Umore grafikoa, satira, distortsioa, karikatura edo komikia; kontzeptu eta hitz hauen guztien artean anabasa pixka bat badago, denak daude nola hala loturik, baina bakoitzak bere ezaugarriak ditu: satira ez da marrazkia bakarrik, umore grafikoa ez da karikatura soilik, karikatura distortsioa izan daiteke eta komikiak ez du zertan distortsioa izan beharrik. XIX. mendean ez zegoen komikirik, "historieta" delakoaren hastapenak baizik eta mende horren azken erdialdean, aldizkari satirikoetan umore grafiko konkretu bat erabiltzen zen batez ere: karikatura. Caricare italiar hizkuntzatik datorren hitza dugu, puztea, handitzea, kargatzea esan nahi du, gauza baten edo norbaiten bereizgarriak distortsionatzea barregarri uzteko.

Karikatura konbentzionalismotik oso urrun dagoen arren, marrazki edo irudien estilo oso berezi bat den arren, historia luzekoa dugu. Egiptoko papiroetan karikaturak azaltzen dira jadanik, greziar zeramikan ere irudi distortsionatuak behin eta berriz ikus daitezke eta Ponpeiako erromatar aztarnetan, esanguratsuak dira kristauen eta ez-kristauen arteko gatazkak irudikatzen zituzten karikaturak, hauetako batean asto baten irudia gurutze batean iltzatua azaltzen da, "Alexamenosek jainkoa adoratzen du" esaldia ondoan duela. Europako Erdi Aroko krisian karikatura arte erlijiosora mugatu zen, elizetako portiko, beirate eta kapiteletara; eta hurrengo mendeetan, Da Vinci eta Carraci bezalako artistei esker, karikaturaren esanahia zehaztu eta erabilera ugaldu zen.


Zumalakarregi Museoak XIX. mendearen azken herenean aldizkari satirikoetan agertu ziren karikaturen erakusketa bat egin du Donostian, horretaz gain, sarean erakusketa birtual bat ipini du eta bertan garai haietako hainbat eta hainbat karikatura ikus daitezke. Ezbairik gabe, karikaturaren erabilerak gorakada nabarmena izan zuen, batez ere 1868ko iraultzaren ondoren, prentsak askatasun gehiago lortu baitzuen. Gainera, kontuan eduki behar da XIX. mendean teknika berriek garapen bizkorra izan zutela, horien artean litografiak; harrian marraztuz gero, tamaina handitu, koloreak bizitu eta prezioak merkatu zitezkeen teknika honen bidez.

Ehunka izan ziren argitaraturiko aldizkari satirikoak eta modu berean argitarapen hauek hainbat formatutan aurkezturiko karikaturak eskaintzen zituzten: laminetan, koadernoetan, ehunean estanpaturik edo akordeoi formatuan. Baziren marrazki bakarrez eta letrarik gabe egindakoak, baina baita hainbat marrazki eta esaldiz osaturiko karikaturak ere, azken hauek gaur egungo komikiaren arbaso ziren. Zumalakarregi Museoko dokumentazio zerbitzuko arduraduna den Mikel Alberdik dioenez, aldizkari satiriko ugari kaleratu ziren arren, gehienek bizitza oso laburra izaten zuten eta gutxi batzuk izan ziren zentsurari burla egin eta irautea lortu zutenak. Egunkari famatuenen artean daude Madrilgo La Avispa, La Gorda, Don Quijote edo La Caricatura eta Bartzelonako La Cigala, La Flaca edo El Charlatan. Aldizkari gehienak Madril eta Bartzelonan kaleratu ziren, hiri hauetan argitarapen tradizio luzea baitzegoen.

Euskal Herrian berriz aldizkari satiriko gutxiago argitaratu ziren, nahiz eta garai hauetan, genero honek bultzada nabarmena izan zuen. Donostiako El Látigo eta Bilboko El Ganorabaco ditugu horren erakusgarri, 1865ean jaioak, beraien orrietan noizean behin karikaturak argitaratzen zituzten, baina tamalez grafiaren aldetik kalitate nahiko kaxkarrekoak ziren. Lehenengo aldizkari hauei jarraiki Gasteizen El Danzarín agertu zen, Donostian La Semana en Sebastian eta La Avispa, azken hauek estatu mailako aldizkarien sukurtsal gisara; horretaz gain bazegoen El Thun Thun izeneko aldizkari bat, 1894an sortua, bertan Victoriano Iraola marrazkilari eta olerkariaren txisteak oso famatu egin ziren. Bilbon El Chimbo, Fray Supino edo Bilbao Cómico izenekoak ere azaldu ziren, baina mendea bukatzerako desagertu ziren aldizkariak ditugu hauek.

Marrazkigileek karikatura egiteko garaian, hainbat bitarteko erabiltzen zuten: ezagunak dira pertsonaiak landare edo animalia itxurarekin janzten dituzten marrazkiak, baita konparaketak egiten dituztenak ere, eta askotan koadro klasikoen parodiak ere azaldu izan ziren. Dena den, karikaturaren ezaugarri nagusienetako bat, pertsonaia baten berezitasuna azpimarratzean datza.

Karikaturak kritikarekin lotura handiak ditu, XIX. mendeko bukaera horretan aldizkari satiriko gehienak liberalismo progresista baten aldekoak ziren eta umore grafikoa sektore guztietatik erabili bazen ere, bitarteko honen bultzatzaileak alderdi aurrerakoienak izan ziren batez ere. Garaian garaiko gobernuak kritikatzea helburu nagusia izanik, autore gehienek beraien izenak ezkutuan mantentzen zituzten, errepresioaren beldur, dudarik gabe. Horregatik, oso zaila da karikaturagileen nortasuna zein zen jakitea.

Espainiako gizarte eta politikaren atzerapenaren adibide gisara zezenketak ipintzen zituzten. Eliza ere kritiken jomuga bihurtu zen, apaizak bizizaleak zirela pentsatzen baitzen. Harrigarria dirudien arren, gaur egungo prentsan azaltzen diren gai batzuk, ordurako aski ezagunak ziren: 1898an Antilletako azken koloniak galdu eta urte gutxira Marokoko Peregil irla "konkistatzea", guztien barregarri bihurtu zen, orduan ere.


"Euskal gaia" estatu mailako prentsan azaltzea ez da gaurko kontua. XIX. mendeko estatuko aldizkari satirikoetan euskaldunak hizketa gai ginen jadanik, batez ere karlisten eta liberalen arteko auzia sortu zenetik. Aldizkari satiriko gehienak liberalismoaren aldekoak izanik, Euskal Herriko eta Kataluniako karlismoa gogorki eraso zuten marrazkien bidez. Karlismoa, euskal ohituren eta kulturaren ordezkagarri bezala ikusten zen eta, ondorioz, euskaldunei buruzko zenbait topiko karlismoa barregarri uzteko erabili zituzten.

Tronurako hautagai zen Karlos VII.a ere karikaturarentzat iturri aberatsa zen. Erregegaiak itxura komikoa zuen, karikatura gehienetan burua gorputza baino handiago zuela marrazten zuten, ezpainak ere lodi eta zabalak eta janzkera berezi xamarra, soinean erregegai baten parafernalia guztiak zeramatzala: ezpata, txapela gorria, urrezko tituluak edo leloak... "Carlos Chapas" deitu izan zioten. Baina itxuraz gain, bere jokabide "eredugarriak" agerian uzten zituzten marrazkiak ere egin ziren, guztiek baitzekiten neskazale eta jokalari amorratua zela. Don Karlosen kausa galdua irudikatzea, liberalen oso gustagarri zen eta urte askotan zehar berari buruzko marrazkiak egiten jarraitu zuten.

Euskal Herrian apaizgoak izan zuen jokabideak ere kritika latzak jaso zituen; jakina den bezala, apaizen gehiengoa karlismoaren alde azaldu zen eta hauetako askok 1872-1876 artean gauzatu zen karlistaldian parte hartze zuzena izan zuten. Horregatik, karlismoaren inguruko karikaturetan ez dira inoiz apaizak falta, Karlos erregegaia babesten edo armak sakeletan dituztela.

Karlismoaz gain, badira neurri txikiago batean bada ere, Euskal Herriaren inguruan jorratzen diren beste gai batzuk. XIX. mende erdialdean itsasertzeko bainuak eta bainuetxeak modan jarri ziren aristokraziaren eta gorengo estatus baten erakusgarri gisa; Isabel II.ak Donostia aukeratu zuen uda bertan igarotzeko eta horregatik ez ziren gutxi izan hiri honetara udan joaten ziren aberatsak. Karikatura askotan "turista" hauen aberastasuna bertako jendearen pobreziarekin konparatu nahi izan zen. Modernitateari nolabaiteko beldurra erakusteko marrazkiak egin zituenik ere bazen, ordurako trenbidea martxan zegoen eta industrializazioa hedatuz zihoan. Horren aurrean, tren istripuek eta hiri uniformetasunak ekarritako kalteak azpimarratzen ziren.