Jose Maria Aleman Amondarainek egin ditu irudiak Hiria argitaletxearen bidez plazaratu den Juan Garmendia Larrañagaren lan honetan. Marrazki oso adierazgarriak dira Alemanenak, eta eskerrak horri, ze liburuaren izenburuak kezkaren bat sor baitiezaioke irakurle bati baino gehiagori, batik bat marraga hitza ez delako gaur egun oso entzuna gure artean. Gutxi izango dira gure artean bere esanahia zein den ezagutzen dutenak, nahiz eta oraindik ere baden bere ohiko hizketan marraga hitza erabiltzen duenik: Aiako Ataun auzoko Aigoalde Txiki baserriko Francisco Dorronsorok Juan Garmendia berari esan zionez, Markina aldean idi proba kontuetan dabilen jendeak marraga deitzen omen dio idi mantari.

Hala ere, nahikoa hitz galdutzat jo daiteke, garai batean harekin egiten ziren jantziak bezain galdua bai, behintzat.


Gure aurrekoek oso ondo ezagutzen zuten marraga eta harekin zerikusia zuen guztia. Zerbaitengatik jaso zuen Aita Larramendik bere Diccionario trilingüen euskal hitz hori. Zer esan nahi zuen? Bada, esate baterako, Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian begiratuz gero, 1745-1802 urteetako datak daramatzan marraga hitzaren ondoan "artile zakar eta zarpaila" irakur daiteke, eta adibide argigarri bezala "marragazko galtzerdiak" esaldia ageri da. Gaur egun gutxi erabiltzen den Hegoaldeko hitza dela ere badio, eta haren sinonimo bat eskaintzen du: «Marrega». Iparraldeko hitz hori 1745ean datatua dago eta azalpen honekin ageri da Sarasolaren Hiztegian: "Artile kazkar eta zarpailezko ehuna, batez ere estalki gisa erabiltzen dena". Adibide gisa, berriz, "Mando marregarekin" ematen da han.

Gaur egungo ezjakintasunaren arrazoiak argitzerakoan, kexu agertzen da Juan Garmendia Larrañaga, eta behinolako agiri judizial bat irakurriz, honako zehaztasun hauek ematen dizkigu: "1496. urteko Logroñoko agiri batek, beste gauza batzuen artean, honela zioen: 'Preguntado cómo vio traer los tales santbenitos alos judios, dixo que vio al dicho Mose tío del dicho su amo, vestido un satbenito de estameña de la manera quel de su amo el qual abitillo tenía unos cordones con que se ata debaxo de los sobacos e sería tan largo como hasta la çinta (…)'. Hau 1496koa da! Baina gure kondairagile eta ikerlari gehienak, eta gehienak direla azpimarratu nahi nuke, jorratutako bide edo gaien barnean mugitzeko joera dute »edo dugu, berdin zait». Gure antzinako lanbide askok »bat aipatzeagatik» burdina zuten oinarri. Eta ezin uka burdinolek izan zuten garrantzia. Baina gure lanbideak, orokor ikusita, ez ziren burdinak eskaintzen dizkigun gauza aberatsetara mugatzen, ez alajaina! Badira han-hemenka beste lanbide mota garrantzitsuak, eta hauen artean, apal eta isila, marrageroena dago".


Beren lanbidea zela eta, marrageroek makina bat arazo izan omen zuten. Adibidez, 1614rako Donostiako marragero batek kapak egiten ziharduten kapagin batzuek salatuak zituen Gipuzkoako Batzar Nagusien aurrean lehia desleialarengatik. Eta hortik aurrera ere, ez ziren gutxi izan marragan zebiltzanek epaitegietara eramandako auziak, Juan Garmendia Larrañagaren lan honetan ikus daitekeenez.

Nortzuk ziren hauek? Bada, María Molinerrek bere Diccionario de uso del español hiztegian agertzen duenez, koltxoiak egiten zituztenei deitzen zitzaien marragero Araban. Baina itxura guztien arabera hitzak esanahi askoz zabalagoa behar zuen: zerbaitengatik deituko zaie »edo, apika, zitzaien» Bizkaia aldean somierren gainean jartzeko lastaira edo zaku moduko atal handiei »bigunak izateko artile garbia berebizikoa zuten haiei» lastamarraga!


Artilearen merkataritza ondo ikertua izan den bezala, marragan zihardutenena ez da hala izan. "Artilearen merkataritzak marrageroengana garamatza, lan munduan garrantzia izan zuen sektore batera, ze hemengo marrageroen salmenta ez zen Euskal Herri barnera mugatzen, beste lurralde batzuetan ere bazituzten bezeroak", dio Garmendia Larrañagak.

Ardiaren ilea, gordinean saldu nahi bazen ere, aurretik garbitu eta prestatu beharra zegoen. Eta antza denez, garrantzi handia zuen eginkizun honek, behin garbituz gero, artilearen zama erdira jaisten zelako, eta horrek garraio eta bidalketan askoz diru gutxiago ordaindu behar izatea zekarrelako. Artilearen garbiketaz honako hau gogoratzen du Juan Garmendia Larrañagak: "Gaztetxo nintzela egindako ibilera batzuetan, Tolosatik Leaburura doan bidean, Ibarrako Gurutzeaga Azpi baserriaren inguruan ikusten genuen ilegina bere lanean. Nola garbitzen zuen artilea han zegoen putzuan, eta garbitu ondoren artile hori nola alanbre batzuetatik zintzilikatzen zuen eguzkitan lehor zedin. Eta Gurutzeaga baserria aipatu dudanez, esan behar dut baserri horren izena 1588ko agiri batean azaltzen dela lino-putzu baten salmenta dela-eta". Artile garbia lehortu eta gero, kardatu beharra zegoen iruteko.

Jardun horiekin guztiekin lotutako hitz asko aurki daiteke oraindik hiztegietan, arazoa da leku batetik bestera aldatu egiten dela zenbait tresna edo eginkizunei esaten zitzaien era. Adibidez, «baserrietan artilea ‘goru’an iruten zuten», irakur daiteke hiztegi batean. «Goru» hori, iruteko erabiltzen zen tresna zen, goian, iruteko gaia jartzeko atal bat zuen makila batez osatua. 1562. urtean jadanik ezagutzen zen adiera dugu. Baina geure artean seguru aski ezagunagoa da kilo hitza, honako kantu ezagun honengatik besterik ez bada ere:
"Iruten ari nuzu, / kiloa gerrian, / ardura dudalarik, / nigarra begian…".


Nolanahi ere, «gorua» edo «kiloa» gerrian jarrita ordutan eta ordutan lan eta lan ikus zitezkeen haiek emakumeak ziren gehienetan. Amarengandik ikasten zuten alabek ofizioa; gero beren alabei irakatsiko zioten lanbide berbera. "Iruleak erraz garamatza sorginengana »dio Juan Garmendia Larrañagak». Emakume haiek egiten zuten gauerdiko afariari 'sorginen afaria' deitzen zitzaion". Haatik, iruleek, larunbat gaua etortzean, oheratu baino lehen kiloan gelditzen zitzaien artile guztia erre egin ohi zuten, sorginek akelarrera eraman ez zezaten. Azken hau Azkueri jasoa dio Juan Garmendiak.

Haritik ehulearengana, ehunak ehotzen zituen langilea gogoratzen baitu baita ere Garmendia Larrañagak: "Antzinako erara lan egiten zuten ehuleak desagertu dira. Ia herri guztietan aurkitzen ziren lehen ehuleak. Gaur haien lan-tresnak zokoratuta edo erreta aurkitzen dira, baina haien lanak sortzen zuen soinu berezia oso ezezaguna zen guretzat. Xabier Aranburu idazle adiskideak esan zidanez, soinu hau zela-eta Hondarribiako etxe bat Ran-ran-enea izenarekin ezagutzen zuten!"