Betiko eta Ander Deuna ikastolek gero eta harreman sendoagoa gauzatu dute azken urteotan. Maiatzaren 30ean ospatuko den Ibilaldia bide horretan egindako urratsik garrantzitsuena izango da, baina ez azkena. Hori bai, Bizkaiko ikastolen jaia elkarlanean antolatzeak berez estua zen adiskidetasuna are estuago bihurtzeko balioko die, diotenez. Adibide bat: Betiko ikastolak DBHra arteko ikasketak eskaintzen ditu; Ander Deunak, berriz, Batxilergora artekoak. Tradizioz, Betikoko ikasleen erdiak baino dezente gehiagok Ander Deunara jo ohi du unibertsitatera bitarteko ikasturte bi horiek burutzera, hala bultzatzen duelako Leioako ikastetxeak: «Hemen Ander Deunak baino ezin du egin Batxilergoaren publizitatea, hala dugu hitzartuta», azaldu digu Koldo Tellitu Betikoko presidenteak.


Lagun minak izan arren, Ander Deuna eta Betiko zeharo egoera desberdinean daude, euren ibilbideak ere arras desberdinak izan direlako. Betikok hamar urte besterik ez ditu, izen horrekin behinik behin. Denbora tarte hori da, izan ere, Gobela ikastola zatitu zela. Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak ikastolak publiko bihurtzeko botatako ordagoa mahai gainean zegoen, eta Gobelaren baitan ez zen akordiorik izan. Sare publikoan txertatzearen aldekoek izena atxiki zuten, eta ikastola moduan jarraitzea nahiago zutenek Betiko sortu zuten.

Garai latzak izan ziren ikastetxe bientzat, Koldo Tellitu Betikoko presidenteak ondo gogoan duenez: «Gatazkak bi urte iraun zuen eta, ulertzekoa denez, oso jende gutxik sartu nahi zituen umeak hemen. Ez hemen eta ez Gobelan». Kinka hartan zegoela, 1997ko Ibilaldia bere gain hartu zuen Betikok. «Guretzat hil ala bizikoa zen», dio Tellituk; «dirua lortzea baino, izena ezagutaraztea genuen erronka nagusia. Hezkuntza munduan izen berri bat sartzea oso zaila da, are gehiago hainbeste ikastetxe dagoen eskualde honetan, eta guk, laster 40 urte beteko dituen proiektuaren jarraitzaileak izaki, izen berriaren zama geneukan».

Desagertzeko zorian zegoen Betikorentzat, itxaropen guztiak Ibilaldia hartan zeuden, eta apustua irabazi zuten. «Urte hartara arte hamar ume geneuzkan gela bakoitzeko, eta Ibilaldia izan eta hurrengo ikasturtetik, hogeiko gelak eratzea lortu genuen». Orain, etengabe haziz jarraitzen du Betikok. Pilotalekua altxatu berri dute, eraikinen jabegoa lortu dute luze iraun duen borrokaren ostean eta bi lerro osatu dituzte estraineko aldiz. «Hiru mugarri garrantzitsu dira guretzat, Ibilaldia berriro antolatuko dugun urtean hain justu», onartzen du Tellituk. Orain zazpi urte ez bezala, Betiko ikastola etorkizunari baikor begiratzeko moduan da.


Ander Deuna aurten 35 urte bete dituen proiektu sendoa da. Sopelako erdigunetik pare bat kilometrora dagoen ingurune zoragarri batean egoteagatik ezagun da eskualde osoan, eta herrian ikasle gehien daukan ikastetxea da, hain zuzen (ia 700). Eragin-eremu zabala dauka gainera: Erandio eta Lemoiz bitarteko herri guztietatik hartzen ditu ikasleak.

Frankismo garaiko zailtasunei aurre eginez jaio zen, beste hamaika ikastola bezala, Ander Deuna. Sopelan, jendeak utzitako etxebizitzetan, jardun zuten hainbat urtez, ume gutxirekin eta ilusio askorekin, 70eko hamarkadaren erdian-edo oraingo egoitza eskuratu arte. Harrezkeroztik, haziz joan zen, eta Lehen Hezkuntzako eraikinari BBB eta UBIkoak jarraitu zion urte batzuren ostean. Hezkuntza-sisteman gertatutako aldaketek barne-egitura egokitzera behartu zuten ikastola. Aurten lortu dute, azkenik, DBHko gela guztiak eraikin berean paratzea, lau ikasturtetarako lekua zena seirako egokituz.
1996an -Ibilaldia antolatu eta sei urtera-, ikastola guraso eta langileen kooperatiba elkarte bihurtu zen. Horretarako, langileek kapital bat ipini behar izan zuten, eta harrezkeroztik guraso eta langileak erdibana agertzen dira zuzendaritza-organo guztietan. Beste berezitasun bati ere eutsi dio Ander Deunak: guraso guztiek lanen bat egin behar dute ikastolarako. Dena dela, arau hori garai berrietara moldatu behar izan dute bertako arduradunek, eta urte batzutatik hona, lanik egiteko aukerarik (edo gogorik) ez duenak diru-kopuru bat ematea dauka, haren ordez.


Betikok eta Ander Deunak Ibilaldia elkarrekin antolatzea erabaki zuten, eta horrek lanak zertxobait arintzea ekarri die hein batean. Baina indarrak batzeak irabaziak banatzea dakar ezinbestean. Biek hala biek, badute zertan erabili dagokien uztaren zatia. Leioakoen kasuan, lan handi bik xurgatuko dituzte sosak. Bata, azaroan inauguratutako pilotalekua. Bestea, asmoa da oraindik: «Dauzkagun bi eraikinetatik bati solairu bat erantsiko diogu udan», dio Tellituk. Gero eta ume gehiago sartzen da, urterik urte, Betikon, eta lekua egokitu behar da non edo non.

Ander Deunak, berriz, lan ugari ditu ordaintzeko -batzuk burutuak, besteak egiteke-. Xabier Ugalde zuzendariak argitu digunez, «dagoeneko eginda dagoen DBHko eraikinaren egokitzapena ordaindu behar dugu batetik; bestetik, konponketak egin behar ditugu teknologia gelan eta pilotalekuan, liburutegia handitu behar dugu, Haur Hezkuntzan gela berri bat sortu behar da eta daudenak konpondu...».


Sopela eta Leioa ingurune erdaldunean daude, bigarrena batik bat. Irakaskuntzari -eta ez hainbeste, euskalduntzeari- esker, euskaldun kopuruak urtez urte gora egiten duen arren, gorakada horrek ez du islarik eguneroko jardunean, eta erabilera oso baxua da ezagutzarekiko. Gainera, irakaskuntzan indar handia dauka, oraindik ere, A ereduak, Leioan batez ere.

Herri horretako euskara teknikariak, Josu Esnaolak, adierazi digunez, «euskaldun kopurua ia bikoiztu egin da Leioan 1986tik hona, baina hazkunde hori 1991tik 1996ra eman zen batez ere. Orduz geroztik, gauzak moteldu egin dira. Hori bai, erdaldun kopurua etengabe motelduz joan da, apurka-apurka bada ere». 2001ean, datuak azkenekoz bildu ziren urtean, 5.990 euskaldun zeuden Leioan (biztanleen %22), beste 8.262 inguru (%30) ia euskaldunak ziren, eta 13.227 (%48,2) lagun erdaldun hutsak ziren.

Erabilera, neurtzeko zaila beti ere, kopuru horien oso azpitik dago guztiz. Zergatietako bat izan daiteke Leioako euskaldun gehienak euskaldunberriak izatea, hori galga izaten baita euskara erabili nahi duenarentzat, ohiturari nahiz erraztasunari dagokienez. Ondoko datua adierazgarria da oso: 24.615 leioaztarrek gaztelania zuten ama-hizkuntza 2001ean (biztanleen %87 kasik).


Aurreko erradiografia ezkorra irakaskuntzaren egoerak biribiltzen du. Josu Esnaolak gogora dakarrenez, «Leioan ikastetxe pribatu asko dago, eta horrek eragiten du A ereduak indar handia edukitzea». A ereduaren nagusitasuna, hain zuen, handiagoa da adinean gora egin ahala. Izan ere, haur hezkuntzan D eredua da nagusi; Lehen Hezkuntzan biak, A eta D, parekaturik azaltzen dira, eta DBH eta Batxilergoan A eredua gailentzen da ezbairik gabe. Esnaolaren ustez, une honetan ezin da esan Leioan hurrengo belaunaldiak irakaskuntzaren bitartez euskaldunduko direnik.

Sopela euskaldunagoa da Leioa baino, arrazoi birengatik batez ere: batetik, txikiagoa da, eta bestetik, inguru euskaldunagoan dago. Sopeloztarren %36 baino ez da erdaldun elebakarra -2001eko datuei so eginez, beti ere-, hots, 3.762 biztanle. Euskaldunak %33 dira (3.451 lagun), eta ia euskaldunak %30 (3.163). Leioan bezala, hala ere, horrek ez du eraginik herriaren bizimoduan.

Irakaskuntzaren alorrean, alde ederra dago Leioa eta Sopela artean, D eredua erabat nagusi da-eta bigarrenean. Horretan badu eraginik Ander Deuna izatea ikasle gehien daukan ikastetxea -ia herrian matrikulatuta daudenen erdia-; lau ikasletik hiruk euskaraz ikasten du Sopelan, eta urtez urte portzentajeak gero eta gehiago egiten du D eredurantz, baina horrek ez du euskara gehiago erabiltzea eragiten.

Leioak eta Sopelak bina euskaltegi dauzkate, udalekoa eta AEK-koa. Eurek ere igarri dute azken urteotan euskalduntzeari eragin dion krisialdi orokorra, eta apur bat gehiago, AEKren kasuan behinik behin. Iratxe Marta Uribe Kostako AEK-ko arduradunaren berbetan, «Leioa eta batez ere Sopela dira, hain zuzen ere, gure euskaltegiak okerren dabiltzan eskualdeko herri biak». Esan behar da, hala ere, eskualdeko herri askok euskaltegirik ere ez daukatela. Bestetik, bai Leioan bai Sopelan AEK eta EHE (ez indar handiegiz) dira instituzioetatik aparte euskararen alorrean lan egiten duten talde bakarrak. Gauzak horrela, maiatzeko ura bezala eskertuko du Uribe Kostak Ibilaldia. Maiatzaren 30ean urik ez botatzea bezainbat.