Tontorrak beti izan du xarma. Euskaldunak normaltasunez, baina derrigorrezko errespetuz izan dira gailurrekiko elkarbizitzan. Menditarrak izan direlako tradizioz. Euskal Herria bera ibaien arabera mugatua zegoen hastapenean, mendiak beronen zelatari zirela.


Euskal mendizaletasunaren erroak XIX. mendearen bigarren erdialdean aurki ditzakegu. Espiritu zientifikoak bultzatuta, zenbait euskaldun ezagunek gailurretarako bidea egin zuen. Antonie d'Abbadie lapurtarrak kasu, 1847an Etiopiako Ras Dashen (4.600m) igo zuen azterketa topografikoak egiteko. Jean-Pierre Armand David herrikideak aldiz, 1869an panda erraldoia antzeman zuen Tibeten. Hong-Chan igotzea lortu zuen, Moupin eskualdeko mendirik altuena (5.000 bat metro).

Aurreneko alpinista horiek noski, gizonezkoak eta dirudunak ziren. Aneto gailurra erdietsi zuen lehenengo euskalduna berbarako, Fernando Luis Ybarra izan zen, Bizkaiko goi klaseko gizona (1869an).

Mendizaletasunaren zinezko espiritua baina, XX. mendearen bueltan piztu zen, hiritarren artean natura eta kirolarekiko interesa isiotu zenean. Abertzaletasunak ere indarra eman zion mugimenduari. 1876an, Areatza herritik irten zen aurreneko Gorbeiako espedizioa.


Mendizaletasuna ordea, usu izan da kolektiboa, taldekakoa. Ez da harritzekoa bada, 20ko hamarkadarako mendi elkarte andana egotea jada. Horren adibide ditugu, Club Deportivo Bilbao, Basauriko Baskonia Mendi Taldea, Unión Deportiva Alavesa edo Sociedad Deportiva Jolastokieta. Taldeok Euskal Mendizale Federakundearekin hartu zuten beharrezko arnasa. Federazioa 1924an sortu zen Elgetan (2.635 federatu, emakumezko asko tartean) honako helburuekin: ibilaldiak bultzatu, tokien erregistroa osatu, natura zaindu eta heziketa osagarria eman.

Halaber, egia da izen handiak izan zirela euskal mendizaletasunaren aurreneko urte haietan. Horietako bat dugu Antxon Bandres, mendiko ekintzen asmatzaile izenda dezakeguna, bera izan zen Euskal Mendizale Federazioaren sortzaile eta bultzatzaile nagusia. 1926an Mont Blanc mendia zapaldu zuen, hori erdiesten lehen euskalduna zen. Ezin ahaztu, Andrés Espinosa. Esploratzaile eta dibulgatzaile lanetan aparta, Bulneseko Naranjo bakarrik igo zuen eta Mont Blanc edo Cervino bezalako tontorrak kateatu zituen. Himalayarako bidea ere bakarrik egin zuen, Kangchenjunga igotzen saiatu zen, baina Indiako agintari britainiarrek ez zioten baimenik eman. Ángel Sopeñaren izena ere ez da berehalakoan ahantziko. Eskalatzaile gogotsua, 1924an Pico del Fraile orratza igo zuen berak bakarrik. Sopeña izan zen mendi eskolaren bultzatzaile eraginkorrena. Xebe Peñak berriz, tontorretan ibiltzeko beste modu bat bazela erakutsi zuen. Lau katedralak zeharkaldia (Hego Euskal Herriko lau hiriburuak) egin zuen lau egun eskasetan 1953an. Bera izan zen Aconcagua igotzen saiatu zen aurrenekoa. 66 urterekin ere, txirringaz joaten zen mendira.

Eskiatzeko zaletasuna ere 20ko hamarkadan ernatu zen. Tolosa aldean, paper industria garatzera etorri ziren familia norvegiarren eskutik sortu ere. Arras ohikoa zen Aralarren taula baldar batzuen gainean jendea irristatzen ikustea.


Indartsu hasi zen elkarte eta federazioaren martxa, 36ko Gerrak eta geroko egoera politikoak ostera, mendizaletasunaren sarea zatitu zuten. 40ko hamarkadan, Espainiako Mendi Federazioaren menpe geratu zen euskalduna. Garai hartan ugaritu ziren mendi elkarteak. Ekintza kolektibo gehiago antolatzen hasi ziren (martxa arautuak, txangoak...), indarrean zen erregimen politikoak traba anitz jartzen bazituen ere. 40ko hamarkadan mendizaletasuna teknikoago bilakatu zen, orduantxe jaio ziren mendi eskolak. Lehenengo eskalada ikastaroa esaterako, Atxarten eskaini zuen 1946an ENAMek (Euskal Herriko Mendi Eskolak).

50eko hamarkada tontor garaien aroa izan zen, zorigaitza tartean zela. Izan ere, 1953an lau alpinista euskaldunek istripua izan zuten Mont Blanc-en. Ezbeharrak euskal mendizaleen kontzientzia piztu zuen. Beldurra airean zela, 60ko hamarkada arte ez zen marka berririk izan. Afrika eta Amerikako mendiak orduantxe zapaldu zituzten euskaldunek. 1967an, lau lurraldeetako zazpi mendizalek Andeetarako bidea egin zuten, Quebrada Honda-ra hain zuzen ere. Ekipo baldarrarekin joan eta egindako merituagatik Espainiar Federazioak urrezko domina eman zion taldeari. Zorionak ez zuen luzaro iraun ordea, ikurrina tontorrean erakustearren mendizale batzuk atxilo hartu zituzten eta Juan Ignacio Lorente espedizio burua auziperatu.


Euskaldunen mendi egarriak Himalaya izan zuen helburu 70 eta 80ko hamarkadetan. 1979an, lehen 8.000koa lortu zuten Iñaki Aldaia, Gregorio Plaza eta Xabier Garaioak, Dhaulagiri zapalduz. Everest lehenago izan zuten amets euskaldunek: 8.848 metrokoa igotzeko aurreneko ahalegina 1974an egin baitzuten euskaldunek (Tximist espedizioak, hain zuzen). Garai hartan, munduan 38 alpinistek zuten tontor hura erdietsita. Euskal mendizaleek ez zuten lortu, baina ez zuten amore eman. Baimen eta dirua berriz bilduta, gailurra 1980an lortu zuen Martin Zabaletak. Ordurako, ludian 100 lagunek zuten han egon izanaren ohorea. Tontor desiratua eta gero etorri ziren Makalu (1984an Kike de Pablok eta Mari Abregok), K2 (1986an, Josema Casimirok eta Mari Abregok) edo Kangchenjunga (1988an, Zabaletak berak). Ondoren, Lhotse (1995, Felix eta Alberto Iñurrategik) edo Manaslu (1997, Juan Oiartzabal, Iñaki Kerejeta, Koke Lasa eta Natxo Fernandezek). Honenbestez, munduan herri gutxik dituzte hamalau 8.000koak igo dituzten bi mendizale.


Eskaladan ere, 80ko hamarkadan izan zen loraldia. Katu oinak sasoi hartan zabaldu ziren. Orduantxe eskalatu zituzten euskaldunek Pakistango Baltoro hormak, Txileko Patagoniakoak edo Antartida bertakoak. Gerora, Josune Bereziartu edo Pou anaiak izan ziren notizia.

Ordudanik gaurdaino, izen anitz idatzi dira euskal mendizaletasunaren historian. Zorigaitzak tindaturik batzuk (Felix Iñurrategi Gasherbrum II jaisten ari zela zendu zen 2000.ean), halere, gure mendizaleek tontorren ametsari eutsi diote, eta ziurrena, hala egingo dute etorkizunean ere.