1979ko apirilaren 10ean Goizuetan nengoen Errero baserrian, egonaldi bat egiten. Goizean baserritik Leitzara joana nintzen. Hantxe hartu nuen albistea: "Deustutik zure anaia Mikel Zarate hil dela gaztigatu digute". Zarate eta Garate deiturak nahasi egin zituzten albiste emaileek.

Zarate Deustu unibertsitateko irakaslea genuen, sortu berria zen Euskal Filologian. Beraren ordez, beste irakasle bat aurkitu behar nuela esateko zen dei hura. Santi Onaindiak bukatu zuen Mikelek hasitako ikastaroa.


Mikel Zaratek aldi laburrean lan nahiko handia burutu zuen: 16 bat liburu idatzi zituen, elizako liburuak, eleberriak, olerkiak, ipuinak, fabulak, literatura kritika, artikuluak eta saio lanak.

Poeta baino prosista hobea izan zen, nire ustez. "Iradokitzean dago artea" esan ohi da. Bere olerkietan ez da lirika askorik edireten. Irakatsi nahia nabariegia da eta asmo horri loturiko hizkuntzaren jokoa ere gehiegitxoa.
Bere lanik aipatuenak Haurgintza minetan eleberria eta Ipuin antzeko alegi mingotsak dira. Ipuinok 36 fabula dira, nagusientzat egindakoak.


Ene iritzira, Zarateren meriturik handiena, bere euskaran datza; lortu zuen euskararen maisutasunean.

Aspaldi esan zuen T.S. Eliot-ek literatura, "the art of words" zela. Literatura hitzaren artea da. Eskultoreak zizela erabiltzen duen bezala, idazleak hitzak. Idazleak hor dauka hizkuntza, altxor oparoa, berak nahi duen bezala erabiltzeko.
Idazleak hitzekin musika eztia sor lezake; edo musika gabeko eta belarriak urratzeko moduko soinuak. Zaratek, biolinista onak bezala, euskararekin musika zoragarria sortu zuen. Hortxe dago bere meriturik handiena.

Euskararekin musika ona jotzeko, hiru baldintza bete behar dira: Euskara hutsik gabea, erraza eta aberatsa izan behar da. Mikelen euskarak hiru alderdiok betetzen zituen.


Har itzazu Mikelen liburuak. Nekez aurkituko diozu huts bat. Hasieratik ohartuko zara horretaz: Haurgintza minetan eleberriaren aurreneko orrian irakurriko duzu: "hamar botila ardo indartsu sabeleratu". Egungo egunean "ardo botilak sabeleratu" esango lukete askok. Edo "bizkaitar idazlea" esango du, eta ez "idazle bizkaitarra", gaztelaniaren kalko hutsa eginez. Jentilizioa euskaraz ingelesez eta alemanez bezala egiten baita.

Hutsik gabe idazteko euskaraz asko jakin eta euskaraz pentsatu behar da. Mikelek oso ederki zekien euskaraz. Umetan ikasitakoa. Guraso euskaldunak izan zituen eta haurtzarotik euskal giroan bizia zen.


Edozeinek ulertzeko modukoa. Zaratek esaldi laburrak erabiltzen ditu. Esaldi nagusia eta menpeko gutxi. Alderdi hau eta beste batzuk Jon Kortazarrek aztertu ditu Mikel Zarateren prosa liburu jakingarrian. Esaldi laburrak erabiltzea ez da heldu Zarateren didaktikatik, hots, bere lanez irakatsi nahi zuelako. Euskaldun garbiak horrela mintzo dira. Horrela gure etxeko gurasoak eta horrela baserritarrak zazpi probintzietan.

Esaldi luzeak unibertsitatean ikasi dugunok erabiltzen ditugu. Ciceronenak antzeko esaldiak ez dituzu baserritarren ahotik entzungo. Baserritarren esaldi laburrak, umorez, bizitasunez, piperrez, gatzez, berakatzez eta olioz beteak izaten dira, molde askotara osatzen dituztelako.

Haurgintza minetan eta beste lanetan horrelako esaldi labur asko topatuko duzu. Bai elkarrizketan eta bai bestela ere.

Zarateren euskara, herriko euskara da. Etxean ikasia eta herriari lotua: Apaiza zenez gero, etengabeko harremanak zituen herritarrekin.


Mikel Zarate baserrian jaioa zen. Baina umetan ikasitako euskaraz gainera, etengabe euskara lantzen jardun zuen.

Idazle klasikoak ongi ezagutzen zituen eta harrapatzen zuen guztia irensten zuen, ona hautatuz eta bereganatuz. Laket zituen hitzak, esamoldeak eta atsotitzak apuntatu eta gorde egiten zituen, gero bere lanetan sartzeko.

Berak esan zidan, adibidez, Auspoa bildumaren liburuak atsegin handiz irakurtzen zituela. Bilduma horretan aurkitzen zuela, bai bertsoetan eta bai hitz lauz, herriak ahotan duen euskara.

Zarateren euskara aztertu eta berehalaxe ikusiko duzu erabiltzen duen lexikoa eta esamoldeak ez direla Bizkaikoak bakarrik. Euskalki askotakoak dituzu.


Zaratek beste askok bezala haurtzaroan ikasitako euskara oinarri hartzen du, gero batura igotzeko.

Puntu hau Zarateren ezaugarritzat jo dute batzuek Bergaran (1978) izan zuen hitzaldiagatik. Teoria aldetik bera izan zen, bai, jokabide hori borobildu zuen lehenetariko bat. Ez da, baina, inola ere bere ezaugarri bat. Umetan geure etxeko euskaraz bakarrik genekienok, nahitaez horrela egin behar izan dugu. Euskara batura haurtzaroko euskaratik jo dugu.

Beste nazioetan ere gauza ber-bera gertatzen da. Suitzan, Austrian eta Alemanian, adibidez, haurrek hoch-deutch-era, hau da, aleman batura, bertako euskalkietatik jotzen dutela ikusi nuen beraien artean bizi izan nintzen sei urteetan. Eta haurtzaroan ikasitakoa ezin liteke ezkuta. Arretaz aztertuz gero, agerian gelditzen da idazlea haurtzaroan nongo euskaraz mintzatu den.

Orixek El lazarillo de Tormes (Tormes'ko itsu-mutilla, 1929) bizkaieraz itzuli zuen. Berehalaxe esan zioten, garbi ikusten zela bizkaitarra ez zela.

Mikel Zaratek bizkaiera du oinarri eta bizkaieraren egitura bikaina garbi igartzen zaio: erakusleetan (mozkortiok, aspaldion), intentsiboetan (zeuk, neuk), erreflexiboetan (nik neure, zuk zeure...).

Zarateren euskaraz idaztea jolas bat da. Atsotitzak, esamoldeak eta sinonimoak maiz erabiltzen ditu. Ez dut ezagutzen euskal literaturan beste inor, Zaratek bezala hitzekin horren sarri jokatzen duenik.

Haurgintza minetan eleberriaren aurreneko hitzak hitz joko bat dira: "Hitzaurrea ala hitzatzea?". "Izenez katolikoa, izanez katilukoa"... Horrelako jokoez brokatuak daude bere lanak. Zarate euskararen jabe zen.

Ez dut hemen bere lanaren mamiaz jardungo. Hauxe bakarrik: Mikel Zaratek bere literatura lanetan, bere bizitzan bezala, dramara edo tragediara baino, komediara askoz errazago jotzen zuen. Berarentzat bizitza alegi mingots eta umoretsu bat zen.