Gernikako Bakearen Museoa hiribilduko Udalak sortu zuen 1998an. Iratxe Momoitio zuzendariak eman digu haren jaiotzaren berri: «Gernika ezagutzera zetozen askok 37ko bonbardaketarenganako jakin-mina agertzen zuten. Hori dela eta, 1998 aurretik erakusketa bereziak egiten ziren udan. Azkenik, epaitegi zaharraren eraikina hustu eta Udalaren eskuetara igaro zenean, bertan Gernikako historiari buruzko erakusketa finkoa ipintzea erabaki zen».

Handik urtebetera, museoaren izaera aldatu egin zen. Gernikaren esanahi sinbolikoaz jabetuta, herriari begirako museoa unibertsalago bihurtzea erabaki eta orain museoaren kudeaketaz arduratzen den Gernikako Bakearen Museoa Fundazioa sortu zen. «Hasieran 1937ko bonbardaketa zen ardatz nagusia», gogoratu du Momoitiok; «gaur, aldiz, museoak helburu zabalagoa dauka. Alegia, bakea».

Iaz, museoak aldaketak nozitu zituen itxuran zein ariman. Ordura arte «oso tradizionala» zen, Momoitioren berbak erabiltzearren. «Horma zuriak, testudun panelak nongura…». Orain, museoak oso era desberdinetan apaindutako gelak ditu, eta bonbardaketa ez da dagoeneko gai nagusia.


«Bisitaldiak hiru galderei erantzun gura dio», azaldu digu Momoitiok: «Zer da bakea? Zer gertatu zen Gernikan bakerik ez zegoen une batean? Eta, hirugarrenik, zertan da bakea munduan gaur egun?». Horiei erantzuna eman guran, gernikar museo gazteak objektuetan baino sentimendu eta ideietan oinarria daukan ibilbidea eskaintzen du. Lehen areto bietan, Historian zehar bakeak izan dituen hainbat definizio azaltzen dira. Badira panel batzuk, «baina ez dute letra gehiegirik», ohartarazi du zuzendariak.

Hurrengo urratsa ikus-entzunezko emanaldia da. «Bi ditugu museoan, eta biak indar handikoak». Lehenbizikoak, hain zuzen, ibilbideko bigarren galderari erantzuna eman nahi dio. 1937ko gernikar egongela baten irudikapena da, eta bertan andrazko baten ahotsa entzun daiteke. Emakumeak bere bizitzaren berri emango digu, eta baita bonbardaketa lazgarria zelan bizi izan zuen ere. Segundo batzuetan, irudiek eta zaratak bonbardaketaren unera eramango dute bisitaria.

Bisitak aurrera egiten du. Gernika eta Alemaniaren arteko berradiskidetzetik abiatuta, munduan izandako hainbat bake prozesuk hartuko dute protagonismoa: Hegoafrika, Ipar Irlanda… Haraxeago, Picassoren Guernica gogoangarria erabiltzen da giza eskubideez hitz egiteko, eta azkenik euskal gatazkaren nondik norakoak agertzen zaizkigu. Honezkero, hirugarren galderaren erantzuna ere emanda dago.

Iaz, birmoldaketa burutu ondoko lehen urtean, 15.000 lagun hartu zituen Gernikako Bakearen Museoak. Kopuru txikia delakoan-edo, Momoitiok zenbait ohar egin dizkigu: «Museoa ezezaguna da oraindik, eta gainera, Gernikako gainerakoetan ez bezala, sarrera ordaindu behar da». Bisitari arruntek launa euro ordaindu behar dute, eta jubilatuek, ikasleek, langabetuek eta kide askoko familiek, bina.

Izenak ez du iruzurrik egiten: Euskal Herria museoa Euskal Herriari buruzkoa da. 1991n jaio zen, «Gernikako arbola sortu duen herria zein den esplikatzeko helburuz», Felicitas Lorenzo zuzendariaren berbetan. «Batzar etxeak makina bat bisitari erakartzen ditu, zuhaitzagatik batez ere; museoa sortuz, testuingurua eman gura genion horri guztiari. Alegia, Euskal Herria zer den azaldu. Hala ere, ez dugu harreman organikorik Batzar Etxearekin. Hori bai, hartatik hurbil gaude», azaldu du Lorenzok.

Euskal Herria museoak 1.500 metro koadroko erakusketa-azalera dauka »«ez larregi», zuzendariak dioskunez», 1733ko jauregi bateko hiru solairutan banatuta. Orain, aldaketak egiten ari dira. «Dagoeneko amaitu dugu beheko solairua birmoldatzen», dio Felicitas Lorenzok, «eta orain beste biei ekin behar diegu». Beheko solairuan Euskal Herriaren ingurune fisikoari eta biztanleei buruzko informazioa aurkituko du bisitariak. Orain arte, euskal eraikinen maketa ugari, argazkiak, irudiak, kartografia »«asko eta oso kalitate onekoa»»… egon dira ikusgai. Birmoldaketaz geroztik, hori ez ezik, azalpenak ematen dituzten entzunezko gidak ere badaude. «Kolkoan ipintzen diren tartel-lege batzuk dira», argitu du zuzendariak, «eta panel baten, koadro baten edo dena delako baten aurrean zaudela botoitxo bat sakatu eta horren gaineko informazioa ematen dizute, aldez aurretik aukeratutako hizkuntzan». Euskara, gaztelania, ingelesa edo frantsesa izan daiteke hizkuntza hori.


«Gure asmoa museo elkarreragileagoa egitea da», dio Lorenzok; «azalpenak ematen dituzten orritxoak badauzkagu, aipatutako hizkuntza guztietan eta baita katalanez ere, baina jendeak ez du irakurtzea atsegin. Entzunezko gidek asko errazten dute lana». Orain, tankera bereko aldaketak egin gura dituzte erdiko eta goiko solairuetan. «Egia esan, museoa serioegia da une honetan», aitortu du Lorenzok, «eta guk modernoagoa izatea nahi genuke, XXI. mendeari hobeto egokitua». Hala, laster hasiko dira bigarren eta hirugarren solairuan ukipenezko pantailak, ikus-entzunezko euskarriak eta enparauak jartzen.

Erdiko solairua euskal foruei eskainita dago. Goikoa, berriz, etnografiari, euskarari, folkloreari eta erlijioari. Birmoldaketak horietara iritsi bitartean, bisitariak batez ere agiriak, liburuak eta irudiak aurkituko ditu bertan. «Onartu egin behar da, museoa oraintxe dagoen bezala, Euskal Herriko historia ezagutzen ez duenarentzat neketsua izan daitekeela hemen dagoen informazioa bereganatzea». Iaz, 16.000 bisitari hartu zituen museoak, baina 30.000 edukitzera ere iritsi da garai onenetan. «Gernikan museo gehiago irekitzeak eragin digu», uste du Felicitas Lorenzok, «bisitariek ordu kopuru jakina dute Gernika ikusteko, eta honenbestez gurea baino geroago sortutako museoekin elkarbanatu behar ditugu».

Gernikako haritz ezaguna behinolako harizti baten azken oinordekoa da. Lumon »orain Gernikarekin bat eginda dagoen herrian» zegoen harizti hura, baseliza baten aldamenean. Baseliza ere, hariztia bezala, desagertu egin zen, eta hark utzitako lekuan dago gaur egungo Batzar Etxea. Jakina denez, Bizkaiko antzinako Batzar Nagusiak haritzaren inguruan egiten ziren; 1308koa da haien lehenbiziko idatzizko aipamena. XVIII. mendean batzarrak alboko baselizaren barruan egiten hasi ziren baina, zelangura, haritza euskal foruen ikur bihurtu zen. Are gehiago, noski, foruok 1876an galdu zirenean.

1979an Bizkaiak Batzar Nagusiak berreskuratu zituen. Orain, XIX. mendeko Batzar Etxe dotorean egiten dira bilkurak, baina zuhaitzak bere esangura politikoa gorde du. Hainbeste, ezen Bizkaiko Ahaldun Nagusiak nahiz Lehendakariak beraren aurrean zin egin behar baituten kargua hartzean, garai bateko Bizkaiko Jaunek foruak aintzakotzat hartuko zituztela hitz eman behar zuten bezala. Lehendakariak berak ere hantxe zin egiteak ondo agerian uzten du Gernikako arbolaren eragina Bizkaiaz landakoa ere badela.

Gernikako arbola izendapen hutsa da. Berez, arbolez berba egin behar genuke, ez arbolaz. Izan ere, oraingoa »1860an landatu zuten» leku berean egon den hirugarrena da, eta laster laugarrenak hartuko du bere tokia. Joan den apirilean zuhaitza hilik zegoela jakin genuen, iazko abuztuko bero handiak jota. Batzar Nagusietako presidente Ana Madariagak orduan adierazi zuenez, datorren urtarrilean hamabost urte inguruko kimua landatuko da bertan. Horretarako, ordea, lehenik aukeratu egin beharko da, Gernikako zuhaitzak kimu asko baitauzka, etxalde berezietan landaturik.


Gaur egun, Batzar Etxeak, instituzio legez daukan funtzioa betetzeaz gain, bisitariak hartzen ditu, museoa denik ezin esan daitekeen arren. Neguan zein udan, egunero sar daiteke bertara, goiz eta arratsaldez. Bisitariak XIX. mendeko eraikin neoklasikoa aurkituko du. Antzinako baselizaren itxuraz, berriz, ezer gutxi dakigu; badakigu, ordea, handituz eta berregokituz joan zela, harik eta 1826an Bizkaiko Jaurerriko agiriak gordetzeko artxibategi bat eraikitzea erabaki zen arte. Egitasmo hura oraingo Batzar Etxearen lehen hazia izan zen. Hain zuzen, urtebete geroago, 1826an, onartu zen Batzar Etxea eraikitzeko proiektua. Tamalez, Antonio Etxebarria arkitektoaren hasierako asmoak ezin izan ziren guztiz burutu, lehen karlistaldiak lanak etenarazi baitzituen 1833an. Hala, artxibategiaren guztiz bestaldean egin gura zuen armak gordetzeko tegia ezin izan zen eraiki, baina bai behintzat artxibategia bera eta Batzar Aretoa. XXI. mendeko bisitariak horixe ikus dezake eta baita, kanpora irtenez gero, Gernikako zuhaitz historikoa ere.

Hiru museoak:

- Bakearen museoa: 94 627 02 13
- Euskal Herria museoa: 94 625 54 51
- Batzar Etxea: 94 625 11 38