Koldo Zuazo: «Bonaparteri iruzurra egin zion itzultzaile batek»


2021eko uztailaren 28an
Euskararen sendabelarrak du izenburu euskalkien garrantzia aztertzen duen zure lanetako batek. Zer moduzko osasuna antzeman diezu sendabelar horiei zure azken lan honetan?
Esango nuke bere osasuna hobetu egin dela azken aldi honetan, baina izan da bolada bat… Gipuzkoan gauzak nahiko normal joan dira, baina Bizkaia aldean, Nafarroan eta Iparraldean pentsatu izan dugu geurea txarra zela, euskara batua zela ona. Eta euskara batua zela leku guztietan eta jardun jaso guztietan erabili behar zena. Orain hasi gara konturatzen euskara batua beharrezkoa dela, baina hizkuntza hori baino zabalagoa dela. Hizkuntza bat ez baita bakarrik gai jasoen gainean jarduteko. Hizkuntza batek lagunartean jarduteko ere balio behar du, edo herri barruko harremanetarako, eta horrelakoetarako euskalkiak hobeto daude. Hurbiltasun bat, jendearen arteko gertutasun bat sortzen dute. Eta horregatik diot azkenaldi honetan hobera egin duela euskalkien osasuna.

Zein izan da Euskalkiak. Herriaren lekukoak lanaren helburua?
Bere oinarria lehendik neukan argitaratua, artikuluetan-eta. Baina lau katurentzako izan barik pixka bat kontu zabalagoa izatea nahi nuen, uste baitut kultura demokratizatu egin behar dela. Eta lau katurentzako izate horren errudunak geu gara, batzuetan modu arraro batean idazten dugulako, geure arterako-edo. Eta ondo dago adituentzat idaztea, baina jendearentzat ere idatzi behar dugulakoan nago, jendeak ere jakin egin behar baitu. Gainera, institutuetan eta ikastoletan euskara ikasgaian euskalkien gainean informazioa ematen da, eta nola askotan irakasleek ez daukaten horretarako lanabesik, pentsatu nuen jende horrentzat ere lagungarri gerta zitekeela nire lan hau. Baina horretaz aparte, hizkuntza ez da gainerako gauzekin zerikusirik ez daukan zerbait. Hizkuntza oso lotuta dago bere hiztunekin, herri batekin, herri horren historiarekin eta herri horren bilakaerarekin. Eta hor ere lotura batzuk ikusten nituen nik. Zergatik joan dira euskalkiak garai batzuetan galduz eta beste garai batzuetan batuz? Moda batzuk egon direlako.

Zein modetaz ari zara?
Bada, esate baterako, XVIII. mendean Gipuzkoan egon zen euskararen aldeko susperraldia, eta Gipuzkoako euskarak halako prestigio bat lortu zuen, horrek euskalkiak biltzea ekarri zuen eta Gipuzkoako euskara horrek prestigio hori izatea baita bertsolaritzan, Elizan edo dena delakoan ere. Eta nik lotura horiek erakutsi nahi nituen, ez baitago horretarako ohiturarik.


Gipuzkoako euskalkiak hartu zuen prestigioa ez al zen izan kaltegarri beste euskalki batzuentzat?
Bai. Batzuetan hala gertatzen da. Nik baditut liburuan lekukotasun batzuk, eta haietako bat Kardaberazena da. Kardaberaz jatorriz hernaniarra zen, baina Bizkaian eta Araban sermoiak egiten ibiltzen zen, eta konturatu zen Bizkaian eta Araban jendea lotsatu egiten zela euren hizkerarekin eta nahiago zuela Gipuzkoakoa erabili. Hori da prestigioaren alde txarra. Baina beste alde batetik ona da erreferentzia batzuk izatea, euskaldunok ere behar ditugu bilguneak. Ohiz, herri normalizatuetan ere hiri handietako hizkerak izaten dira hedatzen direnak »eman dezagun Katalunian Bartzelonakoa, edo Frantzian Parisekoa». Bai, beti egoten dira galtzaileak, baina hori ezinbestekoa da, ordaindu beharreko kontu bat.

Dena den, Gipuzkoan ez dirudi hori hala gertatu zenik. Donostiako euskalkiaren eragina hain handia izan al zen, bada?
Ez. Ibon Sarasolak berak esaten du Gipuzkoa bere osotasunean dela hiri handi bat, eta beraz eragina izan zuena ez zen izan Donostiako euskara baizik Gipuzkoako hizkera, Tolosaldekoa eta Beterrikoa. Badago hor ardatz bat »liburuan asko aipatzen dut hori», bide zahar bat Iruñetik kostaldera antzina egindakoa, historian zehar oso inportantea izan dena. Bide horren inguruan herri handiak eraiki ziren eta herri horietatik eratu ziren hizkuntza-modak.

Guztiaren abiapuntu Iruñea izango zen?
Hala ematen du. Badaude ezaugarri batzuk Erronkarin hasi eta Lezoraino edo Oiartzuneraino iristen direnak, eta berrikuntzak dira. Orduan esaten duzu: hain eremu zabalean berrikuntza berberak egoteko, non sortu dira berrikuntza horiek? Eta ez duzu beste azalpenik Iruñea baino. Gertatzen dena da gero Iruñea erdaldundu egin zela eta haren indarra hor gelditu zela. Hori da euskaldunok daukagun gauza txar bat: Bilbo, Baiona, Iruñea, gure hiri nagusiak erdaldunak izan direla. Gauzak horrela, hutsune hori bete zuena Tolosa izan zen. Tolosa eta Tolosa ondoko Andoain, Hernani eta ardatz horretako herriak.

Sei euskalki nagusi bereiztu dituzu lan honetan. Baduzu alderik Louis-Lucien Bonaparteren ikuspegiarekin…
Bonaparte beti da erreferentzia gure artean. Eta ezusteko bat izan zen nirea. Arabako euskara aztertzen ari nintzen ni, hango lanabesak-edo agortu egin ziren, eta orduan Araba ondoko herri euskaldunetan begiratzea pentsatu nuen, ea zerbait aurkitzen nuen lagungarri. Hala joan nintzen Burundara: Altsasu, Urdiain-eta alderdi horretara. Kontua da alderdi horretan Bonaparterentzat euskara giputza hitz egiten zela. Baina hango euskara entzun, eta ez zeukan batere zerikusirik Idiazabalen, Seguran edo Zegaman egiten zenarekin. Joan nintzen hurrengo herrira, Etxarri Aranazera, eta ohartu nintzen Burundako euskaratik oso diferentea zela hangoa. Baina Etxarri Aranazekoa ere ez da euskara giputza, hark ere Nafarroakoarekin antza handiagoa dauka! Beno, Arbizu da ondorengo herria, eta hor Bonaparterentzat euskara nafarra egiten zen. Beraz, Bonaparterentzat Etxarri eta Arbizuren artean zegoen euskalki biren arteko muga. Niretzat, ordea, bi herri horietako euskarak oso antzekoak dira, eta galdetu nion neure buruari zergatik izango ote zen desadostasuna. Eta konturatu nintzen Bonaparteri iruzurra egin ziola itzultzaile batek. Bonapartek agindu apaiz bati itzultzeko doktrina bat Etxarri Aranazeko euskarara eta beste bat Urdiaingora, eta apaiz horrek Beterriko euskarara itzuli zituen! Beno, handik gutxira Nafarroako Unibertsitateko irakasle baten tesia agertu zen, Orreaga Ibarrarena. Tesi horretan Ultzama inguruko euskara aztertzen zen. Hor Bonapartek sartu zituen multzo berean zenbait haran, baina Orreaga Ibarra konturatu zen haran batzuetan egiten dela mota bateko euskara, baina Basaburuan, Imotzen eta Larraunen oso diferentea dela. Orduan poztu egin nintzen, konturatu bainintzen ez nenbilela guztiz burua galduta, beste batzuek ere bazituztela desadostasunak Bonaparterekin.

Horretarako baten iritzia nahikoa izan al zitzaizun?
Ez zen hala izan, ordea. Gero Donostiako Iñaki Caminoren tesia etorri zen, eta horrek ere erakutsi zuen Aezkoako euskarak Iparraldekoarekin baino gehiago Nafarroakoarekin zeukala lotura. Beraz, denbora gutxian, tesiak egiten hasi eta konturatu ginen Bonaparteren lanak huts egiten zuela. Arrazoi metodologikoengatik, edo hizkuntza bera aldatuz joan delako, mende eta erdi pasa baita. Edo Bonaparteri egin zizkioten iruzurrengatik, baina halaxe zen. Leku batzuetan arazoak zirela ikusirik, beste batzuetan ere beharbada egongo zirela pentsatu nuen eta Euskal Herria osoan begiratzen hasi nintzen.

Zein irizpiderekin egin duzu azterketa?
Ezaugarri batzuk zehaztu behar izan nituen, zeren Bonapartek izan zuen beste akatsetako bat horixe da, ezaugarri gutxi batzuekin bakarrik ibiltzea, bere helburua ez baitzen euskara azaltzea, mapa bat egitea baizik. Eta oro har bere sailkapena ondo dago, baina mugetako euskarak zorrotzago aztertu behar izaten dira. Hortaz, nire ahalegina hizkuntza bere osotasunean hartzea izan da. Fonologia, morfologia, sintaxia… begiratzea. Eta lexikoa ere. Agian lexikoari buruz hanka-sartzeak egongo dira neure liburuan, lexikoa kontrolatzea oso zaila izaten baita. Joaten zara herri batera, galdetzen diezu hango hiztunei hitz bat erabiltzen den ala ez, eta batek esaten dizu baietz eta besteak ezetz… Baina ezin dugu beti gai hori saihestu, eta hanka-sartzeak badaude, etorriko dira beste batzuek zuzenduko dituztenak!


Azkenak
2024-08-12 | Sustatu
Kip- eta Chep- izen horiek norenak diren

Faith Chepngetich Kipyegon keniarrak 1.500 metroko atletismo proba irabazi zuen larunbatean, Paris 2024ko azken-aurreko egunean, bigarren emakumezkoa bilakatuz historian atletismoan urrezko hiru domina olinpiko erreskadan lortu dituena. Gauzatxo bati ere erreparatu... [+]


Pablo Gonzalezek salatu du torturatua, mehatxatua eta presionatua izan dela Poloniako espetxean

Kazetariak adierazi du ez diotela argi azaldu zergatik espetxeratu zuten, eta espetxean zegoela “bere buruaz beste egitea” iradoki ziotela, Russia Today-n izandako elkarrizketa batean. Esan du laguntza “gutxien espero zen tokitik” etorri dela.


Zezenketarik gabeko Aste Nagusia aldarrikatu dute Donostian

Gipuzkoako Plataforma Antitaurinoak deitu zuen mobilizazioa, “Ez da kultura tortura da” lelopean. Donostiako Aste Nagusian zezenketak egongo dira aurten ere, jaietako egitarautik kanpo bada ere, hiru ikuskizun eskainiko dituzte abuztuaren 15,16 eta 17an Illunbeko... [+]


Herrialde Katalanetako herririk turistikoenak, eskuin muturraren bozen biltoki

Kataluniako erkidegoko azken hauteskundeetatik eta Europako Parlamenturako bozen emaitzetatik abiatuta, presio turistiko handiena bizi duten Herrialde Katalanetako herrietan eskuin muturraren botoak nola egin duen gora aztertuko dugu artikulu honetan.


2024-08-12 | Estitxu Eizagirre
Baratze-oihana
Bizitzaren ederra lantzen buruaskitasunerantz

Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]


Su artifizialak

Bitxia egiten zait oso askok su artifizialei dieten miresmena. Ikuskizunak sortzen duen itsutasun eta gorreria aukeran nonahi. Ni uxatu egiten nau giro piroteknikoak. Baina onartzea besterik ez daukat gehiengo batek horretan murgilduta bizi nahi duela; besteak beste, sistema oso... [+]


Lastozko txapelak, gurpildun aulki bat eta hiru ibilgailu
Puigdemontek nola egin zien iskin poliziei?

Carles Puigdemonten ihesaldiaren bertsio bat kontatu du La Vanguardiako kazetari Mayka Navarrok, "iturri ofizialetatik lortua". Lastozko txapelak, gurpildun aulki bat eta hiru ibilgailu erabili zituzten mossoak nahasteko. Puigdemontek “gaur edo bihar” hitz... [+]


2024-08-09 | Euskal Irratiak
Baionako Euskal Museoak ehun urte bete ditu aurten

Mende batean, Baionako Euskal Museoak izan duen bilakaeraz erakusketa berezia sortu dute. Argazki, tindu edo objektuak ikusgai dira. 1924an William Boissel Bordaleko militarrak bultzatu zuen museoaren sorrera, "euskal herri tradizionalaren" ondarea babesteko... [+]


Sustantziarik gabea

Egia esan, pena ematen dit kritika honi izenburu hau ipintzea. Bizeten Carmen oso opera ederra da, sentimendu unibertsalak jorratzen dituena, hala nola pasioa, jeloskortasuna, maitatuaren posesioa, independentzia... Eta hori guztia musika-lan bikaina oinarri hartuta. Baina... [+]


Gasteizko jaietan izandako bi bortxaketak salatu dituzte

Bi bortxaketa eta beste sei erasoren salaketa zuzenak jaso ditu Gasteizko Mugimendu Feministak. Elkarretaratzea egin du erasoak salatzeko txosna gunean, ostegunean. Gasteizko Udalak elkarretaratzea ostiralean 11:00etan egin du. Erasoen harira ez dute inor atzeman, momentuz.


Euskal Herriko ikurrak kendu dituzte Atarrabiako pilotalekuan, Nafarroakoa izan ezik

Martxoaren 5ean zabaldutako auto batek armarria “kentzea edo ezabatzea” agindu zuen, “jarrera politiko baten aldeko posizionamendua” dela eta “neutraltasun politikoaren aurka” egiten duelako. UPNk jarri zuen salaketa, eta Atarrabiako alkate... [+]


Lodifobia eta patologizazioa Gurutzetako ospitaleko Genero Identitatearen Unitatean

Bizkaiko e28 koordinadorak salatu du kide trans lodi batek eraso lodifoboa pairatu duela Gurutzetako ospitaleko Genero Identitatearen Unitatean.


2024-08-09 | ARGIA
Uda honetan irakurtzea merezi duten sei liburu

ARGIAko erredakzioaren eskutik, sei irakurgai proposamen.


2024-08-09 | Axier Lopez
UPNk eta PSNk ez dute lortu Raimundo el Canastero zentsuratzea Tafallan

UPNk mozioa aurkeztu du Tafallako udalbatzan gobernu taldeari eskatzeko bertan behera utz dezala Raimundo el Canastero musika taldearekin zuen kontratua jaietan kontzertu bat egiteko. Lizarrako jaietan izandako polemikaren ondoren etorri da zentsura eskaera. PSN batu zaio... [+]


Eguneraketa berriak daude