Behin baino gehiagotan hasten gara hizketan, kezkatu antzean, literaturaren etorkizunaz, gaur egun duen zentzuaz, eta hori guztiaz. Behin baino gehiagotan aipatzen dugu, hori dela-eta, telebistaren eragina, eskolaren eginbeharra, komunikabideen lana, argitaratzaileen ardura. Eta bai, horretaz hitz egitea oso ongi dago, hitz egin ez ezik ekin egin behar da, gainera, eta ekitea ere oso ongi dago. Baina nago alde horretatik egiten diren azterketa guztiak herren geratzen direla. Beste zerbait gehiago ere badago, gure azterketa horiek atzematen ahal ez duten beste zerbait. Euskaraz, noski, baina baita erdera guztietan ere, berdin. Minbizi batek jota dago literatura, eta guk, petrikilo gizajook, aspirinaz, kataplasmaz, limoi-uraz eta sendabelarrez sendatu nahi dugu. Ahalegin heroikoa eta xamurtasun-eragingarria, eta horregatik beragatik negargarria.

Lehengoan literaturzale amorratu batekin mintzatu nintzen, eta di-da batean aletu zizkidan literaturaren egia guztiak, handiak eta txikiak: pertsonaren hondo ilunean arakatzearena, bizitzaren lekukotasuna ematearena, geure imajinarioa eraikitzearena, denak. Eta esperantzarena. Alegia, liburu batek aldatzen ahal dizula bizitza, etorkizun hobe eta justuago baten esperantza pizten ahal badu zure baitan. Alegia, liburu hori idatzi duen idazleak norabaiterako bideak erakusten, eta erakusten ez bada gutxienez iradokitzen ahal badizkizu.

Bat-batean etorri zitzaidan burura horrexegatik irakurri izan dela, agian, joan diren hirurogei urtetan irakurri diren liburuen parte handi-handi bat, eta ez hainbeste usu esaten ditugun beste gainerako arrazoiengatik: denbora pasatzea, edertasunaz gozatzea, jakintza handiagotzea, artistaren doai teknikoekin liluratzea, hizkuntza aberastea. Edo, nahiago bada, esperantzaren beharra izan dela osagai nagusia irakurle gehienetan, beste gainerakoak ere neurri txikiagoan aintzat hartu baditu ere. Literatura bizitzatik kanpoko jolas intelektuala baizik ez bada, pasiorik ez daukan eta gure erraiekin loturarik ez duen denborapasa baizik ez bada, backgamon delakoak baino etorkizun beltzagoa du.

Baina ez dago baikortasunerako arrazoi handirik. Idazleek, nahita ere, ez dute biderik erakusten ahal, berentzat ere ez dutelako ikusten. Hortik zehar dabiltza, noraezean, eta asko eta asko ibilbide ez oso loriatsuaren marka garbiarekin: gazte iraultzaileak izan ziren, literato konprometituak eta abanguardistak ere bai; gero unibertsitatean sartu ziren, ttattarra erosi zuten, edo erosiarazi zieten, eta orain stablishment aspertu eta ziniko baten parte dira, lezio akademiko bizirik gabekoak eta inbidia txikiz josirikoak emateko gauza baino ez. Eta gero gazteria narkotizatu eta beste ikuspegirik ezagutu ez duen bati leporatzen dizkiote bere saldukeriaren ondorio arbuiagarriak, bere mediokritatearen eta kemen faltaren zama guztia. Literaturaren enbalsamatzaileak dira.

Honetan guztian, hala ere, larriena da kuriketan-edo atzematen hastea horrek zer dakarren. Esperantzarik gabe ez dago literaturarik, igoal. Baina esperantzarik gabe ez dago gizateriarik. Literatura esperantzarekin batera hiltzen ari da, eta horren hutsunea klonek, makinek, arratoiek, mutanteek, humanoaz haraindiko imajinatzen ez ditudan gauzaki/gizaki batzuek beteko dute.