Paradisu hezean lore endemikoaren bila
Kotxea guarda etxea edo Eskas izenez ezagutzen dugun horretan utziko dugu. Pare-parean, Artikutzan egin daitezkeen eta debekatuak dauden ekintzen berri emango digun panela topatuko dugu eta maldan behera abiatu aurretik komeni zaigu gainbegiratu azkar bat eskaintzea.
Guarda etxearen albotik igaroko gara beheranzko errepideari helduaz. Baina berehala, ezkerretara beste panel bat topatuko dugu, oraingo honetan Artikutzan bizi diren animalien berri ematen diguna. Iragarki horren ondoko bidezidorrean barrena, basoan sartuko gara. 3.700 Ha-ko hedadura duen lurralde honen % 30a pagadiek osatzen dute, guztira 1.135 Ha. Ondoren hariztiak datoz, 800 Ha-ko azalera estaliaz. Gainontzekoak haltzadiek, baso mistoek eta otalurrek betetzen dute. Azken ekosistema geratzen zaigu aipatzeke, gizakiek eraikitako ekosistema artifiziala, urtegi ingurua. Ur ertzean, sahatsak, urritzak, lizarrak, haltzak, intsusak eta ur zaleak diren beste hainbat espezie bizi dira.
Hasiera batean, pagadian zehar ibiliko gara. Sasoi honetan, nekez topatuko dugu landarerik. Goiztiarrenetako bat, zakur hortz izenez ezagutzen dena dugu. Arrosa-more koloreko loreak ditu eta lantza itxurako hosto orbandua.
Segituan, behera iritsiko gara. Errekatxo bat zeharkatuko dugu zubi baten gainetik eta berriz ere gorantz.
Halako batean, seinale txiki bat ikusiko dugu, "ur jauzia", ipintzen duena. Kontuz-kontuz urreratu eta mendi hegalaren aldapa izugarria izango dugu begi bistan. Berriz ere lehengo bideari eutsi eta ekin gogoz aldatsari.
Bidean goazela, ez ikaratu bat-batean bide erdian zuhaitz bat erorita topatuz gero, paradisu honetan, bai zuhaitzak bai animaliak bere kasa jaio eta hiltzen baitira. Leku pribilegiatua da horregatik Artikutza bizidun ororentzat.
Eta beste seinale bat eta beste panela begien aurrean. Ez dago beraz galtzeko arriskurik leku honetan. Ataka bat ere ikusiko dugu. Igaro ondoren, bi norabide: bata urtegira eta aterpetxera doana, eta bestea, zuzen herrira. Nahi izanez gero, Donostia eta Lezoko zona altuak urez hornitzen dituen urtegia bisita genezake salto batean.
Herria berehala dugu. Lehenik latsarri zaharra, alboan ermita. Ermita txiki baina dotorea, San Agustin egunean (abuztuak 28) betetzen da erabat, urteko egun horretan soilik irekitzen baitute Eskaseko ataka kotxeentzat. Bidea jarraituaz, antzinako eskola eta frontoi ederra pilotan aritzeko. Ez dira etxe asko ez, eta bertan bizi direnak urte osoan oraindik gutxiago.
Frontoia pasa eta, ezkerretara dagoen pista hartuko dugu, garai bateko meategi bidea izandakoa. Minutu batzuetan, abandonaturiko bi etxe dauden lekura iritsiko gara, lehengo lantegietako langileen bizileku.
Aurrera jarraituaz, eskuinetara ageri zaigun bidezidorrari muzin eginez, orin artekoari segituko diogu. Burdinazko ataka bat pasako dugu Elama bailaran murgilduaz. Ez ahaztu bide osoan zehar, Elama ibaiaren ezkerretara ibili beharra daukagula, gainontzekoan, ibilbideak ez du inongo zailtasunik, pista zabala eta erosoa baita. Bat-batean, zelai eder bat ikusiko dugu gure ezkerretara, eta zelaiaren erdi erdian, meta ziriak zutunik, belar idorraz estaltzeko pronto.
Metro gutxi batzuk egin eta berehala,eskuinetara hartuaz, zubi eder baten gainetik, Goizaringo konplexu metalurgikora iritsiko gara, gure ibilbidearen azken muturrera. Urteen poderioz landareez apainduriko eraikuntzen hondakinez beteriko lekua da lehen begirada batean. Baina bere barnean, aspaldian martxan egon zen burdinola ezkutatzen du. Karobia, labeetan kiskalitako harri beltzak... nonahi topatuko ditugu.
Eta iritsi da atzera buelta egiteko tenorea. Birritan leku beretik igarotzeak, badu bere abantaila, inguruko elementuak miatzeko aukera gehiago. Beraz, Artikutzako izarra den Soldanella villosa ezagutzeko egokiera aproposa. Goizarin eta herria bitarteko pareta hezeetan arreta jarri, baina hostoez baliatu beharko gara ezagutzeko, loratu martxoa arte ez baita egiten.
Herrian gaudela, frontoiaren alboan dagoen zubia igaroko dugu, zatitxo batean errepidean ibiliaz. Baina berehala, eskuinetara seinalea, Eskas ipintzen duena. Berriz ere basoan sartuko gara. Parada ederra, isil-isilik joanez gero hainbat txori espezieen kantua behinik behin entzuteko edota lurretik dabilen animaliaren bat edo haiek utzitako arrastoren bat ikusteko: orkatzak, basurdeak, azeriak, basakatuak, muxarrak, urubiak, ipurtatsak, apo mota ugari, suge gorriak, mutur luze pirinearra, muskerrak... eta ezin zerrenda bukatu.
Azken indarrak aprobetxatuaz, poliki-poliki kotxea dagoen lekura iritsiko gara. XIII. mendeko lehen aipamenek diotenez, Artikutza Orreagako Kolegiataren jabetza izan zen XIX. mendea arte, Artikutzako basoak egoera bikainean mantenduaz. Baina XIV. mendean sorturiko burdinelak eta aktibitate honi loturiko ikazkintzak, zeresanik izan zuten bertako paisaia aldaketekin. XIX. mendean esku ugaritatik pasa ondoren, 1919. urtean Donostiak erosi zuen berez Nafarroako lurrak diren natur gune zoragarri hau.
Gure lurraldeko landareen artean bitxienetarikoa, eta modu honetara dago katalogatua: espezie arraroen zerrendan. Baina bizitoki zabalera murritza eta ezohiko espeziea bada ere, Europako Komunitateko Habitat Arteztarauak babesten du, "komunitaterako interesdun" izendatuaz eta espeziearen jarraipena ziurtatzeko barruti bereziak ezartzearen beharra azpimarratzen dute.
Dagoeneko ziur nago soldanella ezagutzeko irrikaz zaudetela, banoa bada berau deskribatzera:
Gutxi gora behera 13 cm-tako landare hau, martxotik maiatza bitarte loratzen da, lore morexka bat emanez. Txanponak diruditen hosto borobil, berde distiratsuez horniturik, erraz identifikatuko dugu beste landareen artean. San Jose lorearen ahaidea da (Primulaceae familia) eta izugarri atsegin zaio Artikutzako giroa. Artikutzan bi egunetik behin euria egiten du bertako klima "urtaro lehorrik gabeko klima epel hezea" baita. 50 eta 900 metro arteko altueran bizi da, baina beti errekasto baten inguruan. Kapritxosa samarra da, eta moko finekoa dugu ez baitugu edozein errekastotan topatuko.
Hezetasuna atsegin du ezer baino gehiago. Hau dela eta oso garrantzitsua da erreka bazterreko landaretza osatzen duten espezieak: haltzak, urritzak, lizarrak… egoera onean mantentzea espeziearen bizi iraupenerako. Baina Artikutza bezalako parajeak ez du arazo hori oraingoz. Bizkaia aldean larriago dabil.
Normalean ez dugu ale bakarra topatuko, sortatan baizik. Eta hori guk lur gaineko ikuspegia dugulako, baina lur azpian ibiltzen diren satitsuak bagina, azkar konturatuko ginateke ale guztiak elkarren artean komunikaturik daudela sustrai luzeen bidez.
Beraz, non topatuko dugu kasik Euskal Herriarena soilik den espezie hau gure ibilbidean? Artikutzako herritik burdinoletarako bidean dauden errekastoetako pareta bustietan errepara ezazue. Noski ez ezazue denbora alferrik galdu urik gabeko lekuetara bista zuzenduaz. Hori bai, hain bitxia dela hainbatetan azpimarratu ondoren, inori ez dakiola bururatu eskuetan hartzea. Artikutza osasuntsu badago, urte askoan gizakiaren atzaparretatik ahal den gehiena babestu delako izan da eta.
PAIk sortutako biktimak ez dira bakarrik PAIren Legeak eragindako egonkortze prozesuari esker funtzionarizatutako irakasleak, baizik askoz gehiago. Batzuei nolabaiteko ikusgarritasun mediatikoa eman zaie Steilasek jarritako errekurtsoaren ondorioz; gehienak, alabaina, ikusezinak... [+]
Azken asteotan Castejón-Soria trenbidea berreskuratzeko eta Tuterako tren-geltokia gaur egun dagoen tokian mantentzeko edo, Nafarroako Erriberako hiriburuan Abiadura Handiko Trenaren ustezko geralekuak aitzakiatzat hartuta, hirigunetik kanpo beste bat egiteko... [+]
Gerra Urte, Gezur Urte!
Horrela dio esaldiak eta horrela berresten du errealitateak.
Munduan eta Europan dagoen gerra-egoera, horren gorakada etengabea eta horrek Euskal Herrian izan dituen eta izango dituen balizko ondorioak aurreikusita, joan den abenduan hainbat... [+]
Laga hondartzaren ezaugarri naturalen leheneratzea duela hiru hamarkada abiatu zen, eta aurrera darrai etenik gabe, erlojuz kontrako lehengoratze mailakatuan.
Laga (Bizkaia) gune aparta da, natura eta gizarte ikuspegitik oso esanguratsua. Kostaldeko legeak eta Urdaibaiko... [+]
Larunbat honetan egingo da Bilbon euskal preso politikoen aldeko urteroko manifestazioa. Gero eta preso gutxiago dago, baina 2011n ETAk bere jarduera armatua eten zuenean inork gutxik irudikatuko zuen handik hamabost urtera oraindik gatazka haren ondorioz espetxeratutako... [+]
Hainbeste urte borrokan horren atzetik ibili ondoren, 34 urte, hain zuzen, oso pozik gaude orain egun batzuk, abenduaren 28an Inuzente egunean, Iruñean, Nazioarteko Euskal Pilota Federazioak antolatu zuen batzarrean hartu zen erabakiagatik. Zeren ondo bidean,... [+]
Donostiako La Cumbre Jauregian bizi ziren orduan Juan Mari Jauregi senarra eta bera, lehena Gipuzkoako Gobernadore Zibila zen garaian, 1990eko hamarkadaren erdialdean. Jauregi 2000. urtean hil zuen ETAk Tolosan.
Jar gaitezen 2025erako proposamen politiko gisa, Espainiako Auzitegi Kolonialaren (AN) epai guztiak berrikusten hasteko eta makila bakoitzak bere belari eusteko.
Unionismoarekin lerrokatutako alderdi, sindikatu eta gizarte-erakunde gehienek, eta ez bakarrik horrela... [+]
PSNk, EH Bilduk, Geroa Baik eta Zurekin Nafarroak bat egin dute Borboiak Nafarroako kultura sari nagusitik at gera daitezen. Espainiako erregeak 2015etik, Uxue Barkos lehendakari zenetik, ez daude ekitaldi handi honetara gonbidaturik.
Vithas San José klinikak fitxatu du Jaurlaritzako Osasun sailburu ohia, kargu publikoa utzi eta urte eta erdira.
Hodeiak murrizten ari dira eta horrek eragin nabarmena du klima-aldaketan, NASAko ikertzaile-talde batek ondorioztatu duenez. Terra satelitearen datuak aztertuta, ikusi dute azken 20 urteetan, pixkanaka, baina etengabe, murriztu dela hodeien estaldura. Amerikako Batasun... [+]
Iazko martxoaren 14an, polizia operazio handi bat izan zen Martuteneko Agustindarren eraikin okupatuan, Udaltzaingoaren, Ertzaintzaren eta Espainiako Poliziaren eskutik: 56 lagun atera zituzten eraikinetik eta 29 Espainiako Poliziaren komisariara eraman zituzten,... [+]
Adimen Artifizialarekin egindako disparateen biltegia handitzen ari da. Erabiltzaile arruntok sortutakoak txorakeriak izan daitezke neurri handi batean, baina Interneteko erraldoiak berak ari dira halakoak errepikatzen eta horrek larriagoa dirudi, eragin globala izan... [+]
Garbiñe Elizegi baztandarra erizaina da. Abenduan, Zeelanda Berrian egin duten Osasun Ekitaterako Erizaintza Indigenari buruzko Ikerketa izenburuko bilkuran hartu du parte. Bere tesia aurkeztu du: Euskal emakumeek eta genero ez-normatiboek Euskal Herrian osasungintzan... [+]