Protoeuskarak beharrizan jakin batzuk betetzeko balio zuen. Euskaldunon beharrak ugaldu ahala, beste hitz batzuk sortzeko, asmatzeko edota mailegatzeko premia izan dugu. Inguruotako hizkuntzak baliatu izan ditugu hitzok asmatzeko edo mailegu gisa hartzeko; hizkuntza horietako bat da latina. Juan Manuel Etxebarria euskal filologiako doktoreak eta Santiago Segura Mungia filologia klasikoko doktoreak euskarak latinetik hartutako maileguen azterketa egin zuten duela urte batzuk eta baita Latinetik euskarara liburua argitaratu ere. Etxebarriak, latinetik euskararako hitzen bideari buruz hitz egin digu.

Erromatarrek kultura klasikoa hedatu zuten Europan. Euskal Herrian ere euren eragina zabaldu zuten. Horren lekuko dira gaur egun, oraindik ere, erabiltzen ditugun hitzak. Are gehiago, erromatarrek orduko euskaldunek ezagutzen ez zituzten ohitura berriak ekarri eta euskaldunek bertako beharrizanen arabera moldatu zituzten. Hor ditugu agur edota aio. Lehenengoa augurium -seinale, zantzu- hitzetik eratorri zen; eta bigarrenak, aldiz, "Jainkoari esker berriz ikusiko dugu elkar" adierazi nahi du. Euskaratik eratorri ez diren terminoak ditugu horiek, ziurrenik euskaldunek ez zutelako horretarako beharrik izan ordura arte. Gogoratu behar dugu euskaldun eta erromatarren ohituren arteko alde izugarria. Bizimodu ezberdinek kultura ezberdinduak sortu zituzten.

Latinak mundua ikusi eta interpretatzeko bestelako pistak eman zizkigun. Horri esker, ordura arte, izena zuten hainbat elementu, hitz kontzeptual bakar baten inguruan sailkatu ahal izan genuen. Kategorizazioa adierazi nahi zuen termino hori latinaren mailegua zen: arbola hitzak barneratu zuen sagarrondoa, intxaurrondoa, hurrondoa eta besteen esentzia; abere terminoak behia, ardia, txakurra eta besteak biltzen zituen moduan. Are gehiago, hartutako hitz berri horietatik euskarazko terminoak sortu genituen. Hala nola, aberats -abereak dituena-. Juan Manuel Etxebarriak azaldu duenez, errealitate horretara egokitzean, euskaldunok nortasunari heldu genion. Horrela uler daiteke premia ezezagunei aurre egiteko gaitasuna.

Erromatarren hizkerak hainbat aukera eman zion orduko euskarari. Berrogeita hamar bat aditz izatetik, mugarik gabe ugaltzeko metodoa aurkitu zuen euskarak: latinezko -tus aditz marka onartu zuten euskaldunek. Joan, etorri, ekarri, eraman/eroan eta beste aditz gutxi batzuk baino ez zirenean, euskal hitzetatik eratorritako aditzak moldatu ahal izan zituzten -tu marka berriari esker. Horrela sortu zituzten txikitu, handitu, sortu eta abar; euskal erroarekin eta latinezko aditz markarekin. Horri esker, gaur egun ere, premia berriei erantzuteko baliagarria den formula daukagu.

Gauza bera gertatu zen hainbat atzizkirekin. Ezagunena, agian, -ari da: pilotari, errotari, agintari. Latinak -aris atzizkia utzi zigun eta horrela euskal hizkera aberastu ahal izan dugu. Horrela, gaurko maileguak onartzeko ere egokia suertatu zaigu -ari atzizkia, adibidez, futbolari hitza sortzeko.


Euskalkiek euren aldetik ere latinaren hainbat mailegu hartu zituzten. Sarri askotan, baina, elkarri ulergaitz egiten zaizkion terminoak bereganatu zituzten euskalkiek. Esaterako, bizkaieraz zabalduta dagoen atrebidua adjektiboa ez dator bat Iparraldean hedatutako ausarta bertsioarekin. Bi hitzok latinetik hartutakoak izanda, eta esanahi berekoak, euskalki bakoitzak bere eremuan aplikatu zituen. Atrebiduaren jatorria begi bistakoa da; ausarta, latinezko aususetik dator.

Beste batzuetan, aldiz, euskalki bati egozten zaizkion latinezko hitzak ez dira gauza bakar bat adierazteko erabiliak. Adibidez, Bizkaian leihoari bentanea esaten zaiola uste izan arren, onartu behar da leiho terminoa ere erabiltzen dela. Hau da, latinezko hitza ezaugarri jakin batzuk dituen leiho berria izendatzeko erabiltzen da. Leihoa kortan edo ukuiluan zegoenari esaten zaio, markorik gabekoari, hain zuzen. Markoa duen leihoa izendatzeko, bentanea hartu zen.

Astegunak ere, bere modura izendatu zituen bizkaierak. Euskal asteak, hasiera batean, hiru egun baino ez zituen: astelehena, asteartea eta asteazkena. Geroago, larunbat gehitu zitzaien, lauren bat adierazi nahi duena hain zuzen, erromatarrek egiten zuten astean behineko etenaldia barneratu guran. Kristautasuna zabaltzeagaz batera, "Jaungoikoaren eguna" zabaldu zen: dominiko izenekoa. Azkenean, zazpi eguneko astea sortu zuten euskaldunek, ondoko kulturen moduan. Astelehena, asteartea, asteazkena, ortzeguna -gero, osteguna-, ortzirala -gero, ostirala, larunbata eta igandea. Bizkaian, berriro ere, latinaren ordena jarraitu zuten, egun batzuen izenak mailegu bidez hartuz eta beste batzuk asmatuz, egun argi-hitza bitarteko -eguaztena, eguena. Kristautasunaren eragina begi bistakoa da, ostirala bariku izendatu zutelako, hots, "abari bagako eguna" -baraua egitearena, hain zuzen-.


Azterketa filologikoak agerian uzten ditu euskaldunon eta gainontzeko herrien arteko ohitura ezberdintasunak. Azken batean, hizkuntzak bizitza ulertzeko modua azaltzen du. Esate baterako, euskaraz baino ez dira gosea eta egarria adierazteko aditzak trantsitiboak. Gurean, gorputzak sentitutakoak ez dagozkie ondareari, eta horregatik esateko molde berezia. Aditzaren aglutinazioa bera "oso sistema landua" dela azpimarratu du Juan Manuel Etxebarriak. Subjektua, objektua -bere plurala- eta aldia hitz trinko bakar batean esaten dugu. Gainontzeko hizkuntzek ere ez dute emakumezkoentzako hitanorik sortu. Horrek agerian utz ditzake orduko euskaldunon arteko harremanak. Izan ere, hainbat kulturarekin topo egin arren eta eurengandik maileguak hartu, gure sustraiak mantendu ditugu, mundua interpretatzeko gure ikuspegia aldatu ez dugulako.