian kazetariak. Iparramerikarrek euskal erresistentzia diruz laguntzen zuten barrualdean. Txomin Letamendi euskal agentea eta bitartekaria Venezuelatik Euskadira diru fondoak zeramatzala atxilotu zuten, torturatu eta hil.


Mikel Rodriguez historiagileak honela dio Jose Antonio Agirre lehendakariaz: "Euskal zerbitzu sekretuen bultzatzaile eta buruzagi nagusia izan zen. 1944an Eusko Jaurlaritzak hartu zuen joera ‘antikomunista’ren arduradun nagusia bera izan zen. Sobietar Batasun ohiaren aurkako borrokan, euskal agenteak CIAren alboan aritu ziren". Agirrek Ricardo Nalda agentea »agenteak berak kontatuta omen daki Rodriguezek» Budapest-era bidali zuen CIAren espioitza lanak egitera: "Euskaldunek ez zuten deusik jokoan gerra horretan. Jokoan sartu eta galdu egin zuten, ordea. Washingtonek ez zuen sekula agente euskaldunen lana eskertu. Eusko Jaurlaritza eta EAJ finantzatu baino ez zuten egin. Bere intereserako, jakina".

Euskal agenteen artean Jesus Galindez desagertuaren kasua dago, egundo argitu gabe. Mikel Rodriguez idazlearen ustez, ezin da baieztatu Galindez zerbitzu espainiarrek edo CIAk garbitu zutenik. Galindez iparramerikarren agentea zen eta komunistak zelatatzen espezialdua: "Washington oso pozik zegoen bere lanarekin. Nire ustez, Trujillok hil zuen. Errepublika bananero bateko diktadore bati ezin zaio sasiko seme bat duela esan, eta Galindezek hori esan zion. Horrek markatu zuen bere patua".

Expediente Vasco. CIA y FBI en Euskal Herria liburuaren egile Iñaki Egaña AEBko zerbitzu sekretuen informazioaren arrastoan ibilia da. Galindez aferaren inguruan hiru protagonista nagusi daude, bere ustez: "Trujillo, CIA, eta Francoren zerbitzuak. Galindezen gorpua ez da azaldu eta ez da inoiz azalduko». Hausnarketa gehienak eginak daudela dirudi, hala ere. Liburu honetan, zerbitzu sekretuen inguruan desagertu zen beste ustezko agente baten kasua ere aipatzen da. Manuel de Dios Unanuerena, euskal jatorrikoa eta New Yorkeko kazeta inportante baten zuzendaria. Agente bikoitza izan zela esan da. Iñaki Egañak honela ikusi du afera hau: "Dakigun bakarra da Caliko Kartela eta CIAren arteko loturak aztertzen ari zela akabatu egin zutela 1992an". Caliko Kartelak Manuel de Dios Unanue akabatzea erabaki zuen edo ez, argitzeke dago. Haatik, CIAk zer ikusia izan ote zuen susmoak daude.


Mario Salegi II. Mundu Gerran borrokatu zuen euskal espioi bakarrenetariko bat da. Iñaki Egañak bera ezagutzeko parada izan du: "Mario Salegik, garai hartan espioitzan ibilitako beste jende askok bezala, errealitatearen zati bat kontatzen du. Beste zatia berarekin batera joango da hilobira". Iñaki Egaña duela bi hilabete egon zen Mario Salegirekin New Yorken, eta honela esan omen zion Salegiri: "Gauza batzuk kontatu dituzu, baina beste asko isilpean gorde...". Mario Salegik «gerra ondorengo garaia oso latza izan zela eta gauza guztiak ezin direla kontatu» erantzun zion Iñaki Egañari.

Gerra hotzaren amaierak ez ditu espioitza sareak desagerrarazi, hala ere. Espainiako CNIk base bat omen du Gasteizen eta azpiordezkaritzak Donostian, Iruñean eta Bilbon. Ertzaintza sortu zuen nukleoa Eusko Jaurlaritzaren antzinako zerbitzu sekretuetan jardun zutenen ondorengoak omen ziren. Ertzaintza sortuz geroztik, Espainiako eta Frantziako zerbitzu sekretuak ziur bere gainean daudela. Baita gure inguruan ere bai. Azti ibili, beraz, espioiak guztion urratsen atzean dabiltza-eta.