Bi esparru administratibotako herriak izan arren »Arabakoa bata, Gipuzkoakoa bestea», Aramaio eta Arrasate arteko giza-harremana administrazioek izan dutena baino askoz handiagoa izan dela azpimarratzen du Velez de Mendizabalek. Elkarri bizkarra emanez bizi izan diren arren, bietako herri xeheak beti eduki izan dituela bere harremanak, ezkontzen, antzinako garaietatik garatutako artzaintzaren, basogintza edo lurgintzaren edota azoken bidez. Eta horixe agerian jarri behar zuela bururatu zitzaion azterlariari, batez ere herri bietako jendeari erakusteko zein izan den Aramaio eta Arrasateren arteko harremana historian zehar. "Baina oso historia apala eta txikia atera zitzaidan, ni ez bainaiz historialaria. Zer egin nuen? Bada, niri gehien gustatzen zitzaizkidan gaiak edo aroak aztertu, ez historialari bezala, irakurle bezala baizik. Eta samurrena egin dut, dokumentuetara jo eta pixka bat azaleratu haietako hainbatek dioena".


Aramaio eta Arrasateren arteko historia oso luzea da, jakina, baina aztertzaile honentzat azken batean bi mugarri ditu: 1448an gertatutako Arrasateko erreketa nagusia »eta horretara iristeko zer gertatu zen aurreko bi mendeetan»; eta 1682an Aramaion jaio eta gero Arrasateko eskribaua izandako Pedro Ignacio de Barrutia, Actto para la Nochebuena antzezlanaren egilea, hau da, Hego Euskal Herrian euskaraz idatzitako lehen antzerki lanaren egilea.

"Pedro Ignacio de Barrutia azaleratu nahi izan dut erabat ezezaguna delako, eta niretzat hori bekatua da. Sekula ez dugu ziurtatzerik izango bera izan zenik antzezlan eder horren idazlea, baina kontrakorik frogatzen ez den bitartean, Pedro Ignacio de Barrutia jo behar dugu horren egiletzat. Eta egilea bera izanik, inortxok ez ezagutzea batez ere Arrasaten! Aramaion behintzat kale bat badu!".

Josemari Velez de Mendizabalek ezin zuen onartu horrelako egoerarik, eta adoretsu saiatu zen XVII. mendeko herritar horren inguruko datuak biltzen. "Izan ere, Pedro Ignacio de Barrutia nire idazle kutunenetakoa da. Askotan irakurri dut bere lana, ni izango naiz ziur aski obra horren antzezpena gehien ikusi duen ikuslea eta hogeita hamalau urte badaramatzat gutxienez, Arrasaten lan hori taularatzeko eskatzen. Hogeita hamalau urte jakin nahian ea zergatik bertako inori ez zaion otu obra hori taulara eramatea!".


Josemari Velez de Mendizabalek gustuko duen beste gaietako bat Erdi Aroko garaia da. "Kontuz, nik berrogei bat orrialdetan laburbiltzen dut gutxienez hiru mendetako historia! Baina, tira, badakigu Ahaide Nagusiak nolakoak ziren, eta ez bakarrik hemen, Iparraldean ere antzekoak ziren. Hemen, oinaztarrak eta ganboarrak genituen. Oinaztarra zen Aramaioko jauntxoa. Eta Arrasaten talde biek zeukaten euren ordezkaritza: alde batetik, bañeztarrak zeuden; eta bestetik, guraiarrak. Hauek Aramaion zuten jatorria eta bañeztarrek Arrasaten, nahiz eta sortzez Aretxabaletakoak-edo izan. Bakoitzak bando baten edo bestearen interesak defendatzen zituen: interes ekonomikoak... hemen ez da besterik!». Jon Etxaideren Gorrotoa lege liburua aipatu du Velezek eta esan du hori irakurriz konturatu zela hemen ez dagoela ezer mitifikatzerik, azken batean beti dagoela tartean boterea, dirua, grinak, zikinkeriak… Ikusi duen dokumentazioan horixe baino ez omen da agertzen: traizioak alde guztietan.

Eta korapilo horrek eraman omen zituen bai batzuk eta bai besteak euren punturik beltzena Arrasaten kokatzera. Oinaztarra zen Aramaioko jauntxoak 1446an esan omen zuen: "Y quemaré Mondragón y a todos los que estén dentro". Baina, zer gertatu zen? "Arrasateraino etorri zen armadarekin, kontrako bandokoak »alegia, ganboarrak» herritik joan ziren beldurrez, Aramaioko jauntxoa sartu zen barrura, ganboarrak itzuli ziren, eta orduan, ehiztaria da ehizatua: ganboarrek, Arrasatekoek, herria itxi zuten Aramaioko jauna barruan zegoela, eta su eman zioten Arrasateri!".

Gertakizun horiek gaurko zenbait egoera dakarzkio gogora Josemari Velez de Mendizabali. Grina eta gorroto hori guztia zela-eta, Arrasaten bertan bi talde ei ziren, bi alkate, bi zaintza talde, bi ospitale… eta harresien barruan bizi zirenak mila biztanle baino ez ziren. "Nola arraio bizi daiteke horrela? Jakina, suertatu zen, suertatu zena. Bi, bi, bi… Gorrotoak berdinak, ezinikusiak antzekoak. Horrek ere eraman ninduen hari buruz idaztera, konturatu gaitezen historia ziklikoa izan daitekeela".


Ahaide Nagusien kontuan historia eta legenda asko nahastu ohi dela dio Velez de Mendizabalek eta horren adibide garbi gisa Las bodas del amor bezala ezagutuak izan direnak agertzen ditu.

Batetik, Aramaioko jauntxoa daukagu, Gomez Gonzalez de Butron, oinaztarra, eta bere alaba Elvira. Beste bandoan, Olasoko jauntxoa, ganboarra. Honek ba omen zituen barne-arazoak bando ganboarrean; eta besteari ere berdin gertatzen omen zitzaion bando oinaztarrean. Bildu ziren biak Badajuenen eta elkarren arteko isileko ituna egin zuten, esanaz elkarri lagundu behar ziotela, eta horrelakorik ez eginez gero hitza hautsitakoak halako zigorra jasoko zuela. "Eta nire alabarekin ezkondu ahal izango zara, esaten dio oinaztarrak ganboarrari. Historiak zabaldu du ezkontza hori amodioaren ezkontza izan zela: ‘Que por encima de los odios, los dos jóvenes se amaban…’. Amodioa? Hura Aramaioko jauntxoak oinaztarrei eta Olasoko jaunak ganboarrei egindako saldukeriarik beltzena izan zen!".